Στις 5 Οκτωβρίου, η Καθημερινή εγκαινίασε την νέα της εκδοτική σειρά ονόματι «Ηγέτες». Σύμφωνα με την ίδια την εφημερίδα,
Τα βιβλία έχουν ως θέμα ηγετικές μορφές που σφράγισαν την ιστορία, τον πολιτισμό, τις ιδέες και τους θεσμούς του τόπου μας από την αρχαιότητα μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Κάθε τόμος αναφέρεται στη ζωή και στο έργο μιας προσωπικότητας που άφησε στο διάβα της ανεξίτηλα ίχνη, απασχολεί τη σκέψη και την πράξη μας αιώνες και δεκαετίες και θα συνεχίσει αποτελεί σημείο αναφοράς για πολλά χρόνια ακόμη. [1]
Τα δέκα πρόσωπα που επιλέχθηκαν είναι ο Περικλής, ο Αριστοτέλης, ο Μ. Αλέξανδρος, ο Ιουστινιανός, ο Ρήγας Φεραίος, ο Θ. Κολοκοτρώνης, ο Ι. Καποδίστριας, ο Χ. Τρικούπης, ο Ε. Βενιζέλος και ο Ι. Μεταξάς – εξαρχής προφανής η παραφωνία. Επιστημονικός υπεύθυνος της σειράς είναι ο Θάνος Βερέμης, ο οποίος συνεργάζεται συχνά με τον ΣΚΑΪ και την Καθημερινή σε ιστορικά και όχι μόνο ζητήματα. Όλοι θυμόμαστε τις επιθέσεις που δέχθηκε ο ΣΚΑΪ κατά την προβολή της σειράς 1821, όπου ο Θ. Βερέμης ήταν επίσης επιστημονικός υπεύθυνος, και η οποία προωθούσε μια λιγότερο σκοταδιστική αφήγηση για την οθωμανική περίοδο. Αυτήν την φορά όμως, η Καθημερινή φαίνεται να θέτει σε κίνηση ένα ιστοριογραφικό εγχείρημα που είναι, κατά την γνώμη μου, εξαρχής προβληματικό, και με κορωνίδα την συμπερίληψη του Μεταξά –που προκάλεσε και την συντριπτική πλειοψηφία των αρνητικών αντιδράσεων.
Κατ’ αρχάς, μια σημαντική παράμετρος: αυτό που εκδίδει η Καθημερινή είναι κυρίως μια πινακοθήκη εθνικών ηρώων. Οι «ηγέτες» είναι πρόσωπα που εντάσσονται στην περίφημη «τρισχιλιετή» [ιστορία του ελληνικού έθνους], και διακρίθηκαν για την σκέψη και την πράξη τους. Δεν σκοπεύω να κρίνω την αντίληψη αυτή, καθώς έχει αποδομηθεί εκατοντάδες φορές τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, είναι κρίσιμο να κρατήσουμε κατά νου τι είναι και, κυρίως, πού αποσκοπεί η κίνηση της Καθημερινής: ένα εθνικό πάνθεον έχει πάντοτε, όπως έχει αναλυθεί πολλάκις, χαρακτήρα διδακτικό, παραινετικό και λειτουργεί ως παράδειγμα. Με άλλα λόγια, η Καθημερινή δεν προσφέρει στους αναγνώστες ούτε άλλη μια «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», ούτε βιβλία που σκοπεύουν να εκλαϊκεύσουν τα νεότερα πορίσματα της ιστορικής επιστήμης στο κοινό∙ τους προσφέρει ένα πάνθεον εθνικών ηρώων τους οποίους οφείλουν να θαυμάζουν, ακριβώς γιατί αυτός είναι ο στόχος των πανθέων.
Από ενδοϊστορική άποψη, δεν μπορεί κανείς παρά να απορήσει με την στάση του Θ. Βερέμη: εφόσον αποκλείεται να μην γνωρίζει την παραδειγματική λειτουργία των πανθέων, δύο ενδεχόμενα μένουν: είτε θεωρεί πως η σειρά είναι σε θέση να υπερβεί την παραδοσική λειτουργία του πανθέου και να συμβάλει στην διάχυση μη διαδεδομένων επιστημονικών θέσεων (λ.χ στον μη φασιστικό χαρακτήρα του καθεστώτος Μεταξά), είτε θεωρεί πως ο Μεταξάς ως «ηγέτης» είναι ένα πρόσωπο που μπορεί να ενταχθεί ομαλά στον κανόνα της νεοελληνικής ιστορίας, διότι –ως αστός πολιτικός που εφάρμοσε ολοκληρωτικές μεθόδους μέσα στο πλαίσιο της εποχής του– δεν είναι μια ενοχλητική παραφωνία∙ το δεύτερο σενάριο, βέβαια, μάς πηγαίνει ευθέως στον «κεντροδεξιό Μεταξά» του Φαήλου Κρανιδιώτη και των συν αυτώ.
Ας εστιάσουμε λίγο περισσότερο στο δεύτερο σενάριο. Όπως είναι ευρέως γνωστό, ο δικτάτορας Μεταξάς χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα ως σύμβολο κατεξοχήν ακροδεξιών ομάδων, πολιτικών και μορφωμάτων, με πρώτη και κύρια την δικτατορία του 1967-1974 και, στις μέρες μας, την Χρυσή Αυγή. Παράλληλα, παρατηρείται μια όλο και πιο εμφανής στροφή της Νέας Δημοκρατίας προς δεξιότερες –συχνά σχεδόν ακροδεξιές– θέσεις και πράξεις. Το πολιτικό περιβάλλον επηρεάζει –και επηρεάζεται από, αλλά με άλλους όρους– την ιστορική παραγωγή, ιδίως αυτό που αποκαλούμε δημόσια ιστορία. Η Καθημερινή, λοιπόν, και ο Θ. Βερέμης, ξεκινούν να εκδίδουν ένα προϊόν δημόσιας ιστορίας το οποίο νομιμοποιεί, εντάσσοντας σε έναν κανόνα, τον δικτάτορα Μεταξά, εν μέσω του συγκεκριμένου πολιτικού περιβάλλοντος. Κανείς, βέβαια, δεν περίμενε από μια ιστορική εφημερίδα της Δεξιάς να μην αξιοποιήσει τον μηχανισμό του εθνικού πανθέου∙ ωστόσο, από μια παραδοσιακή χρήση της ιστορίας αστικού τύπου (έναν εθνωφελή κανόνα που ξεκινάει από τον Περικλή και φτάνει στον Βενιζέλο με επίκεντρο τον πολιτισμό, τον εκσυγχρονισμό ή όποιο άλλο σχετικό πρόταγμα) μέχρι μια παράταξη προσώπων που καταλήγουν στον Μεταξά, η απόσταση είναι τεράστια. Σε αυτό το σημείο θέλω να τονίσω ότι σε καμία περίπτωση δεν θεωρώ την εκδοτική πρωτοβουλία της Καθημερινής και του Θ. Βερέμη ως κατευθυνόμενη από την κυβέρνηση∙ πρόκειται για ένα ευρύτερο ρεύμα συντηρητικών ιστορικών (επαν)αναγνώσεων που μπορεί να εντοπιστεί τα τελευταία χρόνια. Έτσι, η πρωτοβουλία της Καθημερινής και οι ακραίες επιλογές της κυβέρνησης είναι δύο φαινόμενα παράλληλα και εξελισσόμενα στο ίδιο συντηρητικό πλαίσιο, αλλά όχι δύο φαινόμενα με αιτιακή σύνδεση μεταξύ τους.
Στο επιχείρημα αυτό συχνά αντιτάσσεται το αντεπιχείρημα πως ορισμένοι «πέφτουμε από τα σύννεφα», διότι αυτή είναι η παραδοσιακή στάση του πλέγματος εξουσίας που υποστηρίζει, και στο οποίο συμμετέχει, η Καθημερινή. Ακριβώς σε αυτό το σημείο είναι που έχει σημασία αυτό που έγραψα προηγουμένως: η παραδοσιακή αστική ιστοριογραφία συχνά έχει επιδείξει δείγματα «απάλειψης» των σκοτεινών σημείων, είτε τονίζοντας το περίφημο «ΟΧΙ», είτε αποδίδοντας στον δικτάτορα –λανθασμένα– την ίδρυση του ΙΚΑ και την καθιέρωση του οκταώρου. Ορισμένα από τα στοιχεία αυτά περνούν ακόμη και στην σχολική ιστορία. Ωστόσο, εδώ πρόκειται για ένα ποιοτικό άλμα, καθώς ο Μεταξάς εγγράφεται πλέον καθαρά σε μια ακολουθία «ηγετών», άρα θετικών και παραδειγματικών μορφών. Ακόμα και πριν διαβάσει κανείς το ίδιο το βιβλίο –το οποίο είναι πιθανό να είναι έγκυρο ιστορικά–, δεν μπορεί να παραλείψει την λειτουργία των προσώπων στο πλαίσιο του πανθέου –ένω μάλιστα το πολιτικό περιβάλλον είναι τέτοιο που ευνοεί ακροδεξιες αναγνώσεις και αναβιώσεις.
Δεν γνωρίζω τις προθέσεις του Θ. Βερέμη επί του θέματος, αλλά η ίδια η Καθημερινή υποστηρίζει με θέρμη το εγχείρημα, χαρακτηρίζοντας τον Μεταξά ως τον «πρωθυπουργό του ΟΧΙ», επιλέγοντας και μια ρήση του που τονίζει την «εξαιρετική» φύση του ηγέτη και την πολιτική διαπάλη –παραβλέποτας ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο που κατέλυσε το πολίτευμα και φυλάκισε αντιφρονούντες.
Έτσι, ένας επιστημονισμός που διακηρύσσεται πως σκοπεύει να μελετήσει σημαντικές ιστορικές μορφές –γιατί κανείς δεν αρνείται πως ο Μεταξάς είναι μια από αυτές– χωρίς να τους θέτει πρόσημο, καταλήγει εξίσου επικίνδυνος με μια συνειδητή ανάδειξη ενός «κεντροδεξιού Μεταξά». Όποια και από τις δύο εκδοχές και αν ισχύει, εν τω μεταξύ ο πρώην τσεκουροφόρος Μάκης Βορίδης αντικαθιστά των πρωθυπουργό και η κοινωνική πολιτική ασκείται με λογικές «υγειονομικής βόμβας». Και αυτά, σίγουρα πλέον, δεν αποτελούν το κατάλληλο έδαφος για να αποτραπούν αναθεωρητικού τύπου εξιδανικεύσεις δικτατόρων –είτε ακούσια είτε εκούσια.
_______________
Σημείωση
[1] http://www.kathimerini.gr/786003/article/epikairothta/hgetes/hgetes
Πηγή: Red Notebook