του Στέργιου Μήτα, ομάδα alterthess
Είναι σύνηθες για την αριστερά να ντρεσάρει τη συνθηματολογία της με επικλήσεις στον ανθρωπισμό ή το συναίσθημα. «Οι άνθρωποι πάνω από τα κέρδη», «η καρδιά χτυπάει αριστερά» και άλλα γλαφυρά σλόγκαν, που εύλογα γεννούν δηκτικά σχόλια ένθεν κακείθεν. «Δεν έχετε το μονοπώλιο της καρδιάς», είχε απαντήσει εύγλωττα ο «δεξιός» Ζισκάρ Ντ’ Εστέν στο «σοσιαλιστή» Μιτεράν, στη Γαλλία του 1974. Αλλά και για μια εκδοχή αριστερής σκέψης και πράξης, η ηθική απορρίπτεται ως άλλη μια «σημαδεμένη τράπουλα», φτιαγμένη στα μέτρα και κατά τις στοχεύσεις του ταξικού αντιπάλου.
Ο Μαρξ δεν άφησε, ως γνωστό, κάποιο συναφές σύγγραμμα ηθικής και οι (όποιες) σποραδικές του αναφορές γίνονται απλώς για να σαρκάσει την ηθική «αφαίρεση από την ταξική πάλη» και τη «συναισθηματική ισορροπία των συμφερόντων». Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τη θεώρησή του, δεν συνιστά παρά το «σύνολο των κοινωνικών σχέσεων». Στο βαθμό, άλλωστε, που οι κοινωνικές σχέσεις είναι ανταγωνιστικές, οι ρητορικές του αφηρημένου ανθρωπισμού δεν κάνουν τίποτα άλλο παρά να φενακίζουν τις ταξικές αντιθέσεις. Ο Τρότσκι, εξάλλου, ήδη από τον τίτλο του κειμένου του Η ηθική τους και η ηθική μας, καθιστά σαφές ότι η ηθική μοιράζεται σε αντίρροπα στρατόπεδα. Σε ευθεία συνέχεια της πολεμικής διαλέκτου, ο Λένιν αποσαφηνίζει ότι «ηθικό είναι ότι εξυπηρετεί την υπόθεση της εργατικής τάξης», διερμηνεύοντας έτσι την ηθική με τους υπότιτλους ενός κοινού μακιαβελισμού. Ολοσχερή απαξίωση, τέλος, συναντάει η ηθική στο παράδειγμα του Αλτουσέρ, ο οποίος καταστρώνει διάφορα εξεζητημένα σχήματα, προκειμένου να αποδείξει ότι ο μαρξισμός δεν συνιστά παρά ένα «θεωρητικό αντιανθρωπισμό». Στο μεταξύ, ο εφαρμοσμένος «σοβιετικός μαρξισμός» είχε κηλιδώσει ανεξίτηλα την ηθική ενασχόληση, μεταστρέφοντας την είτε σε ηθικολογία (στα εγχειρίδια, λόγου χάρη, της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ ο Στάλιν εξυμνείται ως «πρότυπο ηθικού μεγαλείου») είτε στο ακριβές αντίθετό της (η Έδρα Ηθικής του πανεπιστήμιου Λεμονόσοφ άφησε «μνημειώδες» έργο για το πώς και πότε δικαιώνεται η παραβίαση από πλευράς του κόμματος των αρχών της ηθικής).
Σε κάθε περίπτωση, η ίδια η κλασική εικονογράφηση του αριστερού αγωνιστή στο κοινωνικό ασυνείδητο αναδύει πλούσια ηθική αίγλη. Το ηθικό αυτό σθένος ενδεχομένως επιθυμούσαν να κάμψουν και οι πολιτικοί του αντίπαλοι, όταν τον πίεζαν να υπογράψει τις αλησμόνητες δηλώσεις μετανοίας. Τον πίεζαν, με άλλα λόγια, να απαρνηθεί όχι απλώς μια ιδεολογία αλλά τον ίδιο τον ηθικό εαυτό του. Και από αυτή τη σκοπιά, ωστόσο, το ερώτημα επανακάμπτει: τα ηθικά κοιτάσματα του αριστερού είναι διαφορετικά από αυτά που ίσως εμφωλεύουν μέσα σε κάθε άνθρωπο; Τι γίνεται όταν οι αντάρτες τραγουδούν (και παλεύουν) για την «πανανθρώπινη τη λευτεριά»; Τι γίνεται όταν το προλεταριάτο επωμίζεται ένα έργο όχι στενά ταξικό, αλλά το ευγενές βάρος της ίδιας της καθολικής χειραφέτησης;
Που μας εκβάλλει, εντέλει, η συζήτηση; Ο μαρξισμός είναι ή δεν είναι ανθρωπισμός; Μήπως πάσχει από (εθελούσια ή μη) ηθική αχρωματοψία; Υπάρχει κάποια μαρξική ηθική θεωρία, στοιχειωδώς συνεκτική; Υπάρχει κάποια αριστερή ηθική ταυτότητα, έστω διακριτή; Ο Θανάσης Βακαλιός στο βιβλίο Ηηθική ταυτότητα της Αριστεράς, χθες, σήμερα (εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2010), αφήνοντας, όπως και να έχει, αρκετά παρεμπίπτοντα ζητήματα ανοικτά, αποπειράται μια αξιότιμη απάντηση. Ο συγγραφέας, έχοντας μαθητεύσει πλάι στο σπουδαίο μαρξιστή φιλόσοφο Γκέοργκ Λούκατς, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο δάσκαλός του φιλοδοξούσε να καταπιαστεί με ένα ολοκληρωμένο σύγγραμμα μαρξιστικής ηθικής, επιθυμία που έμεινε ατυχώς ανεκπλήρωτη. Για τις συντεταγμένες της προσπάθειας του, πάντως, μπορεί να μας διαφωτίσει εν μέρει το σύντομο κείμενό του με τίτλο Τακτική και ηθική, μεταφρασμένο κατά ευτυχή συγκυρία και στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Γρηγόρη.
Ο μαρξισμός δεν είναι «ουμανισμός» με την κατεστημένη έννοια του όρου, για το Θανάση Βακαλιό. Εντούτοις, υπάρχει ένας ατόφιος «μαρξιστικός ανθρωπισμός», ο οποίος χειρίζεται διαλεκτικά την ανθρωπιστική ιδέα: αρχικά αρνούμενος την, στην αφηρημένη της διάσταση, και εντέλει καταξιώνοντας την, μέσω της διεκδίκησης μιας κοινωνίας όπου ο χειροπιαστός ανθρωπισμός θα είναι η φυσική έκφραση των κοινωνικών-διαπροσωπικών σχέσεων. Η καθολική εφαρμογή των αρχών της αξιοπρέπειας και της αδελφοσύνης είναι, με άλλα λόγια, αδιαχώριστη από την εξασφάλιση για όλους τους ανθρώπους των υλικών όρων που υποβαστάζουν και σαρκώνουν τις ίδιες τις αρχές. Ο καπιταλιστής, το δίχως άλλο, δεν θα ενστερνιζόταν έτσι απλά την καντιανή επιταγή της αντιμετώπισης του κάθε ανθρώπου ως αυτοσκοπού (και όχι απλώς ως μέσου) –εάν θέλει, εν πάση περιπτώσει, να μην εκπέσει της κοινωνικής του θέσης. Ετούτο όμως δεν υποδηλώνει παρά το ότι η καθολική εφαρμογή της ανθρωπιστικής αρχής προϋποθέτει ριζικά την υπέρβαση των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων. Ο μαρξιστικός ανθρωπισμός μεταφράζεται, εν κατακλείδι, για το συγγραφέα στην πρακτική έκφραση αυτής της διαλεκτικής ανθρωπισμού και ταξικής πάλης.
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, μιλώντας κατά την απονομή βραβείου Λένιν το 1955, είχε υποστηρίξει ότι «το μέλλον της ανθρωπότητας μπορεί να ιδωθεί μόνο από τα κάτω, από τη σκοπιά των καταπιεζόμενων και εκμεταλλευόμενων. Μόνο όποιος αγωνίζεται μαζί τους αγωνίζεται και για την ανθρωπότητα». Οι αράδες αυτές χαράζουν αρκούντως το περίγραμμα εντός του οποίου μπορούμε να κάνουμε δόκιμα λόγο για έναν ανθρωπισμό, «από τα κάτω», όπως λέγεται συχνά, και «από τα αριστερά».