-Τα περισσότερα παιδαγωγικά κινήματα του περασμένου αιώνα —της Νέας Αγωγής στην Ευρώπη και της Προοδευτικής Εκπαίδευσης στην Αμερική— αντιμετώπισαν εμπόδια και καταστολή εν τη γενέσει τους. Μεταγενέστερα η φιλοσοφία απομονώθηκε και αποσιωπήθηκε μαζί με τις αξίες τους και στις μέρες μας κρατήθηκε το τσόφλι. Η φιλοσοφία πετάχτηκε στα άχρηστα και η μεθοδολογία ενσωματώθηκε και είτε πωλήθηκε ως πολύ ακριβό προϊόν μόνο για την ελίτ είτε εργαλειοποιήθηκε από το κυρίαρχο καπιταλιστικό, δυτικό μοντέλο της κρατικής εκπαίδευσης.
– Μια εκπαίδευση και ένα σχολείο που εκπαιδεύει τη σκέψη μας να συντηρεί και να αναπαράγει τα δίπολα σωστό-λάθος, αρσενικό-θηλυκό, ιδιωτικό-δημόσιο, αθώο-ένοχο, άγριο-ήμερο.
-Όμως, τα παραπάνω κινήματα αν και διεκδικούσαν κάτι κοινό “Την Απελευθέρωση του Παιδιού από την Ενήλικη Εξουσία”, στο εσωτερικό τους δεν υπήρχε ομοιομορφία πολιτική και κατ’επεκτασιν παιδαγωγική — και να υπενθυμίσουμε πως δεν υπάρχει ουδέτερη παιδαγωγική, κάθε εκπαίδευση επιθυμεί να υλοποιήσει κάποια συγκεκριμένη πολιτική στόχευση.
– Έτσι, χρειάζεται να διακρίνουμε τις διαφορές της μεταρρυθμιστικής εκπαίδευσης, της φιλελεύθερης, της δημοκρατικής, της μαρξιστικής, της σοσιαλιστικής και της ελευθεριακής/αναρχικής παιδαγωγικής.
-Αυτό δεν είναι ένα κείμενο που αποσκοπεί στο να εξαντλήσει αυτές τις διαφορές, πλέον στην ελληνική βιβλιογραφία υπάρχει μια πλούσια παρακαταθήκη όπου μπορούμε να διαβάσουμε τις ιστορίες αυτού του κινήματος με τις διαφοροποιήσεις του και τις αντιθέσεις του. Τα κινήματα αυτά δεν αντιμετώπισαν μόνο τις κρατικές αντιδράσεις, αλλά και τις εκ των έσω διαφωνίες και συγκρούσεις.
– Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα, διαβάζουμε στα γραπτά του Α.Σ. Νηλ που κάνει κριτική στη μοντεσσόριανη και στην αναρχική εκπαίδευση κατηγορώντας και τις δύο προσεγγίσεις ως πολύ δογματικές και ψευτοεπιστημονικές, ενώ παράλληλα εκθειάζει και επηρεάζεται από την αυτοδιαχείριση του Ό. Λέην και την ψυχανάλυση του Β. Ράιχ.
– Ο Σ. Φρενέ, ταυτόχρονα κάνει κριτική αλλά και επηρεάζεται από τη μοντεσσοριανή προσέγγιση αλλά και εμπνέεται από το αναρχικό κίνημα των Μοντέρνων Σχολείων του Φ.Φερρέρ.
– Ο Τζ. Ντιούι επηρέασε με τη φιλοσοφία του για το άτομο και την κοινωνία τόσο τη φιλελεύθερη όσο και την αριστερή ριζοσπαστική παιδαγωγική με πρωτοπόρο τον Π. Φρέιρε.
-Η ελευθεριακή/αναρχική εκπαίδευση ξεκίνησε σαν πράξη από το αυτοδιαχείριζομενο ορφανοτροφείο του Π. Ρομπέν στη Γαλλία με βασική επιρροή από τον Γ. Χ. Πεσταλότσι και τον ουτοπικό σοσιαλιστή Σ. Φουριέ και μετά επηρέασε τον Φ.Φερρέρ που ίδρυσε το πρώτο Μοντέρνο Σχολείο το οποίο εξελίχθηκε σε μαζικό κίνημα, στηρίχθηκε από τον αναρχικό/ελευθεριακό χώρο και εξαπλώθηκε σε διαφορετικές γεωγραφίες μετά την εκτέλεση του ιδρυτή.
– Τα αναρχικά/ελευθεριακά σχολεία της Νέας Υόρκης επηρεασμένα από τον Φ. Φερρέρ είχαν διχαστεί σε σχέση με τη μοντεσσοριανή φιλοσοφία, μέρος των παιδαγωγών έκαναν κριτική στη Μοντεσσόρι και θεωρούσαν αυταρχική τη μέθοδό της και άλλοι/ες παιδαγωγοί έβρισκαν πολλά κοινά με την παιδαγωγική πράξη του Φερρέρ. Πάνω απ’ όλα το κίνημα Μοντέρνων Σχολείων έβρισκε εχθρικό το δογματισμό του κρατικού σχολείου.
– Για να ξετυλίξουμε το νήμα της ιστορίας χρειάζεται να τη μελετήσουμε και να την κατανοήσουμε σύμφωνα με το ιστορικοπολιτικό πλαίσιο. Το να αναπαράγουμε ‘πιστά’ στο σήμερα αυτές τις παιδαγωγικές χωρίς να τις επικαιροποιήσουμε πολιτικά, (μεταφέροντας τα λόγια του Αρτώ από το γράμμα για τους πρυτάνεις των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων) …τότε η Σκέψη και το Πνεύμα θα σαπίσει όπως το άχυρο, γιατί η γενιά των προφητών έχει σβήσει, η πιο μικρή πράξη αυθόρμητης δημιουργίας είναι ένας κόσμος σύνθετος και αποκαλυπτικός..σε σχέση με τη λογική του δύο και δύο κάνουν τέσσερα.
– Δεν υπάρχει τίποτε πιο επικίνδυνο από μια παιδαγωγική μέθοδο που είναι άκαμπτη και σταθερή και ένα παιδαγωγικό κίνημα που θεωρεί το παιδαγωγικό του σύστημα κατοχυρωμένο μέσα από τις τεχνικές και το υλικό του. Τα χειρότερα άρθρα που μπορούμε να διαβάσουμε και που δημιουργούν σύγχυση είναι για παράδειγμα ο παραλληλισμός της Μοντεσσόρι με τον Φρενέ, τα κοινά του Φρενέ με τον Ντιούι κ.λπ. Οι παιδαγωγοί της Νέας Αγωγής προφανώς επηρεάζονταν, γεγονός που άλλαζε κατά τη διάρκεια του έργου τους, αλλά το κάθε σχολείο και η κάθε παιδαγωγική είχε τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανάλογα με τη γεωγραφία και τα συγκείμενα της εποχής.
– Δεν υπάρχει τίποτε πιο επικίνδυνο από την εκμετάλλευση της ιστορίας των παιδαγωγών προβάλλοντας επιλεκτικά την περίοδο σκέψης και δράσης τους που μας συμφέρει καλύτερα, αποκρύπτοντας τη διαδικασία που ακολούθησε κάθε παιδαγωγικό κίνημα, σχολείο ή παιδαγωγός. π.χ. απόκρυψη του γεγονότος πως ο Σ. Φρενέ ίδρυσε ανεξάρτητο σχολείο που δεν ανήκε στο δημόσιο σύστημα, ή η εργαλειοποίηση του Γ. Κόρτσακ και της σχετικοποίησης του ολοκαυτώματος με την απόκρυψη πως επηρεάστηκε παιδαγωγικά από τις επισκέψεις του στα κιμπούτς.
– Διαβάζοντας τις ιστορίες αυτές μας δίνεται η ευκαιρία να έχουμε παρελθοντικά σημεία αναφοράς για λάθη και ελλείψεις χωρίς να χρειάζεται κάθε φορά να τα ανακαλύπτουμε από την αρχή, η ιστορική έρευνα δίνει αυτή τη δυνατότητα, την κριτική σκέψη και συνειδητοποίηση.
– Η παιδαγωγική πράξη χρειάζεται να υπάρχει σε έναν ανοιχτό και δημιουργικό διάλογο με τη θεωρία που μέσα στα χρόνια χρειάζεται να επικαιροποιείται και να μετασχηματίζεται.
-Κάποτε παρακολουθήσαμε ένα συνέδριο εναλλακτικής και δημοκρατικής παιδαγωγικής στο Παιδαγωγικό τμήμα του ΑΠΘ και ο Γ. Τσιάκαλος που θα άνοιγε με την ομιλία του το συνέδριο είχε φέρει μαζί του μια βαλίτσα. Έτσι λοιπόν, όταν ξεκίνησε να μιλάει, άρχισε να βγάζει στοίβες βιβλίων από εκεί μέσα. Αν μπορούμε να ανακαλέσουμε με ακρίβεια τα λόγια του αρχίσε να ονοματίζει βιβλία που έχουν γραφτεί από έναν αιώνα πριν μέχρι και σήμερα καταλήγοντας να τονίζει πως πολλά έχουν γραφτεί, πολλά συνέδρια έχουν γίνει τώρα μένει όλα αυτά να τα κάνουμε πράξη! Αρκετά εμπνευστικό και συν-κινητικό για την τότε νεαρή παιδαγωγική μας ομάδα.
– Συνεχίζοντας με τα λόγια του ίδιου του Φρενέ …οι μεγάλοι παιδαγωγοί ήταν ένθερμοι επαναστάτες που ενδιαφέρονταν για την ανάπτυξη του παιδιού με την κοινωνική έννοια, αντίθετα, τονίζει, δεν συνέβη το ίδιο με τους συνεχιστές και τους ερμηνευτές αυτών των θεωριών, διότι αναπαρήγαγαν τις ριζοσπαστικές θεωρίες τους με τρόπο που να ευθυγραμμίζονται με το κρατικό σχολείο. Ο ίδιος ο Φρενέ κάνει οξεία κριτική σε αυτούς που ευαγγελίζονται παιδαγωγικές συνταγές, αποκαλώντας τους “σκλάβους της κοινωνίας” και “υπηρέτες του κράτους”. Φυσικά, δεν γενικεύει για όλους και όλες τους δασκάλους και δασκάλες —μιας και είχε κι ο ίδιος εμπειρία από το κρατικό σχολείο— αλλά τονίζει πως πάντα θα υπάρχουν εκπαιδευτικοί που θα αγωνίζονται στο παραδοσιακό σχολείο, όμως δυστυχώς πάντα το κράτος θα είναι ο ρυθμιστής της “πραγματικότητας”.
– Ο ίδιος προέβλεπε τον θάνατο του λαϊκού σχολείου, και την αντικατάσταση του από το καπιταλιστικό σχολείο, το δήθεν “δωρεάν και υποχρεωτικό” , προβλέποντας έτσι το υβριδικό σχολείο του σήμερα που φυσικά δεν είναι δημόσιο, αλλά κρατικό με πολλά στοιχεία ιδιωτικής εταιρίας.
-Συχνή κριτική “εκ των έσω” για την αναρχική/ελευθεριακή προσέγγιση στην εκπαίδευση είναι η εν μέρη ‘ομοιότητα’ της με τη φιλελεύθερη θεωρία της εκπαίδευσης και η κριτική που δέχεται από τη μαρξιστική σκοπιά τείνει να εξισώνει τις ελευθεριακές προσεγγίσεις με τις φιλελεύθερες. Οι σκοποί της εκπαίδευσης για τη φιλελεύθερη σκοπιά δημιουργούν συγκεκριμένο αναλυτικό πρόγραμμα και εκπαιδευτικών στόχων, καθώς όπως προείπαμε κάθε εκπαίδευση θέλει να φτιάξει συγκεκριμένο τύπο πολίτη μέσα στα πλαίσια του κράτους.
Η αναρχική/ελευθεριακή προσέγγιση διαφοροποιείται σε διάφορα σημεία, αλλά θα δούμε παρακάτω τα δυο βασικά:
– Πρώτο, το σημείο που θέτει την ουτοπική διάσταση με την έννοια της προεικόνισης της κοινωνίας στο εδώ και στο τώρα, χωρίς να υπάρχει η προσμονή κάποιας επανάστασης που θα φέρει την προκαθορισμένη ουτοπία σύμφωνα με τις αριστερές προσεγγίσεις.
– Δεύτερο σημείο, ο αντικρατισμός που προτείνει τις αυθόρμητες μορφές κοινωνικής οργάνωσης δηλαδή την αυτο-διαχείριση και την αυτο-οργάνωση.
Η έννοια της αυτονομίας επίσης δέχεται συχνά κριτική από τη θεσμική και κριτική παιδαγωγική υποστηρίζοντας πως η φιλελεύθερη και η ελευθεριακή/αναρχική εκπαίδευση έχουν αυτή την έννοια κοινή. Η παραδοχή αυτή καταρρίπτεται άμεσα αρκεί να κατανοηθεί πως κανένα κοινό δεν υπάρχει όταν στην φιλελεύθερη προσέγγιση ο μεγαλύτερος εγγυητής για την αυτονομία της ελευθερίας του ατόμου είναι το κράτος, ενώ για την ελευθεριακή/αναρχική προσέγγιση η κοινότητα είναι ο ρυθμιστής της αυτονομίας του ατόμου και οι κοινωνικές σχέσεις ρυθμίζονται χωρίς την ύπαρξη κάποιας κεντρικής από τα πάνω εξουσίας.
Δεν απαντάται απλοϊκά το ερώτημα πώς θα θέλαμε να είναι η μελλοντική κοινωνία… Η αναρχική/ελευθεριακή θέση από συνειδητή επιλογή δεν προκαθορίζει τι θα γίνει, το μόνο που επιμένει να προσπαθεί είναι να δημιουργήσει ένα πεδίο αυθόρμητης οργάνωσης, πειραματισμού, και ριζοσπαστικής φαντασίας.
Παρά την πολυπλοκότητα στο να δοθεί ένας ενιαίος ορισμός για την αναρχική και ελευθεριακή εκπαίδευση, ιστορικά έχει δείξει τη σημαντική συμβολή της στην προεικόνιση του αντι-ιεραρχικού τρόπου συμβίωσης και οργάνωσης κοινοτήτων, μικρά σχολεία στη Γαλλία, στην Ισπανία, στην Αμερική, στην Αγγλία..
Ο διάλογος δεν είναι μετέωρος, η συζήτηση έχει ξεκινήσει έναν αιώνα τώρα και ας είμαστε σε ετοιμότητα ο καθένας και η καθεμία από το πόστο της και τη θέση του να αναλογιστούμε και να αναστοχαστούμε, αν μπορούμε να διαδώσουμε τον ολιστικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης και να κάνουμε ποιο εποικοδομητικό το έργο μας στο εδώ και στο τώρα.
Και ο νοών νοείτω.
Τα υπόλοιπα τα λέμε από κοντά.
Και προχωρούμε…
‘the relation in genuine education is one of pure dialogue’ Martin Buber
πηγή: Το μικρό Δέντρο
