Τάκης Μαστρογιαννόπουλος, Η άνοδος και η πτώση των εργατικών διεθνών -Η 3η Κομμουνιστική Διεθνής, εκδόσεις Τόπος, σελ. 580
Ο κομμουνισμός είναι το κίνημα που καταργεί την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων.
Καρλ Μαρξ
Ο Τάκης Μαστρογιαννόπουλος είναι από τους σημαντικότερους ιστορικούς του εργατικού και σοσιαλιστικού -κομμουνιστικού κινήματος. Θα τολμούσα να πω, μάλιστα, πως, σε ό,τι αφορά την προσπάθειά του να δώσει μια περιεκτική, όσο και λεπτομερειακή, όμως, αποτύπωση της συνολικής ιστορίας στέκεται ανάμεσα στους καλύτερους διεθνώς.
Ο συγγραφέας δεν είναι επαγγελματίας ιστορικός. Έχοντας, ωστόσο, μαρξιστική παιδεία ξέρει πως το μαρξικό έργο είναι κατεξοχήν ιστορικό. Δεν είναι τυχαίο πως η επιστημονική ονομασία αυτού του έργου είναι ιστορικός υλισμός. Για το πω κι αλλιώς, με τα λόγια του Αλτουσέρ, η συμβολή του Μαρξ είναι πως άνοιξε μια καινούργια επιστημονική Ήπειρο, που είναι η επιστήμη της Ιστορίας.
Μας έχει προσφέρει ήδη, από τις ίδιες εκδόσεις, δύο τόμους -την ιστορία της Α΄ και της Β΄ Διεθνούς- και τώρα κυκλοφορεί τον τρίτο, που αφορά την Γ΄ Διεθνή. Πρόκειται για τα πρώτα χρόνια της, από το 1919, οπότε και ιδρύεται, μέχρι το 1922, όταν πραγματοποιείται το 4ο Συνέδριό της. Τα επόμενα θα μελετηθούν σε ένα κατοπινό βιβλίο, που θα καλύψει την περίοδο 1922 -1943, όταν, με απόφαση του Στάλιν, η Διεθνής διαλύεται.
Το πρώτο, που πρέπει να επισημανθεί, είναι ότι ο Μαστρογιαννόπουλος επιλέγει να γράψει την ιστορία των Διεθνών. Αυτό δεν σημαίνει πως αδιαφορεί για τις εθνικές πορείες των εργατικών κομμάτων. Αυτές καλύπτονται επαρκέστατα -πολλές φορές με πλήθος από λεπτομέρειες. Η οπτική, ωστόσο, είναι πάντοτε διεθνής -παγκόσμια.
Ο Μαστρογιαννόπουλος παίρνει κατά γράμμα την σχετική τοποθέτηση του Μανιφέστου : «Οι κομμουνιστές διαφέρουν από τα υπόλοιπα προλεταριακά κόμματα […] επειδή στους αγώνες του προλεταριάτου σε εθνικό επίπεδο εξαίρουν και υπηρετούν τα συμφέροντα του συνόλου, ανεξάρτητα από εθνικότητα».
Ακόμη περισσότερο, ο συνθηματικός επίλογος «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε» υπογραμμίζει εμφατικά πόσο ο διεθνιστικός χαρακτήρας του εργατικού αγώνα είναι προϋπόθεση για την επιτυχία του.
Εδώ, λοιπόν, έχουμε μια διεθνή ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ενώ, δηλαδή, ο Μαστρογιαννόπουλος παρουσιάζει τις εθνικές εξελίξεις αναφορικά με την κομμουνιστική πολιτική δράση, στην Ρωσία, τη Γερμανία, την Ιταλία, τη Γαλλία, Αυστρία, Ουγγαρία -και θα ακολουθήσουν η Πολωνία, η Φινλανδία, η Βρετανία, η Ισπανία, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, οι ΗΠΑ, η Κίνα- η οπτική είναι πάντοτε και διεθνής. Έτσι κι αλλιώς η Γ΄ Διεθνής, εκκινώντας από την κοσμοϊστορική επικράτηση των επαναστατών στη Ρωσία, είναι το κόμμα της παγκόσμιας Επανάστασης. Οι εθνικές κομμουνιστικές πολιτικές αποκτούν νόημα μόνο μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Επιπλέον, η πρώτη περίοδος αυτής της ιστορικής φάσης λογίζεται ως επαναστατική, όπου η επικαιρότητα της επανάστασης είναι πασιφανής, ο προλεταριακός κόσμος εξεγείρεται παντού και η καπιταλιστική τάξη νιώθει το έδαφος κάτω από τα πόδια της να τρέμει.
Η τετραετία, που καλύπτει το βιβλίο, 1919 -1922, από χρόνια τρομερά και χρόνια θαυμαστά. Οι καταστροφές που προκάλεσε ο ιμπεριαλιστικός Μεγάλος Πόλεμος ήταν πρωτοφανείς. Εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν ή έμειναν ανάπηροι -η νέα γενιά της εποχής ξεκληρίστηκε. Ήταν η πρώτη, ουσιαστικά φορά που το σύνολο του πληθυσμού -και όχι μόνο οι στρατιωτικές δυνάμεις- βρέθηκε στη δίνη των πολεμικών συγκρούσεων. Ο ολοκληρωτικός πόλεμος ξεκινούσε και θα έβρισκε το αποκορύφωμά του 20, μόλις, χρόνια μετά, στον 2ο Παγκόσμιο.
Ταυτόχρονα, το προλεταριακό κίνημα για πρώτη φορά βρέθηκε τόσο κοντά στο να υλοποιήσει το σοσιαλιστικό πρόταγμα. Με πρώτη τη Ρωσία ξεκίνησε το 1917 μια σειρά από επαναστάσεις στην Ευρώπη, που έθεταν στην ημερήσια διάταξη την υπέρβαση του καπιταλισμού, ο οποίος λίγο πριν είχε δείξει σε όλους τους «μικρούς ανθρώπους» το ασύλληπτα καταστροφικό του δυναμικό. Στην Ουγγαρία, την Βαυαρία, την Ιταλία της «κόκκινης διετίας», στη Γερμανία επιχειρήθηκαν -και, κάποιες φορές επικράτησαν- επαναστατικά καθεστώτα με σημαντική δυναμική.
Η αλυσίδα αυτή έκανε επίκαιρο το αίτημα για μια νέα επαναστατική Διεθνή. Επίκαιρο και αναγκαίο. Οι τύχε της επανάστασης καθορίζονταν σε ευρωπαϊκό -και καθόλου σε εθνικό- επίπεδο. Οι ίδιοι οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν τη δική τους επανάσταση ως απλό πρελούδιο της ευρωπαϊκής, με πρώτη τη γερμανική. Χωρίς την επικράτηση εκεί θα ήταν αδύνατη και η ιδέα ακόμη της σοβιετικής νίκης. Η σταλινική θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» ήταν η απόλυτη διαστροφή αυτής της, παγκοίνως, ανάμεσα στους Ρώσους επαναστάτες, αποδεκτής άποψης.
Ο διεθνισμός, τότε, δεν ήταν αξία, αλλά στρατηγική. Έδειχνε το πεδίο, όπου η νίκη του σοσιαλισμού, της πρώιμης φάσης του κομμουνισμού, ήταν εφικτή.
Γι’ αυτό, λοιπόν, Διεθνής, κομμουνιστική Διεθνής.
Το βιβλίο, αφιερώνοντας 600 περίπου σελίδες μεγάλους σχήματος στις εξελίξεις μιας περιόδου που εκτείνονταν λιγότερο από τέσσερα μόνο χρόνια δίνει έναν μοναδικό όγκο πληροφοριών, που βοηθούν για τον σαφή και ακριβή προσανατολισμό της αναγνώστριας. Η οποία έχει την αίσθηση αυτής της γνωστικής κατάκτησης.
Ο Μαστρογιαννόπουλος, επιπλέον, μας δίνει μια πολύ ζωντανή αφήγηση, η οποία κάνει την ανάγνωση εξαιρετικά ευχάριστη.
Αυτή η ιστορία, άλλωστε, είναι πολύ πλουσιότερη και συνθετότερη από ό,τι οι περισσότεροι νομίζουν. Έχοντας μια, εντελώς εσφαλμένη ιδέα, για την κομμουνιστική Διεθνή, ως μονολιθική οργάνωση, που ήθελε υποτίθεται να επιβάλλει μια άτεγκτη μονοδοξία, έχουν μια απίστευτα στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας.
Η Διεθνής ήταν μια πολύχρωμη συνάντηση πολιτικών οργανισμών και γι’ αυτό είχε μια πλούσια ιστορία διαφωνιών, αποκλίσεων, βαριών κουβέντων, ακόμα ακόμα, ειρωνειών και, κάποιες φορές, γραφικών αντεγκλήσεων. Κανένας δεν φιμώνεται, κανείς δεν «παρεξηγείται», η συντροφικότητα τρέφεται από αυτό το περιβάλλον. Αντί να διαλύει στερεώνει το παγκόσμιο επαναστατικό κόμμα. Οι Ρώσοι δεν έχουν ούτε επιδιώκουν την πρωτοκαθεδρία. Ο Λένιν δεν μπορεί να πείσει πάντοτε για τη δική του οπτική. Και δεν τρέχει και τίποτε. Η μονολιθική, λοιπόν, εικόνα που έχει επικρατήσει είναι στην πραγματικότητα μια όπισθεν προβολή του σταλινικού εκτρώματος.
Οι Γερμανοί σπαρτακιστές αντιστέκονται στην ιδέα της πρωτοπορίας, θεωρώντας πως η εργατική τάξη είναι ικανή, όταν διαμορφώνονται οι κατάλληλες συνθήκες να πάρει άμεσα την υπόθεση πάνω της, αυθόρμητα σχεδόν, χωρίς να έχει ανάγκη από κανενός είδους επαγγελματίες της επανάστασης. Οι Ιταλοί βασιζόμενοι στην εξαιρετική εμπειρία των εργοστασιακών συμβουλίων, το 1919 -1920, βλέπουν καθαρά τις αυτόνομες δυνατότητες της τάξης. Οι Ούγγροι, αντίθετα, έχουν μια πολύ έντονη προσήλωση στην «στρατηγική της επίθεσης», η οποία τους οδηγεί σε μπλανκιστικές, αν όχι πραξικοπηματικές, ενέργειες χωρίς καμία τύχη. Στρατηγική, η οποία, για μια περίοδο θα επηρεάσει και το Κ.Κ. Γερμανίας, που με τη «Δράση του Μάρτη» κινδύνεψε με ολοκληρωτική καταστροφή.
Και θα μπορούσα να παραθέσω πολλές ακόμα παραλλαγές -εκδοχές. Το αντίθετο, λοιπόν, της μονοδοξίας. Σε βαθμό, πολλές φορές, πλήρους αδυναμίας για οποιαδήποτε απόφαση. Δεν πάει να’ λεγε ο Λένιν ή ο Τρότσκι.
Θα πει, βέβαια, κάποια: υπάρχει κάτι σ’ αυτές τις περασμένες ιστορίες, που θα μπορούσε να είναι χρήσιμο στις τωρινές πολιτικές μάχες; Έχουν κάτι να μάθουν οι σημερινοί κομμουνιστές εκτός από ιστορία;
Η απάντηση είναι καταφατική. Εν πολλοίς, οι συζητήσεις εκείνης της εποχής συνεχίζουν να διατηρούν την επικαιρότητά τους. Με όλες τις αναγκαστικές προσαρμογές, τα ίδια ζητήματα μας απασχολούν και σήμερα. Τι σημαίνει επανάσταση στον καιρό μας; Πώς γίνεται αυτή; Ποια στρατηγική είναι περισσότερο κατάλληλη;
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η επιλογή του Ενιαίου Μετώπου από το 4ο Συνέδριο της Διεθνούς, του 1922. Εκτιμώντας πως η άμεσα επαναστατική κατάσταση έχει παρέλθει, η Διεθνής στρέφεται στο κάλεσμα όλων των εργατικών οργανώσεων -και των ρεφορμιστικών- σε κοινό αγώνα ενάντια στους καπιταλιστές.
Η ανοικτότητα των κομμουνιστών είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη. Ας μην ξεχνάμε πως στη Γερμανία, επί της κυβέρνησης των σοσιαλδημοκρατών, με σοσιαλδημοκράτη υπουργό της αστυνομίας, σφαγιάζονται οι ηγέτες των σπαρτακιστών, η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Καρλ Λίμπκνεχτ, μεταξύ πολλών άλλων. Κι όμως οι Γερμανοί κομμουνιστές τείνουν το χέρι στο SPD για κοινό αγώνα εναντίον της άγριας επίθεσης των καπιταλιστών. Αυτοί που αρνήθηκαν, με προσχηματικά επιχειρήματα, ήταν οι «ανοιχτοί» σοσιαλδημοκράτες. Το ίδιο, άλλωστε θα κάνουν, και το 1933 λίγο πριν από την άνοδο των χιτλερικών στην εξουσία. Το γεγονός της εσφαλμένης σταλινικής θεωρίας του «σοσιαλφασισμού» δεν αλλάζει τα προηγούμενα.
Ενδιαφέρον είναι εδώ να σημειωθεί πως το Ενιαίο Μέτωπο δεν είναι μια «ρωσική ιδέα». Αντίθετα, η πρόταση γίνεται πρώτα από τον Πάουλ Λέβι, ηγέτη του ΚΚ Γερμανίας και -μαζί με συνδικάτα της Βάδης -Βυρτεμβέργης, επιχειρείται να μπει στην πράξη, ενώ οι μπολσεβίκοι την απορρίπτουν. Άλλο ένα δείγμα ανεξαρτησίας των κομμουνιστικών κομμάτων της εποχής.
Το Ενιαίο Μέτωπο παραμένει και σήμερα -σε μια περίοδο ασφυκτικά αμυντική για το προλεταριάτο- η πιο εύλογη επιλογή για να οργανωθεί η αντεπίθεση. Η πιο επαναστατική από τις σημερινές επιλογές είναι αυτή, που σε παρόμοιες συνθήκες, από την άποψη των συσχετισμών, προκρίθηκε από την κομμουνιστική εκατό χρόνια πριν.
Πολλά ακόμη παραδείγματα θα μπορούσα να παραθέσω, για να υποστηρίξω την χρησιμότητα αυτής της ιστορίας, αυτών των ιστοριών, για τον σημερινό μας προσανατολισμό.
Ο Μαστρογιαννόπουλος προσφέρει πλείστα όσα τέτοια παραδείγματα.
Πολλές φορές, έχεις την αίσθηση πως, αν βρισκόσουν στις τοτινές συζητήσεις, θα μπορούσες, κάλλιστα, να πάρεις μέρος.
Η περιεκτική, σε βάθος, παρουσίαση αυτών των συζητήσεων και πρακτικών είναι ένα μεγάλο δώρο στους σύγχρονους αριστερούς.
