Πόσοι από τους Θεσσαλονικείς έχουν άραγε κάνει τη διαδρομή παράλληλα με το όριο της ελεύθερης ζώνης του λιμανιού με το λεωφορείο, από τη στροφή Δικαστηρίων στην 26ης Οκτωβρίου; Πολύ λίγοι πιστεύω.
Κι όμως, αυτή η μικρή περιοχή διασώζει μια από τις μοναδικές, συνεχείς & αδιάσπαστες πολιτιστικές διαδρομές της πόλης γραμμένη πάνω στις στάσεις του ΟΑΣΘ:
Αμέσως μετά τη στροφή των Δικαστηρίων λοιπόν, η πρώτη στάση είναι τα «Γεφυράκια» – πάνω από το ρέμα του παλιού Σταθμού, η δενδροστοιχία του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα λίγο βορειότερα, στη νησίδα της δυτικής εισόδου της Θεσσαλονίκης και έχει κηρυχθεί διατηρητέα. Στη συνέχεια και στο ύψος ακριβώς της παλιάς εισόδου για τους ιστορικούς στάβλους, που είναι ένα μοναδικό κτίσμα στο είδος του, το οποίο κάλυπτε τις ανάγκες σταβλισμού των ζώων, που μεταφέρονταν δια μέσου του λιμανιού και εξυπηρετούσαν κατά κύριο λόγο τον στρατό, είναι η στάση «Κέντρο Διερχομένων». Κόσμος πολύς συνωστίζονταν στο άνοιγμά της στις παλιές εποχές, τώρα μια σχεδόν νεκρή στάση των γραμμών για τα ΚΤΕΛ έχει απομείνει. Στη συνέχεια είναι η στάση «Μέγαρα», εκεί όπου παλιά ήταν οι κήποι του Μπέχτσιναρ, ενός παραδεισένιου τόπου όπου κατέβαινε η πόλη για βόλτα και να αγναντέψει τη θάλασσα και που στη συνέχεια χτίστηκαν όμορφα σπίτια, μέγαρα, κατά τον τρόπο των άλλων, αυτών που ονόμαζαν βίλες στην οδό των Εξοχών ανατολικά – μόνο που αυτά ήταν πιο μικρά, πιο συμμαζεμένα, χωρίς μεγάλους κήπους. Ένα σώζεται ακόμα σήμερα σε ρυθμό belle époque, ενώ από το επόμενο πεζοδρόμιο κυριαρχούν τα καινούργια μέγαρα με γυαλί και ατσάλι. Τα ονόματα των στάσεων συνεχίζουν, φτάνουμε στη στάση «Ιχθυόσκαλα», μπροστά ακριβώς από το παλιό εργοστάσιο της ΒΙΛΚΑ- Βισκόζη- Λινάρι- Κάνναβη. Από την κάτω μεριά, στην ακτή, ήταν η σκάλα που έπιαναν τα καΐκια για τα ψάρια μέχρι που μετακόμισαν στη Μηχανιώνα. Και η διαδρομή συνεχίζεται για ΦΙΞ, Σφαγεία, Αντλιοστάσιο ΟΥΘ. Ένας δρόμος παραμελημένος, μοναχικός, που όμως ανασκαλεύει όλη την παράλια ιστορία της πόλης με μια δρασκελιά.
Οι θαλάσσιες δραστηριότητες και οι λειτουργίες που αναπτύχθηκαν γύρω από το λιμάνι συνιστούσαν πάντοτε το πιο ζωντανό κομμάτι της πόλης.
Οι νεότερες λιμενικές εγκαταστάσεις δρομολογούνται στο διάστημα 1897-1902 από το οθωμανικό κράτος με την κατασκευή τεχνητού λιμένα υπό την επίβλεψη του Edmond Bartissol, Γάλλου εργολήπτη Δημοσίων Έργων. Το 1914 αποφασίστηκε η ίδρυση Ελευθέρας Ζώνης, κατά το πρότυπο της Τεργέστης, ενώ από το 1926 έως το 1928 υλοποιήθηκαν πολλά έργα υποδομής με βάση τον διαμετακομιστικό και εμπορικό του χαρακτήρα. Έργα επέκτασης εφαρμόστηκαν από το 1937, ενώ ο πόλεμος έμελλε να προκαλέσει καταστροφές στα κτίρια και τις υποδομές του, ιδιαίτερα με την αποχώρηση των Γερμανών. Οι καταστροφές εκείνες επουλώθηκαν με ανακατασκευές που βασίστηκαν στα προϋπάρχοντα κελύφη.
Στην περιοχή των δύο πρώτων προβλητών κατασκευάστηκαν επιβλητικά κτήρια, όπως, το Τελωνείο, Γραφεία μεγάλων Ναυτιλιακών Εταιρειών, οι Αποθήκες εμπορικών Οίκων και Τραπεζών, οι στάβλοι, δημιουργώντας μια δόμηση με συμπαγείς όγκους, «πριονωτές» στέγες, μεταλλικά υπόστεγα που προσέδωσαν στο αστικό τοπίο ένα ιδιαίτερο ύφος με σαφή διάκριση. Η κατεδάφιση ή η εγκατάλειψη ορισμένων από αυτά, δεν αφαίρεσε από το λιμάνι τη σημασία του και την ατμόσφαιρα της ελευθερίας που το χαρακτηρίζει, γεγονός που επιβάλει την ήπια και συνετή διαχείρισή του με σεβασμό στην πολύπτυχη ιστορία του.
Η παραχώρηση του 1ου Προβλήτα, που γιορτάσθηκε πομπικά από τον ΟΛΘ, είχε ήδη κατακτηθεί από τη δεκαετία του ΄90 από την πόλη, όταν πλήθος πολιτιστικών δράσεων εγκαταστάθηκαν στις αποθήκες. Το λιμάνι ακριβώς λόγω της σημαντικής του θέσης στην ιστορία της πόλης, έχει κηρυχθεί ιστορικός τόπος, πλαίσιο που προστάτευσε 14 αποθήκες του από την κατεδάφιση και καταστροφή που προέβλεπε η διάνοιξη των ραμπών της υποθαλάσσιας αρτηρίας το 2005-2009 και ακύρωσε τελικά την κατασκευή της. Το λιμάνι αποτελεί την τελευταία ευκαιρία για την αναβάθμιση και αστική αναζωογόνηση του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης. Αν ενστερνισθούμε αυτή την προοπτική, το λιμάνι είναι ο μοχλός που θα επαναφέρει με αξιώσεις την πόλη στον ορίζοντα των ευρωπαϊκών μητροπόλεων.
* Βιβιάννα Α. Μεταλληνού, Αρχιτέκτων, Ιστορικός Περιβάλλοντος