Το πλαίσιο: Η συγκυρία σήμερα
Η κλιματική κρίση είναι πλέον εδώ και μας απειλεί.
Στη Θεσσαλονίκη, τα ακραία και σφοδρά καιρικά φαινόμενα τριπλασιάστηκαν, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Το ίδιο φυσικά και οι συνέπειες τους εξαιτίας της κλιματικής κρίσης, των ανθρωπογενών παρεμβάσεων και της ανυπαρξίας των αντιπλημμυρικών μέτρων.
Με βάση το πιθανότερο σενάριο προβλέπεται να εμφανίζονται 5-8 πλημμυρικά επεισόδια κάθε χρόνο στη Θεσσαλονίκη στην επόμενη δεκαετία, όταν παλιότερα, δεν εμφανίζονταν καθόλου ή το πολύ 1-2 φορές το χρόνο.
Δεν είμαστε όμως μόνοι στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Εκατομμύρια άνθρωποι σε χιλιάδες πόλεις του πλανήτη, συμμετέχουν σε κινητοποιήσεις για το κλίμα, απαιτώντας κλιματική δικαιοσύνη και άμεσες δράσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και με ηχηρό το σύνθημα: “Αλλαγή του συστήματος – Όχι κλιματική αλλαγή”.
Για τη Θεσσαλονίκη υπάρχουν δύο κρίσιμες προτεραιότητες:
1) Εφαρμογή περιβαλλοντικών πολιτικών για να μειωθεί η συμβολή της πόλης στην κλιματική κρίση. Ενδεικτικά και μόνο: μείωση χρήσης ορυκτών καυσίμων (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, βενζίνη, στερεά καύσιμα κλπ), αποτελεσματική ενδυνάμωση των μέσων μαζικής μεταφοράς με ταυτόχρονη μείωση της κυκλοφορίας των ΙΧ, να μην υλοποιηθεί το flyover στην περιφερειακή οδό (που θα είναι η ταφόπλακα του κυκλοφοριακού και θα αυξήσει την κυκλοφορία των ΙΧ), να μην υλοποιηθεί ο σχεδιαζόμενος πλωτός σταθμός υγροποιημένου φυσικού αερίου – LNG (που απειλεί με ρύπανση και μεγάλη επικινδυνότητα ολόκληρη την πόλη).
2) Θωράκιση της πόλης για να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης που ξεκίνησαν και πυκνώνουν. Το αστικό πράσινο διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής κρίσης στην πόλη.
Η μεγάλη επίθεση στο αστικό πράσινο
Το πράσινο στην πόλη της Θεσσαλονίκης κυμαίνεται σε απαράδεκτα χαμηλά επίπεδα: 4-8 φορές χαμηλότερα από τις διεθνείς προδιαγραφές, τη στιγμή που εκατοντάδες πολίτες πεθαίνουν πρόωρα κάθε χρόνο ένεκα των εξαιρετικά υψηλών συγκεντρώσεων των αιωρουμένων μικροσωματιδίων.
Κι όμως, αντί για αύξηση των φυτεύσεων δέντρων, υλοποιούνται προγράμματα «φύτευσης τσιμέντου» στους ανοικτούς χώρους.
Η Θεσσαλονίκη για να βρίσκεται κοντά στο ελάχιστο απαιτούμενο πράσινο, θα έπρεπε να έχει περίπου 250.000 δέντρα. Παλαιότερα υπήρχαν 55.000 δέντρα και σήμερα υπάρχουν περίπου 3.500 άδειες δενδροδόχοι. Κι όμως, άρχισε ήδη η κοπή περίπου 4.000 δέντρων. Η απώλεια αυτή ισοδυναμεί με ένα μικρό δάσος.
Κι όλα αυτά, ενώ είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι οι κατάλληλες ζώνες πρασίνου κοντά σε πηγές ρύπανσης (πάρκα μέσα στην πόλη, φυτεύσεις κατά μήκος δρόμων / δεντροστοιχίες κλπ) μπορούν να μειώσουν τις συγκεντρώσεις των ατμοσφαιρικών ρύπων 30-60% με τα ανάλογα θετικά αποτελέσματα για την υγεία και τη ζωή των κατοίκων.
Ο ρόλος των δεντροστοιχιών είναι τεράστιας σημασίας. Έχει αποδειχθεί με επιστημονικές έρευνες ότι δύο δρόμοι, με τα ίδια γεωμετρικά χαρακτηριστικά, στην ίδια πόλη, την ίδια μέρα, την ίδια ώρα, στη μέση του καλοκαιριού, εάν ο ένας είναι σκιερός με δεντροστοιχίες και ο άλλος χωρίς δέντρα απροστάτευτος κάτω από τον καλοκαιρινό ήλιο, τότε ο δρόμος με τις δεντροστοιχίες παρουσιάζει μέση θερμοκρασία τουλάχιστον 10⁰C χαμηλότερη σε σύγκριση με τον άλλο.
Ο ρόλος του πράσινου και των ανοικτών χώρων στον αερισμό της πόλης
Τα παλιά τείχη της Θεσσαλονίκης, που υπήρχαν επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, γκρεμίστηκαν από τους Οθωμανούς για τον αερισμό της πόλης. Τα νέα τείχη (από πολυκατοικίες), που υψώθηκαν κατά μήκος του παραλιακού μετώπου εμποδίζουν και πάλι τον αερισμό της πόλης.
Οι δυνατότητες αερισμού της Θεσσαλονίκης διαμέσου της θαλάσσιας και της απόγειας αύρας είναι ελάχιστες.
Ενδεικτικά, μια από τις σημαντικότερες διόδους αερισμού είναι η περιοχή ΧΑΝΘ – ΔΕΘ – Γ΄ΣΣ – ΑΠΘ. Η μετατροπή του χώρου της ΔΕΘ σε ένα μεγάλο Μητροπολιτικό Πάρκο, με κυρίαρχο το πράσινο αποτελεί διασφάλιση της διόδου αερισμού της πόλης.
Η διασφάλιση αυτής της διόδου χωρίς επιπλέον δόμηση, με αύξηση του πράσινου και κατάλληλες χρήσεις γης αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα.
Η ανέγερση κτιρίων σε αυτή την περιοχή της Θεσσαλονίκης δημιουργεί ένα ακόμα φράγμα στον αερισμό του κέντρου της πόλης.
Κινητοποιήσεις πολιτών και συλλογικοτήτων στη Θεσσαλονίκη
Ο μόνος δρόμος που υπάρχει σήμερα είναι οι κοινωνικοί αγώνες για την αύξηση, αναβάθμιση και κοινωνικά δίκαιη κατανομή του πράσινου στην πόλη.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Πρωτοβουλία Κατοίκων Κρυονερίου (Τούμπα) για τη διάσωση του ανοικτού ρέματος και του δάσους στην περιοχή του Κρυονερίου έναντι εργολαβιών ανοικοδόμησης, και την αξιοποίησή του ως χώρο πράσινου και αναψυχής.
Πρωτοβουλία Κατοίκων για να ξαναγίνει πράσινο και παιδική χαρά ένα οικόπεδο στην περιοχή του ρέματος Υφανέτ (Τούμπα).
Πρωτοβουλία Κατοίκων Γειτονιάς Οδού Κρήτης για την ορθή μεταχείριση των δέντρων και ενάντια στη μαζική κοπή δέντρων σε όλη την πόλη.
Πρωτοβουλία Κατοίκων στην περιοχή της Αλυσίδας (Χαριλάου) για την αξιοποίηση ανεκμετάλλευτων χώρων στη γειτονιά και τη μετατροπή τους σε χώρους πράσινου και σχολικών κτιρίων.
Πρωτοβουλία Κατοίκων στην περιοχή των Τροχιοδρομικών (Χαριλάου) για τη δημιουργία χώρου αθλητικών εγκαταστάσεων σε μια περιοχή όπου υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις σε χώρους αθλητισμού.
Πρωτοβουλία “Π.(Α)Μ.Ε. Πλατεία; Πράσινο-Μνήμη-Ελευθερία” για τη μετατροπή της Πλατείας Ελευθερίας σε πάρκο μνήμης και πράσινου ανοιχτού στην κοινωνία.
Κίνηση Πολιτών “ΔΕΘ Μητροπολιτικό Πάρκο για μια βιώσιμη Θεσσαλονίκη” για τη μετεγκατάσταση της ΔΕΘ εκτός αστικού ιστού και δημιουργία στη θέση της πάρκου υψηλού πράσινου.
Δίκτυο για το αστικό πράσινο SOSε τα Δέντρα.
Πρωτοβουλία κατοίκων στο Καραμπουρνάκι για το παραλιακό μέτωπο και τους ελεύθερους χώρους / Σύλλογος Καραμπουρνάκι ο Ποσειδώνας (Καλαμαριά).
Σύλλογος πολιτών Κελλάριου Όρμου “Μικρό Έμβολο” για την προστασία του περιβάλλοντος και του δημόσιου, αδόμητου, πράσινου χαρακτήρα στο παραλιακό μέτωπο από το Μέγαρο Μουσικής μέχρι το Παλατάκι. Ειδικότερα: τα οικόπεδα που έχουν ενεργές οικοδομικές άδειες και το οικόπεδο της Εθνικής Τράπεζας στην Ακτή Ντοβίλ που έχει αποχαρακτηριστεί από χώρος πράσινου και αθλητισμού (Καλαμαριά).
Η Θεσσαλονίκη διαθέτει Σχέδιο για την αύξηση του πράσινου εδώ και.…20 χρόνια
Η εφαρμογή ενός Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Σχεδίου για την αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου στη Θεσσαλονίκη είναι σήμερα πρώτη προτεραιότητα και αποτελεί μια πολιτική μικρού κόστους (ιδίως σε σύγκριση με διάφορα «αρχοντοχωριάτικα» σχέδια πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ), που οδηγεί σε μεγάλα και χειροπιαστά αποτελέσματα για την υγεία, τη μακροζωία και την ποιότητα ζωής των πολιτών.
Η ύπαρξη – για πρώτη φορά στην ιστορία της Θεσσαλονίκης – ενός ολοκληρωμένου «Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Σχεδίου για το Πράσινο στη Θεσσαλονίκη» (με τη συνεργασία ΟΡΘ και ΑΠΘ) παρέχει ένα στρατηγικό πλαίσιο διαχείρισης του πράσινου στην πόλη και στην ευρύτερη περιοχή, που επηρεάζει πολύ θετικά τις περιβαλλοντικές συνθήκες της πόλης.
Το στρατηγικό πλαίσιο προδιαγράφει τον σχεδιασμό ενός ολοκληρωμένου συστήματος ελεύθερων χώρων και χώρων πράσινου, δίνει κατευθύνσεις σε όλα τα κατώτερα επίπεδα σχεδιασμού και προσδιορίζει τις ενέργειες για την υλοποίηση του συστήματος αυτού.
Βασικοί άξονες προτεραιότητας και δράσεις μιας πολιτικής αύξησης, αναβάθμισης και κοινωνικά δίκαιης κατανομής του πράσινου στην πόλη
Άξονες προτεραιότητας πολιτικής για το πράσινο:
- Δημιουργία ολοκληρωμένου συστήματος πράσινων δημόσιων χώρων
- Προστασία και αύξηση των δημόσιων χώρων και του πράσινου
- Προώθηση της ισομερούς χωρικής και κοινωνικής κατανομής του πράσινου
- Εξασφάλιση της προσπελασιμότητας των πράσινων χώρων από τους πολίτες
- Διασύνδεση των πράσινων χώρων μεταξύ τους (πράσινες διαδρομές)
- Εμπλουτισμός των χώρων πράσινου με τα κατάλληλα φυτικά είδη
- Προώθηση και εφαρμογή ορθών πρακτικών διαχείρισης.
Ειδικές δράσεις για την αύξηση του αστικού πράσινου:
- Πρόγραμμα προστασίας και αναβάθμισης του δάσους Σεϊχ-Σου
- Δημιουργία κεντρικού Μητροπολιτικού Πάρκου στην περιοχή ΧΑΝΘ – ΔΕΘ – Γ΄ΣΣ – ΑΠΘ με απομάκρυνση των λειτουργιών της ΔΕΘ και του Γ΄ΣΣ
- Δέσμευση στρατοπέδων και μετατροπή τους σε αστικά πάρκα
- Δημιουργία δημόσιου πράσινου θαλάσσιου μετώπου (περιαστικού και αστικού)
- Πράσινες σχολικές αυλές
- Πράσινο στους οδικούς άξονες
- Πράσινες ζώνες ρεμάτων
- Πράσινο στους ακάλυπτους χώρους των οικοδομών.
Η αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου δεν μπορεί να περιορίζεται σε ένα εγχείρημα «εξωραϊσμού» του δημόσιου χώρου, αλλά οφείλει να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την έλλειψη ελεύθερων και πράσινων χώρων επιδιώκοντας ταυτόχρονα την αντιμετώπιση γεωγραφικά εντοπισμένων οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, με στόχο τη ριζική αναδιάρθρωση και αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και τη μείωση των γεωγραφικών και κοινωνικών ανισοτήτων, που σχετίζονται με αυτό.
* Ο Κώστας Νικολάου είναι Διδάκτωρ Περιβαλλοντολόγος και συνεταιριστής, Επισκέπτης Καθηγητής ΑΠΘ, Μέλος της Πόλης Ανάποδα
** Το κείμενο είναι από εισήγηση στην εκδήλωση “Δικαίωμα στην πόλη – Δικαίωμα στο πράσινο: Κινητοποιήσεις πολιτών & συλλογικοτήτων στη Θεσσαλονίκη”, που έγινε στο πλαίσιο του 24ου Αντιρατσιστικού Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης στις 30.6.2023
