Ελλάδα, Αύγουστος του 1936. Έχουν περάσει μόλις δώδεκα ημέρες από την επιβολή της δικτατορίας Μεταξά, πριν ογδόντα οκτώ ακριβώς χρόνια και το φασιστικό καθεστώς προβαίνει σε μία θεαματική ενέργεια: Στο κάψιμο βιβλίων σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, μιμούμενο αντίστοιχες πράξεις του Χιτλερικού καθεστώτος στη Γερμανία. Χιλιάδες βιβλία ρίχτηκαν στην πυρά σ’ εκείνες τις Μεσαιωνικού χαρακτήρα τελετές, ενώ είχαν απαγορευτεί από τη Μεταξική δικτατορία περισσότεροι από 445 τίτλοι βιβλίων.
Είναι γνωστό ότι το αντιδημοκρατικό καθεστώς που επιβλήθηκε στη χώρα, μετά την κατάλυση της δημοκρατίας από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, σε μία προσπάθεια για την εδραίωση του στην εξουσία, είχε προχωρήσει στη λήψη σκληρών μέτρων, εξαπολύοντας ένα κύμα διώξεων κάθε αντίθετης φωνής, κάθε δημοκρατικής ιδέας, με ταυτόχρονες συλλήψεις, φυλακίσεις, βασανιστήρια και εκτοπίσεις αριστερών και προοδευτικών συνδικαλιστών και αγωνιστών.
Στο πλαίσιο αυτό, προχώρησε σε διάφορες πόλεις σε μαζικό κάψιμο «αντεθνικών», αριστερών και κομμουνιστικών βιβλίων. Στη Θεσσαλονίκη, η πυρπόληση των “αντεθνικών” βιβλίων με την παρουσία στρατευμένων αλλά και πολιτών με βάση ονομαστικές καταστάσεις της Ασφάλειας, έγινε μπροστά στο Λευκό Πύργο. Παράλληλα, στην Αθήνα το κάψιμο έλαβε χώρα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός και στα Προπύλαια, ενώ στον Πειραιά, τα βιβλία παραδόθηκαν στην πυρά στο Πασαλιμάνι, και μάλιστα με προσκλήσεις προς τους νέους της εποχής να συμμετάσχουν στην… τελετή:
Εφημερίδα Νέα Αλήθεια 16 Αυγούστου 1936
«Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν δια πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχή Κυριακήν και ώραν 8μμ και εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7μμ ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετέχουν εις την τελετήν», έλεγε η σχετική ανακοίνωση.
Η έννοια του κομμουνιστικού εντύπου ήταν πολύ πλατιά και ερμηνευόταν από το καθεστώς κατά το δοκούν. Συμπεριλαμβάνονταν σε αυτά ακόμα και σχολικά βιβλία όπως «Τα Ψηλά Βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Στο κάψιμο των βιβλίων και στη δίωξη των ιδεών το καθεστώς της 4ης Αυγούστου αντέγραφε επακριβώς τα χιτλερικά πρότυπα.
Ήδη, η σχολική διδασκαλία ορισμένων από τους τίτλους των βιβλίων που κάηκαν είχε απαγορευτεί επίσημα, όπως η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή και ο «Επιτάφιος» του Περικλή, για να μην τον εκλάβουν οι μαθητές ως έμμεση αποδοκιμασία των μηχανισμών του κράτους.
Ακόμη, ορισμένα από τα βιβλία που κάηκαν ήταν τα εξής:
Η «Ζωή εν Τάφω» του Στρατή Μυριβήλη, επειδή ήταν αντιπολεμικό βιβλίο
Έργα του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα.
Το συνολικό έργο του Καρλ Μαρξ, καθώς και άλλα βιβλία με μαρξιστικό περιεχόμενο.
Η «Καταγωγή των Ειδών» του Δαρβίνου, έργο που απαγορεύτηκε κατά περιόδους ανά τον κόσμο και συνάντησε αντιδράσεις από την Εκκλησία, συντηρητικούς φορείς κλπ., λόγω της θεωρίας του Δαρβίνου περί συγγένειας του ανθρώπου με τον πίθηκο. (σ.σ. Θεωρία που αντιτίθεται με τις ναζιστική ιδεολογία και τις παραφυάδες της, όπως η μεταξική)
Έργα του Σίγκμουντ Φρόιντ, του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Ανδρέα Καρκαβίτσα, του Ανατόλ Φρανς, του Χάινριχ Χάινε, των Μαξίμ Γκόρκι, του Λέον Τολστόι και Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (και μόνο η εθνικότητά τους ήταν αρκετή), του Γκαίτε και του Ιμάνουελ Καντ.
Στην πυρά ρίχτηκαν έργα Ελλήνων συγγραφέων κάθε άλλο παρά αντιπάλων της θρησκείας (όπως βιβλία του Καρκαβίτσα) ακόμη και έργα του Παπαδιαμάντη που μέσα στο σωρό και στη διάρκεια των συλλήψεων μάζεψαν οι «διανοούμενοι» της Ασφάλειας του καθεστώτος. Αυτές οι ιεροεξεταστικές συγκεντρώσεις, οργανώνονταν βραδινές ώρες και η προπαγάνδιση γινόταν μέσα από τον ελεγχόμενο Τύπο. Επίσης στα σχολεία απαγορεύτηκε η διδασκαλία του Επιταφίου του Περικλή, της Πολιτείας του Πλάτωνα και της Αντιγόνης του Σοφοκλή. Συνολικά απαγορεύθηκαν 445 βιβλία.
Ι.Μεταξάς «Σας απαγορεύω να έχετε διαφορετικές ιδέες»
Η λογοκρισία και η απαράδεκτη καύση του συγγραφικού λόγου είναι ενδεικτικά για την αξιολόγηση του ήθους και της πρακτικής ενός φασιστικού καθεστώτος όπως το Μεταξικό, που ήθελε να επιβάλλει το συντηρητισμό με το στανιό και να καταστήσει τους πολίτες αμόρφωτους χωρίς κριτική σκέψη.
Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα ομιλίας του Ιωάννη Μεταξά σε φοιτητές του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, όπου μεταξύ άλλων είχε πει: «Σας απαγορεύω να έχετε διαφορετικές ιδέες από αυτές του Κράτους. Σας ζητώ όχι μόνο να έχετε τις ίδιες ιδέες, αλλά να πιστεύετε σ’ αυτές και να δουλεύετε γι’ αυτές με ενθουσιασμό. Αν κάποιος από σας έχει διαφορετικές ιδέες, καλύτερα να μείνει αμόρφωτος».
Εξίσου σημαντική είναι και η μαρτυρία του Κάρολου Κουν: “Με κάλεσαν στην Ασφάλεια του Μεταξά, για απολογία επειδή “παρουσιάζω κομμουνιστικά έργα”. Τους ρώτησα να μου πουν, ποιά έργα που ανεβάζω είναι κομμουνιστικά και μου απάντησαν: «Ο ΠΛΟΥΤΟΣ του Αριστοφάνη και ο ΚΑΤΑ ΦΑΝΤΑΣΙΑΝ ΑΣΘΕΝΗΣ του Μολιέρου».
Μαρτυρία του Γ. Βαφόπουλου για μία περιπέτεια του Γιώργου Θέμελη
Ο «μεγάλος» των γραμμάτων της Θεσσαλονίκης, Γιώργος Βαφόπουλος, περιγράφει στις «Σελίδες Αυτοβιογραφίας» του (τ.2ος, σ.40-41) μία περιπέτεια που είχε ο ποιητής Γιώργος Θέμελης, καθηγητής τότε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μετά από κάποια δημοσίευσή του στο περιοδικό «Μακεδονικές Ημέρες», ενδεικτική του σκοταδισμού και του Μεσαιωνισμού που επικρατούσε με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Και όπως αναφέρει:
«Είχε δημοσιεύσει στο περιοδικό μας ένα πεζογράφημα σε ύφος εντελώς νεότροπο, γεμάτο αναμνήσεις των παιδικών του χρόνων. Εκεί μέσα, ένας όμιλος μικρών παιδιών έφκιαχνε διάφορα παιχνίδια. ΚΙ’ ο πιο ζωηρός απ’ αυτά, είχε χαράξει στο χώμα κάποιο συμβολικό σχήμα και φώναζε δυνατά πως «τόσο ήταν της Αγγελικής το πράμα».
Η οξυδέρκεια της λογοκρισίας, που δυνάστευε τότε τον ελληνικό τύπο, φαίνεται πως, κρίνοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο, είχε παραλείψει να φορέσει τα γυαλιά της. Όμως η άγρυπνη συνείδηση της Δικτατορίας, κεντρισμένη από κάποιον Ιάγο των περιστάσεων, αναπήδησε οργισμένη και ζήτησε τον κολασμό του ενόχου. Πως είχε λειτουργήσει αυτός, ένας λειτουργός της Παιδείας, να προαχθεί σε διαφθορέα των παιδικών ψυχών; Δεν τόξερε ότι το νέο καθεστώς, στη βάση του «τρίτου ελληνικού πολιτισμού» που τώρα οικοδομούσε, είχε βάλει θεμέλιο λίθο από πεντελικό μάρμαρο, με σκαλισμένες πάνω του τις λέξεις: πατρίς, θρησκεία, οικογένεια; ΚΙ’ ερχόταν αυτός ο ελεεινός γραφιάς του «μαλλιαρισμού» να κλονίσει τα βάθρα, διαφθείροντας τα νέα παιδιά, πούσαν η βάση της ελληνικής οικογένειας, η προσδοκία της εκκλησίας κι’ η περηφάνεια της πατρίδας για τους αυριανούς στρατιώτες της;
Τούτα τα βαρυσήμαντα λόγια έβγαιναν με ιερή αγανάκτηση από το στόμα του στρατηγού Κυρίμη, του υπουργού Βορείου Ελλάδος που εκπροσωπούσε τη δικτατορία στη Θεσσαλονίκη. Τώρα αυτός, σύμβολο της ελληνικής αρετής, στεκόταν μπρος στον περίτρομο Θέμελη, σαν τιμωρός άγγελος, με την πύρινη ρομφαία. Κι’ ο Θέμελης, «εξεβλήθη του παραδείσου» της ελληνικής παιδείας. Τιμωρήθηκε με απόλυση, που ήταν ταυτόσημη με τη στέρηση του ψωμιού των παιδιών του. Αργότερα ξαναπήρε τη θέση του. Ο «πρότερον έντιμος βίος», ήταν ένα ισχυρό αποδεικτικό στοιχείο, όπου βασίσθηκε το «αναθεωρητικό δικαστήριο» του υπουργείου της Παιδείας».
Η στάση της Εκκλησίας
Η Εκκλησία της Ελλάδος όχι μόνο δεν αντέδρασε σ αυτές τις ιεροεξεταστικές πρακτικές που γύριζαν τη χώρα στο Μεσαίωνα, αλλά βρέθηκαν και λαϊκά στελέχη της που ζητούσαν να ριφθούν στην πυρά και άλλα βιβλία «βλασφήμων και αθέων συγγραφέων». Το Δεκέμβριο του 1936 ο διευθυντής του περιοδικού της μητρόπολης; Θεσσαλονίκης «Γρηγόριος ο Παλαμάς» , συνταγματάρχης ε.α. Γεώργιος Σ. Ανδρεάδης, όχι μόνο επαίνεσε το κάψιμο των βιβλίων αλλά επέμενε πως μαζί με τα άλλα έπρεπε να καεί και το βιβλίο του πρύτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Αβροτέλη Ελυθερόπουλου «Οικονομία και Φιλοσοφία.- Ανάλυσις του βίου των Ελλήνων και των γερμανορωμαϊκών εθνών». Και όπως έγραφε ο Ανδρεάδης « Έπρεπε να καεί το σύγγραμμα αυτό μαζί με τα επικίνδυνα αριστερά βιβλία, τα περισσότερα των οποίων θα περιείχον ολιγωτέρας διαστροφάς, ολιγωτέρας ψευδολογίας, ολιγωτέρους αριστερισμούς από το σύγγραμμα του Ελευθερόπουλου».
Τα στοιχεία και οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου “Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ
