Χρήστος Μπάγκαβος – Νίκος Κουραχάνης, Όψεις εργασιακής ενσωμάτωσης των προσφύγων, Τόπος 2022, σσ.: 251
Λίγο πριν το Πάσχα, η Βουλή ψήφισε τον νέο Κώδικα Μετανάστευσης (ν. 5038/2023). Πρόκειται για ένα κείμενο 191 σελίδων και 180 άρθρων, που αναρτήθηκε για να συζητηθεί για μία μόλις εβδομάδα – δηλαδή για τα μάτια του κόσμου. Αν πιστέψουμε την κυβέρνηση, στόχος του νέου –μετά το 2014– Κώδικα ήταν «η πληρέστερη ανταπόκριση της μεταναστευτικής πολιτικής στις σύγχρονες ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας και της ελληνικής οικονομίας» (Άρθρο 1). Για τις οργανώσεις των μεταναστών, το νομοσχέδιο δεν έπρεπε καν να έρθει προς ψήφιση: γράφτηκε και συζητήθηκε βιαστικά, έμεινε παγερά αδιάφορο για την κοινωνική ένταξη – και μόνο κατόπιν πίεσης, από την τελική του εκδοχή έφυγαν τα πιο κραυγαλέα από τα εμπόδια που έθετε, για να μην πάρουν άδεια διαμονής άνθρωποι που έφτιαξαν δεσμούς με τη χώρα σε δύσκολα χρόνια.
Κοινωνική πολιτική
Ένας απλός τρόπος να σκεφτούμε την πολιτική μετανάστευσης και ασύλου (τους εθνικούς κώδικες και τις ευρωπαϊκές οδηγίες, τα κλειστά κέντρα, τους φράχτες και τις επαναπροωθήσεις), είναι να τη δούμε ως κοινωνική πολιτική: δουλειά της είναι να θέτει τους όρους εισόδου, εργασίας και εγκατάστασης των μεταναστών σε κάθε χώρα, άρα να ρυθμίζει την πρόσβαση στις υπηρεσίες του (όποιου) κοινωνικού κράτους.
Διαχείριση πληθυσμού
Αυτή η «δουλειά» αφορά πέντε, κυρίως, κατηγορίες ανθρώπων σε εξαναγκασμένη κίνηση (βγάζω τους φοιτητές, που αποτελούν ειδική περίπτωση): α) μετανάστες εργάτες· β) μέλη οικογενειών προς επανένωση· γ) μετανάστες και παιδιά μεταναστών που υπόκεινται στο δίκαιο της ιθαγένειας· δ) «παράτυπους» (στην ευρωπαϊκή αργκό) μετανάστες· και ε) αιτούντες άσυλο ή δικαιούχους άλλου καθεστώτος διεθνούς προστασίας. Γνωστή, κοινή και αυτονόητη, η κατηγοριοποίηση που μόλις ανέφερα είναι το πιο απλό παράδειγμα διαχείρισης πληθυσμού: κάθε κατηγορία πληθυσμού σε κίνηση υπόκειται σε άλλες δικαιϊκές μέριμνες, συνδέεται με άλλες διεθνείς οργανώσεις (ILO, Ύπατη, ΔΟΜ κ.ά), έχει διαφορετικό πολιτικό στάτους και συνδέεται με άλλα πολιτικά διλήμματα στις χώρες υποδοχής (στο «τρίγωνο» ασφάλειας, ανάπτυξης και ένταξης).
Κοινωνική ένταξη/ενσωμάτωση, δηλαδή κοινωνικά δικαιώματα
Ό,τι κάνουν οι χώρες υποδοχής για καθεμιά από τις κατηγορίες αυτές, καθρεφτίζει πολιτικές που αφορούν τον γενικό/εθνικό πληθυσμό. Έτσι, οι πολιτικές για την εργασία, την υγεία ή τη στέγαση προσφύγων και μεταναστών είναι πάντα δυό πράγματα μαζί: πρώτα αυτό που γίνεται ήδη για την εργασία, την υγεία και τη στέγαση και αφορά τον γενικό πληθυσμό – και, ταυτόχρονα, αυτό που θέλει να κάνει η Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή Ένωση ειδικά με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες. Η κοινωνική ένταξη (ή η απουσία της), είναι ταυτόχρονα και κοινωνική πολιτική, και διαχείριση πληθυσμών.
Απ’ αυτή τη σκοπιά έχει τη σημασία του ότι το βιβλίο για την εργασία των προσφύγων, που συζητάμε στο σημείωμα αυτό, το υπογράφουν ένας καθηγητής Δημογραφίας –ο Χρήστος Μπάγκαβος– και ένας καθηγητής Κοινωνικής Πολιτικής –ο Νίκος Κουραχάνης–, παντειακοί και οι δύο. Οι συγγραφείς μάς εξηγούν ότι η εργασία είναι πλευρά της κοινωνικής ενσωμάτωσης: γύρω από αυτή την έννοια οργανώνεται το βιβλίο. Μας λένε λοιπόν ότι, σε πολύ γενικές γραμμές, κοινωνική ενσωμάτωση είναι η δυνατότητα κοινωνικής συμμετοχής – δυνατότητα που προϋποθέτει να έχεις πρόσβαση σε υλικά και άυλα αγαθά που διασφαλίζουν αξιοπρέπεια: σπίτι, εισόδημα, υγεία, αίσθημα σταθερότητας. Για να υπάρχει «κοινωνική ενσωμάτωση» των «ξένων», τότε αυτή θα πρέπει να «στοχεύει σε όλες τις πτυχές της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της κοινωνίας υποδοχής» (σ. 18). Το βασικό, εδώ, είναι η εργασία.
Ας μείνουμε λίγο παραπάνω εδώ, γιατί δεν είναι όλα όσα αυτονόητα φαίνονται. Ιστορικά, η κατοχύρωση των δικαιωμάτων ακολούθησε, υποτίθεται, τη σειρά «πρώτα τα ατομικά δικαιώματα (18ος αιώνας), μετά τα πολιτικά (19ος), και μόνο στο τέλος τα κοινωνικά (20ός)». Στην πραγματικότητα, οι μαύροι, οι γυναίκες και η εργατική τάξη απέκτησαν πλήρη ατομικά και πολιτικά δικαιώματα μόνο όταν (και για όσο) είχαν πρόσβαση στα κοινωνικά (σε σπίτι, εργασία, υγεία, εκπαίδευση). Η αμφισβήτηση των τελευταίων, έθετε πάντα σε κίνδυνο και τα πρώτα.
Στα πιο κοντινά δικά μας, οι πρόσφυγες που έμειναν θέλοντας και μη στην Ελλάδα το 2016, με την Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας, πώς θα μπορέσουν να σταθούν στη χώρα αν δεν εργαστούν; Και απ’ την άλλη, πώς θα εργαστούν, σε μια χώρα που, απ’ τη μια υποτιμά (φτηναίνει) διαρκώς την εργασία, από την άλλη στη μετανάστευση και το άσυλο πορεύεται με όρους αποτροπής, εν μέρει μόνο με όρους ανάπτυξης (με σήμα τη Μανωλάδα…), και ελάχιστα ένταξης, με «συνέπεια την τοποθέτηση των μεταναστευτικών πληθυσμών στο κατώτερο όριο της εργασιακής και κοινωνικής ιεραρχίας» (σ. 21);
Μετά τα βιβλία του Δημήτρη Χριστόπουλου και της Γεωργίας Σπυροπούλου για το προσφυγικό (Παπαζήσης 2016 και Πόλις 2020), το Μετανάστες εργάτες στην Ελλάδα του Αποστόλη Καψάλη (Τόπος 2018), τις Πολιτικές στέγασης προσφύγων του Κουραχάνη (Τόπος 2019) και τη μελέτη της Αιμιλίας Σαλβάνου για την υγεία των προσφύγων του 1922 (Εφημερίδα των Συντακτών 2022), το βιβλίο των Μπάγκαβου και Κουραχάνη αναλύει τη σχέση της πολιτικής μετανάστευσης και ασύλου με την πολιτική απορρύθμισης της αγοράς εργασίας, δίνοντας έμφαση στην περίοδο μετά το 2016. Με τα δικά τους λόγια, ελέγχουν την εξής υπόθεση:
[…] η ενσωμάτωση των προσφύγων στην ελληνική αγορά εργασίας επηρεάζεται από την κατασταλτική πολιτική της ΕΕ [….] Παράπλευρη συνέπεια των πολιτικών αποτροπής είναι η διοχέτευση των προσφύγων σε χαμηλού κύρους και υψηλής επισφάλειας θέσεις απασχόλησης σε τομείς της ελληνικής οικονομίας που έχουν ανάγκη φθηνό εργατικό δυναμικό (εστίαση, τουρισμός, κατασκευές), κάτι που ωφελεί τις στοχεύσεις της προσφοράς θέσεων εργασίας στην ελληνική οικονομία. Το φαινόμενο αυτό, αφενός, ενθαρρύνεται από το ισχνό και κατακερματισμένο πλαίσιο των ελληνικών πολιτικών απασχόλησης, με επίκεντρο την έννοια της απασχολησιμότητας και την εκτεταμένη δραστηριοποίηση της κοινωνίας των πολιτών (σ.σ.: βλ. «ΜΚΟποίηση) στην υλοποίηση τέτοιου τύπου δράσεων. Αφετέρου, από τον αυτό-προσδιορισμό του ελληνικού κράτους, αλλά και από τους ίδιους τους πρόσφυγες, ως μια ζώνη διέλευσης με βραχυπρόθεσμη παραμονή, λόγω της έλλειψης σταθερών θέσεων εργασίας και λόγω του υπολειμματικού συστήματος κοινωνικής προστασίας που τους οδηγεί στην ανάλυση ευκαιριακών εργασιών […] 3D jobs (dirty, dangerous and demanding) (σ. 50-1).
Για να ελέγξουν την υπόθεση αυτή, οι δύο συγγραφείς ασχολούνται ταυτόχρονα με το μακρο-επίπεδο (επισκοπώντας το νομικό-θεσμικό πλαίσιο των πολιτικών μετανάστευσης-ασύλου και απασχόλησης), το μεσο-επίπεδο (διερευνώντας το ρόλο οργανισμών, κοινωνίας των πολιτών και κοινωνικών εταίρων, μέσω ηλεκτρονικών ερωτηματολογίων κλειστού τύπου και ημι-δομημένων συνεντεύξεων) και το μικρο-επίπεδο (μέσω βιογραφικών συνεντεύξεων με αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες).
***
Οι βρώμικες, επικίνδυνες και απαιτητικές δουλειές δεν αφορούν, βεβαίως, μόνο τους πρόσφυγες. Τις προάλλες (3.5.2023), η Καθημερινή δημοσίευε στο πρωτοσέλιδο του οικονομικού ενθέτου της την πρωτόλεια έρευνα του Συνδέσμου Εξαγωγέων σε 118 επιχειρήσεις: σύμφωνα με αυτήν, 9 στις 10 δεν βρίσκουν εργαζόμενους, ενώ οι μισές επιχειρήσεις σε όλη τη χώρα ψάχνουν ανειδίκευτους. Παρά τη δυσκολία να ζήσουν, οι άνθρωποι προτιμούν να μην πάνε για σκότωμα. Μετέχοντας στην ίδια μοίρα, οι πρόσφυγες έχουν αφήσει επιπλέον έναν κόσμο πριν το ταξίδι, έχουν βιώσει τον εξευτελισμό στις «δομές», έχουν πεταχτεί έξω κι απ’ το λειψό ESTIA, που δεν ανέχονται οι σύγχρονοι ανθρωποφύλακες. Αυτά τα βιώματα, που δεν χωρούν στις προεκλογικές συζητήσεις, αναλύουν, στο φόντο εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών, οι Μπάγκαβος και Κουραχάνης. Χάρη και πάλι στις εκδόσεις Τόπος, έχουμε ένα ακόμα σημείο αναφοράς – μέρος της πολύτιμης δουλειάς στο προσφυγικό-μεταναστευτικό των δύο συγγραφέων, αλλά και του δι-ιδρυματικού μεταπτυχιακού «Κοινωνικά Δικαιώματα και Συνηγορία στις Κοινωνικές Υπηρεσίες».
Την Τρίτη 16 Μαΐου, στις 7:00μμ, το Εργαστήριο Κοινωνικής Πολιτικής διοργανώνει επιστημονική ημερίδα με θέμα «Εργασιακή Απορρύθμιση και Ευαλωτότητα στους Καιρούς της Ελάχιστης Κοινωνικής Προστασίας», με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου. Για περισσότερες πληροφορίες, δείτε την εκδήλωση στο facebook.
