Δημήτριος Κ. Μαυροσκούφης, Τα «προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από τον αντικομμουνισμό του Μεσοπολέμου στον μακαρθισμό του Εμφυλίου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press 2021.
Υπάρχει μια πολύ πικρή στιγμή στο βιβλίο του Δημήτρη Μαυροσκούφη για την ιστορία του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή του, τον Μεσοπόλεμο, μέχρι και την περίοδο του Εμφυλίου: Όταν το 1945 η κυβέρνηση Πλαστήρα έδωσε το δικαίωμα σε όσους καθηγητές είχαν απολυθεί στο διάστημα της δικτατορίας του Μεταξά και της Κατοχής να αιτηθούν την επαναπρόσληψή τους, ζήτησε την αποκατάστασή του και ο Αλέξανδρος Δελμούζος. Στην τριμελή γνωμοδοτική επιτροπή που όρισε το πανεπιστήμιο, συμμετείχε, καταψηφίζοντας την αίτηση Δελμούζου ο «φον Βιζουκίδης» – ο καλύτερος (αν και όχι ο μόνος) πανεπιστημιακός – φίλος των Γερμανών στην Κατοχή. Αργότερα, μετά την απόλυση επί κυβέρνησης Σοφούλη το 1946 των καθηγητών Ιωάννη Ιμβριώτη, Αντώνη Σιγάλα, Γιώργου Τενεκίδη, Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, Νικόλαου Ρουσσόπουλου, Δημήτρη Καββάδα, Κωνσταντίνου Τζώνη λόγω συμμετοχής τους στο ΕΑΜ, ο εν λόγω καθηγητής και οι ομοϊδεάτες του συνέχισαν να λύνουν και να δένουν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι απολυμένοι καθηγητές παρέμειναν απολυμένοι, πέθαναν αναμένοντας τη δικαίωσή τους, οι λάτρεις του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού συνταξιοδοτήθηκαν με τιμές. Σε μια πολύ σκληρή εκδοχή ελληνικού μακαρθισμού τη δεκαετία του πενήντα οι «εθνικόφρονες» αντικομουνιστές ανακηρύχτηκαν προστάτες και οι απέναντί τους επικίνδυνοι εχθροί του πανταχόθεν –κυρίως στη βόρεια Ελλάδα και ειδικά από τους «Σλαύους»– βαλλόμενου έθνους.
Σε ένα πυκνογραμμένο βιβλίο πεντακοσίων σελίδων με εξαντλητική βιβλιογραφία και καλό παράρτημα εικόνων και εγγράφων (λείπει, πάντως, ένα ευρετήριο ονομάτων), ο συγγραφέας, ο οποίος διετέλεσε ο ίδιος κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, αποτυπώνει την ιστορία του πανεπιστημίου μέσα από τα αρχεία του.
Παρόλο που η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είχε ιδρυθεί ως το προοδευτικό αντίβαρο στον συντηρητισμό του Πανεπιστημίου Αθηνών, ως προπύργιο του δημοτικισμού, με τη μεταξική δικτατορία και το «Ιδιώνυμο», με την παντοδυναμία της Θεολογικής Σχολής και την πίεση των γερμανόφιλων αρχών επί Κατοχής, ο ρόλος του Πανεπιστημίου άρχισε να διαμορφώνεται σε ρόλο προάσπισης των δήθεν εθνικών συμφερόντων απέναντι στον «σλαυοκομμουνιστικό» κίνδυνο. Τη δεκαετία του 1930, επί πρυτανείας Στίλπωνα Κυριακίδη, οι συνελεύσεις των φοιτητών τελούν σε παρανομία, απαγορεύεται η διανομή προκηρύξεων και η «ανάρτηση αγγελιών», κλείνει η Φοιτητική Λέσχη λόγω της δράσης των φοιτητών. Αργότερα, επί Κατοχής, η κυβέρνηση Τσολάκογλου εισάγει το μέτρο της οριστικής διαγραφής φοιτητών που συμμετείχαν σε εκδηλώσεις κατά των στρατευμάτων Κατοχής. Στο πλαίσιο της δίωξης που οι εθνικόφρονες καθηγητές εξαπολύουν κατά του Χαράλαμπου Θεοδωρίδη και Γιάννη Ιμβριώτη (ο Γιώργος Ιωάννου αποκαλούσε τον Θεοδωρίδη «πατέρα» και ο Δημήτρης Φωτιάδης «Δάσκαλο αληθινό του Γένους»), ο Στίλπων Κυριακίδης εισηγείται την κατάργηση της διδασκόμενης από αυτούς «Εισαγωγής στη Φιλοσοφία», επειδή «δεν προσφέρει τίποτα εις την Εθνικήν Ψυχήν, τουναντίον δύναται κακώς διδασκόμενον να κλονίση το Εθνικόν Φρόνημα». Εξυπακούεται ότι την ίδια εποχή απαγορεύονται οι συναθροίσεις φοιτητών εντός του πανεπιστημίου, ενώ επίσης απαγορεύεται στους καθηγητές να αρθρογραφούν «επί μη επιστημονικών ζητημάτων άνευ αδείας του Υπουργείου». Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις: Ο πρύτανης Χαράλαμπος Φραγκίστας (1943-44) αποκρούει πρόταση επέμβασης της Αστυνομίας στο πανεπιστήμιο με αφορμή διαμαρτυρίες για τα θέματα σε εξετάσεις της Ιατρικής με το επιχείρημα ότι για την τήρηση της τάξης στο πανεπιστήμιο έχει ο ίδιος την ευθύνη. Περαιτέρω, στην απόπειρα του Υπουργείου το 1944 να διορίσει έναν από τους αντιπρυτάνεις σε θέση εκλεγμένου αντιπρύτανη ο πρύτανης δηλώνει ότι ο διορισμός «προσκρούει εις τα Πανεπιστημιακά ήθη και αποτελεί κτύπημα κατά της αυτοτελείας του Πανεπιστημίου».
Η στιγμή που με την απελευθέρωση της πόλης η χορωδία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ψάλλει το «Επέσατε θύματα αδέλφια εσείς» αποτελεί ένα φωτεινό διάλειμμα ανάμεσα στον ζόφο που προηγήθηκε και σε αυτόν που έπεται: Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας επικρατούν βασιλόφρονες και ακροδεξιοί. Εθνικοφροσύνη, διώξεις, απολύσεις, επεμβάσεις της αστυνομίας στο πανεπιστήμιο, καθιέρωση ελέγχου ταυτοτήτων για την είσοδο σε αυτό, λογοκρισία των ομιλιών που γίνονται στη Φοιτητική Λέσχη (λόγω «φροϋδικού περιεχομένου»!), το 1945 άρνηση να επαναπροκηρυχτεί η καταργηθείσα έδρα Κοινωνιολογίας, το 1947 προσπάθεια κατάργησης της κρατικής επιχορήγησης των πανεπιστημίων, αποκλεισμός φοιτητών που δεν φέρουν πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων (χωρίς ρητή απαίτηση της Πολιτείας, από ευθυνοφοβία και μόνο) κλπ. «Ο αντικομμουνισμός», σημειώνει ο Μαυροσκούφης, «από πολιτική ιδεολογία είχε γίνει ένα είδος επαγγέλματος».
Στις συζητήσεις και τις αποφάσεις των συγκλητικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στις καταγραφές των γενικών συνελεύσεων μιας φονικής ιστορικής περιόδου, στην αλληλογραφία με τις αρχές Κατοχής, στους λόγους των εθνικών επετείων επιβεβαιώνεται αυτό που όσοι έχουν να κάνουν με τη δημόσια διοίκηση γνωρίζουν πολύ καλά: Κρυμμένοι πίσω από την ανωνυμία της συλλογικής απόφασης, ασφαλείς λόγω της συνήθους σιωπής των αρχείων, κάποιοι συμμετέχουν, ενεργητικά ή παθητικά, από πεποίθηση ή και από καιροσκοπισμό, ερήμην κάθε ηθικής αρχής, ανεξάρτητα από τις συνέπειες της ψήφου τους, με κίνητρα συχνά ιδιοτελή και ποταπά, σε μοιραίες για ανθρώπους και θεσμούς αποφάσεις. Στην περίπτωση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μερικές από αυτές τις αποφάσεις όχι μόνο ανέστειλαν για δεκαετίες την προοπτική για ένα δημοκρατικό πανεπιστήμιο, αλλά οδήγησαν διδάσκοντες και φοιτητές στην απόγνωση, τον όλεθρο και ενίοτε τον θάνατο. Βιβλία σαν αυτό του Μαυροσκούφη αποκαθιστούν σημαντικές αλήθειες και αποδεικνύουν για μια ακόμα φορά ότι η μελέτη των αρχείων αξίζει όχι μόνο για την αποκρυπτογράφηση του παρελθόντος, αλλά και για την κατανόηση του παρόντος.
