Χωρίς νερό δεν υπάρχει ζωή στον πλανήτη. Αυτή η διαπίστωση οδηγεί αναπόφευκτα σε μια ακόμη: όποιος ελέγχει το νερό, ελέγχει τη ζωή, ελέγχει τα πάντα.
Η ιδιωτικοποίηση του νερού αποτελεί μέρος της επιχειρούμενης ιδιωτικοποίησης των κοινών αγαθών (των κοινών – commons). Η ιδιωτικοποίηση των κοινών αγαθών είναι συστατικό στοιχείο της πολιτικής του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος είναι εδώ και χρόνια η κυρίαρχη επιλογή του συστήματος, διότι εξασφαλίζει υπερσυσσώρευση κεφαλαίου και κερδών στα χέρια λίγων εταιρειών διαμέσου του μηχανισμού της υπερχρέωσης κρατών και πολιτών (χρεοκρατία) και συνεπακόλουθα, ακόμα μεγαλύτερη συγκέντρωση πολιτικής εξουσίας στα χέρια των ιδίων (εταιρειοκρατία αντί για δημοκρατία).
Το νερό αντιμετωπίζεται ως κοινό αγαθό ανά τους αιώνες, από τα αρχαία χρόνια σε όλους τους πολιτισμούς του κόσμου και μέχρι σήμερα σε αρκετά μέρη του πλανήτη. Κι αυτό συνέβαινε και συμβαίνει όταν η διαχείρισή του είναι κοινωνική και αποκεντρωμένη σε επίπεδο κοινότητας με άμεση συμμετοχή των πολιτών, με ελεύθερη πρόσβαση για όλους και με σεβασμό στον κύκλο του νερού στη φύση.
Το πρώτο βήμα για την ιδιωτικοποίηση του νερού έγινε ιστορικά και σε όλο τον κόσμο, όταν η ιδιοκτησία και η διαχείρισή του πέρασε σε κάποια συγκεντρωτική δομή: είτε κεντρικό κράτος είτε τοπικές και περιφερειακές αρχές. Αυτό σηματοδότησε την χρησιμοποίησή του για άδικη ταξική έμμεση φορολόγηση από τις συγκεντρωτικές δομές ή το άνοιγμα του δρόμου για την ιδιωτικοποίησή του και την αποκόμιση κερδών από εταιρίες. Ταυτόχρονα, σηματοδότησε την κατάργηση της δημοκρατίας του νερού και τον συγκεντρωτικό και πέρα από τους πολίτες έλεγχό του, που τελικά σημαίνει έλεγχο της ζωής τους.
Η κρατική διαχείριση, παρά τους όποιους νόμους, συντάγματα, θεσμούς, δικαιοσύνη, συμβόλαια κλπ, οδηγεί στην ιδιωτικοποίηση, διότι όταν σε ένα κοινωνικό σύστημα κυρίαρχη είναι η αστική τάξη, τότε το δίκαιό της είναι η θέλησή της που αναγορεύεται σε νόμο (Karl Marx).
Όλες ανεξαιρέτως οι ιδιωτικές εταιρείες νερού παγκοσμίως, λειτουργούν με στόχο την μέγιστη δυνατή αποκόμιση κερδών. Δεν υπάρχει ούτε ένα παράδειγμα, που να μην συμβαίνει αυτό.
Από την άλλη μεριά στην Ελλάδα, είτε η διαχείριση του νερού ανήκει στο κράτος είτε στους δήμους, οι πολίτες πληρώνουν παραπάνω χρήματα από ότι είναι το κόστος μεταφοράς νερού, συντήρησης υποδομών κλπ. Αυτό το επιπλέον κόστος, που πληρώνουν οι πολίτες είναι έμμεσος φόρος, δηλαδή, ο πιο άδικος ταξικός φόρος.
Όλες οι υπάρχουσες εμπειρίες από όλο τον κόσμο (και από την Ελλάδα), οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ανάθεση της διαχείρισης του νερού σε λίγα χέρια ιδιωτικά ή κρατικά (του στενού ή ευρύτερου δημόσιου τομέα), καταλήγει τελικά σε ρύπανση, υποβάθμιση, στέρηση και αυξημένα τιμολόγια νερού. Κάθε είδους αυταπάτη ανάθεσης έχει πλέον τελειώσει.
Η πιο συμβατή υπάρχουσα δομή για την υλοποίηση της κοινωνικής-κοινοτικής διαχείρισης, για την άμεση συμμετοχή των πολιτών, για τη δημοκρατία του νερού και για την επανάκτησή του ως κοινό αγαθό με σεβασμό στον φυσικό νόμο του κύκλου του νερού είναι οι μη-κερδοσκοπικοί συνεταιρισμοί νερού σε επίπεδο δήμου/κοινότητας (Ολοκληρωμένος Συνεταιρισμός Καταλωνίας).
Η συνεργατική διαχείριση του νερού από τους πολίτες, δεν αποκλείει τη διακριτή συμμετοχή των εργαζομένων στην ύδρευση-αποχέτευση ή/και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αλλά σε κάθε περίπτωση και όποια μορφή κι αν έχει μια συνεργασία κοινωνικών φορέων, η βάση της δημοκρατίας του νερού και της κοινωνικής διαχείρισης είναι οι συνεταιρισμοί νερού των ίδιων των πολιτών της κοινότητας, οι οποίοι τελικά θα αποφασίζουν.
Αν υπάρχει μια εγγύηση για να μην παραβιάζεται ο φυσικός νόμος του κύκλου του νερού και να μην γίνει ποτέ ιδιωτικοποίησή του, αυτό μπορεί να διασφαλιστεί μόνον με τη συνεργατική διαχείριση του νερού από τους ίδιους τους πολίτες, διότι εκεί μπορεί να γίνει συνείδηση και πράξη ότι είμαστε μέρος της φύσης και όχι κατακτητές της (Friedrich Engels), εκεί μπορεί να αναπτυχθεί μια νέα κοινωνική συνείδηση για τη συλλογική διαχείριση των κοινών αγαθών και για το κοινό καλό. Εκεί μπορεί να αναπτυχθεί μια νέα ηθική που βάζει τον άνθρωπο πάνω από τα κέρδη, που η συσσώρευση χρήματος δεν είναι αυτοσκοπός. Εκεί μπορεί να αναπτυχθεί η σύνδεση της ηθικής με την πολιτική, γιατί αυτή η σύνδεση είναι η προϋπόθεση για την έλευση ενός καλύτερου κόσμου (Αριστοτέλης, Antonio Gramsci, Rosa Luxembourg, Άρης Βελουχιώτης, Che Guevara). Αρνούμενοι αυτό, σημαίνει ότι αγνοούμε την ιστορία της ανθρωπότητας.
Χιλιάδες παραδείγματα συνεταιρισμών νερού υπάρχουν στις ΗΠΑ, τον Καναδά, τη Λατινική Αμερική (Χιλή, Κολομβία, Βραζιλία, Αργεντινή, Μεξικό και Βολιβία) και την Ευρώπη (Φινλανδία, Δανία, Αυστρία κλπ). Παρά τον σημαντικό αριθμό επιτυχημένων συνεταιρισμών νερού σε παγκόσμιο επίπεδο, οι διεθνείς πολιτικές συζητήσεις τους έχουν παρακάμψει σε μεγάλο βαθμό.
Γιατί άραγε;
Οι συνεταιρισμοί νερού λοιπόν δεν είναι ένα μεμονωμένο τοπικό φαινόμενο. Είναι χιλιάδες και ευδοκιμούν σε χώρες με διάφορες περιβαλλοντικές και κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικές συνθήκες, γεγονός που δείχνει την προσαρμοστικότητα τους. Οι συνεταιρισμοί νερού έχουν την υψηλότερη βαθμολογία για την ικανοποίηση των πολιτών και τις λειτουργικές επιδόσεις τους σε παγκόσμιο επίπεδο, σε σύγκριση με την ιδιωτική και κρατική διαχείριση.
Ο δρόμος του συνεργατισμού στο κοινό αγαθό του νερού, αλλά και σε κάθε συνεργατικό εγχείρημα δεν είναι σπαρμένος με ροδοπέταλα. Προϋπόθεση είναι η τήρηση όλων των βασικών συνεταιριστικών αρχών και ιδιαίτερα, η ενεργός και διαρκής συμμετοχή των πολιτών.
Αν ο αγώνας για την επανάκτηση του κοινού αγαθού του νερού είναι μεγάλος και δύσκολος, άλλο τόσο μεγάλος και δύσκολος είναι ο αγώνας για τη διατήρησή του ως κοινό αγαθό. Είναι αγώνας διαρκής.
Η θεωρία και η πράξη του συνεργατισμού σε μια διαδικασία μετάβασης προς ένα νέο κόσμο χωρίς εκμετάλλευση, δίκαιο, αλληλέγγυο και συμμετοχικό, δεν μπορεί παρά να είναι υπόθεση συνείδησης και έργο των ίδιων των πολιτών. Στις υπάρχουσες κάθε φορά συνθήκες, οι άνθρωποι είναι που δημιουργούν την ιστορία τους (Karl Marx).
Εδώ είναι που γεννιέται η εναλλακτική. Όχι σαν ένα όραμα μιας καλύτερης ζωής στο απώτερο μέλλον, αλλά εδώ και τώρα, από εμάς και από τα κάτω. Οικοδομείται από τώρα μια κοινωνία των αναγκών και όχι των εμπορευμάτων, με γνώμονα τον άνθρωπο και όχι τα κέρδη, ένας κόσμος απαλλαγμένος από τον αυτοσκοπό της συσσώρευσης χρήματος.
Ένας κόσμος με πολλούς κόσμους μέσα σ’ αυτόν, με ένα «όχι» και πολλά «ναι» (Zapatistas).
* Ο Κώστας Νικολάου είναι Διδάκτωρ Περιβαλλοντολόγος και συνεταιριστής, Επισκέπτης Καθηγητής ΑΠΘ
** Το κείμενο είναι από εισήγηση σε ομότιτλη εκδήλωση που έγινε στο πλαίσιο του 3ήμερου Φεστιβάλ “13 χρόνια Ελεύθερος Κοινωνικός Χώρος Σχολείο”, Θεσσαλονίκη, 10.6.2023
