Όταν ζήτησαν στο γνωστό Γάλλο δραματουργό Ζαν Ζενέ να γράψει ένα έργο για μαύρους ηθοποιούς αυτός απάντησε: «Αλλά τι ακριβώς είναι ένας μαύρος; Και πρώτα απ’ όλα ποιο είναι το χρώμα του;» Μεταφέροντας το ερώτημα στο πιο hot (1) θέμα της εποχής μας δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε: «Αλλά τι ακριβώς είναι ένας μετανάστης;» και τι σημαίνει τελικά γράφω ένα έργο για μετανάστες;
Η Fischer-Lichte ορίζει το θέατρο ως κριτική αναπαράσταση μιας πραγματικότητας, η οποία μπορεί να υπάρχει είτε και εκτός του θεατρικού χώρου είτε μόνο μέσα από/ σε αυτόν.
Η μετανάστευση, ως μια συστηματική κίνηση ομάδων ανθρώπων από ένα τόπο σε άλλο/ους καθορισμένη από συγκεκριμένες πολιτικοοικονομικές προδιαγραφές αποτελεί ίσως μια πραγματικότητα. Η ερμηνεία αυτής της πραγματικότητας ή καλύτερα η αναπαράσταση της για να μιλήσουμε με όρους θεατρικούς αποτελεί μια άλλη (στην καλύτερη περίπτωση) ή…πολλές άλλες. Έτσι λοιπόν σταδιακά κατασκευάζεται ο συνειδητοποιημένος μετανάστης-υπερήρωας, πολιτικό υποκείμενο που αποφασίζει αυτόνομα να περάσει τα σύνορα και έτσι (ή για να; -εδώ χαθήκαμε στη μετάφραση) προκαλεί κοινωνική αλλαγή, ο μετανάστης-θύμα που άγεται και φέρεται από στρατόπεδα συγκέντρωσης σε ευτελείς δουλειές (βλέπε π.χ. καθαρίστρια, συνήθως με το μοτίβο «στην πατρίδα ήταν καθηγήτρια πανεπιστημίου και τώρα αναγκάζεται να καθαρίζει σπίτια»- ωραίο μοτίβο παρεμπιπτόντως γι’αυτές που στην πατρίδα τους καθαρίζουν σπίτια) ή και το πιο εξεζητημένο, το μετανάστη-νομά/υβρίδιο, μεταφορά για την κατάσταση του σύγχρονου μεταμοντέρνου υποκειμένου (!)
Όλες δόκιμες και γι’αυτό ανεπαρκείς, αφού όλες αποτελούν επιστημολογικές προσεγγίσεις (από μη μετανάστες κυρίως) δημιουργώντας το θέατρο της μετανάστευσης. Η σκηνή ετοιμάζεται και πάνω κάτω η παρακάτω πλοκή εκτυλίσσεται: Οι άλλοι, οι μετανάστες δηλαδή, μεταναστεύουν, συνήθως σε πολύ δύσκολες συνθήκες με κόστος συχνά τη ζωή τους, στο βωμό μιας κοινωνικής εξέγερσης που προκαλεί τα σύνορα, έμβλημα του μεταμοντέρνου ανθρώπου που επίσης προκαλεί τα σύνορα -μέσα του κυρίως αυτός. ‘Οταν δεν μεταναστεύουν -πράγμα το οποίο σπάνια συμβαίνει γιατί μας κατακλύζουν σα τσουνάμι- ή θα βρίσκονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή θα δουλεύουν υπερωρίες σε κάποιο άθλιο πόστο. Σε πιο τραβηγμένες αλλά πιασάρικες εκδοχές θα πουλάνε το κορμί τους είτε μεταφορικά ως πόρνες είτε κυριολεκτικά ως πωλητές οργάνων για να βγάλουν τα προς το ζην.
Αυτό είναι το θέατρο της μετανάστευσης: προσπάθεια αναπαράστασης της πραγματικότητας των μεταναστών ή περισσότερο σκεύασμα του λευκού φαλλοκρατικού κόσμου που στοχεύει έστω και ασυνείδητα στην αναπαραγωγή σχέσεων ηγεμονίας; Από την άλλη, μόνο οι από κάτω έχουν δικαίωμα να μιλάνε για τους από κάτω; Και αυτό δεν θα αποτελούσε μια έμμεση επιβεβαίωση της κυρίαρχης θέσης των από πάνω; ‘Ετσι λοιπόν το ζητούμενο φαίνεται να είναι ένας διά-λογος, χωρίς όμως δήθεν αλληλέγγυο και τελικά snobbish ύφος και διάθεση επικαθορισμού των διαθέσεων τους.
Για να επιστρέψω στα θεατρικά και να μην μπαίνω σε χωράφια ξένα (δεν έχω καμιά διάθεση να με φάνε οι κότες!) έχω δει πολλές παραστάσεις από ή/και για μετανάστες. Ήταν όλες κακές παραστάσεις, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, και νομίζω κυρίως γιατί δεν τις αντιμετωπίσαμε ως παραστάσεις αλλά ως το δραματοποιημένο δράμα του μετανάστη με το οποίο είτε ενοχικά είτε αλληλέγγυα έπρεπε να ταυτιστούμε. Όχι. Καμία συμ-πάθεια. Καμία αλληλ-εγγύη. Κριτική σκέψη. Ανοιχτά μυαλά. Είναι ένας τρόπος για να καταρριφθούν οι άλλες πραγματικότητες της μετανάστευσης ή ακόμα καλύτερα, για να δημιουργηθούν και άλλες.
Αλεξάνδρα Σίμου
(1) Δεν είναι τυχαίο ότι Εθνικό και Κρατικό αποφάσισαν φέτος να συμπεριλάβουν στις δράσεις τους τριήμερα μεταναστών και προγράμματα προσέγγισης του ξένου αντίστοιχα, ενώ το Β’ Θεατρολογικό Συνεδρίο του Πανελλήνιου Επιστημονικού Συλλόγου Θεατρολόγων το φθινόπωρο του 2011 έχει θέμα «Μετανάστες και πρόσφυγες στη σύγχρονη δραματουργία και τη σκηνική πράξη».