Αξίζει άραγε μια συζήτηση σήμερα για το πανεπιστήμιο, ως δομικό συστατικό του δημόσιου χώρου, όταν το κυρίαρχο ιδεολογικο-οικονομικό αφήγημα ορίζει το πανεπιστήμιο με όρους καπιταλιστικής οικονομίας- επένδυση, απόδοση, κόστος, ωφέλεια, αναδιάρθρωση, πιστοποίηση, ανταγωνιστικότητα κλπ.;
Η απάντηση είναι ναι.
Α. Οι απαρχές του πανεπιστημίου
Το πανεπιστήμιο ιδρύεται ως κορπορατίστικη οργάνωση, ως προνομιακή ένωση διδασκόντων-διδασκομένων, αρχικά στο πλαίσιο αδελφοτήτων της καθολικής εκκλησίας.
Γεννιέται ως τόπος γνώσης, αποτελώντας μάλλον φοβισμένη απόπειρα αποδέσμευσης της επιστήμης από τον επισκοπικό έλεγχο (11ος αι.) που αργότερα αποκτά θεσμική υπόσταση (12ος αι.).
Όμως ήδη από τον Μεσαίωνα η παρουσία πανεπιστημίου και άρα πλήθους νέων, συχνά ετεροχθόνων, έθετε προβλήματα στην πολιτική εξουσία για την επιτήρηση και τον έλεγχο ηθών και πράξεων των νέων κατά την επαφή τους με το κοινωνικό σώμα.
Αν το πανεπιστήμιο προσέδιδε κύρος σε πόλεις, όπως η Μπολόνια, το Παρίσι, η Οξφόρδη, σε κάποιες άλλες δημιουργεί εύλογη ανησυχία, εξ ού και η άρνησή τους να δεχθούν τέτοια ιδρύματα στην επικράτειά τους.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο καθορίζεται απ’ τη θρησκευτική κουλτούρα, ως χώρος ανδρικός, ελιτίστικος, αριστοκρατικός, άτεγκτα ιεραρχημένος άρα και απολυταρχικός.
Μεταξύ 14ου και 18ου αιώνα έχουμε την παρακμή του πανεπιστημίου. Στην επαναστατική μάλιστα Γαλλία, η Convention καταργεί επισήμως στα 1793 το πανεπιστήμιο.
Β. Το νεωτερικό πανεπιστήμιο
Από τα τέλη του 18ου αιώνα έχουμε «επανίδρυση» του πανεπιστημίου, που κατ’ αρχήν διαπνέεται από τον ριζοσπαστικό αστικό φιλελευθερισμό, ανοίγεται στον λαό (με ό, τι δηλώνει τότε αυτή η έννοια) και ολοκληρώνεται με τις αρχές του νεωτερικού ακαδημαϊκού πανεπιστημίου που διατυπώνει ο Wilhelm von Humboldt.
Το πανεπιστήμιο προικίζεται με εμβληματικά μεγαλοπρεπή μνημειακά, συνήθως νεοκλασικού ρυθμού (έχει κι αυτό τη σημασία του) κτίσματα, που τονώνουν στη πανεπιστημιακή κοινότητα ένα αίσθημα ανωτερότητας και τη βεβαιότητα του ανήκειν στην αριστοκρατία του πνεύματος, συχνά δε και του πλούτου. Παράλληλα δίδεται έμφαση στις εφαρμοσμένες επιστήμες και τέχνες.
Ωστόσο το ακαδημαϊκό-χουμπολτιανό πανεπιστήμιο προσαρμοζόμενο στην καπιταλιστική δυναμική και την επελαύνουσα βιομηχανική επανάσταση, στον παραγωγισμό και την φορντική/ταιυλορική οργάνωση της εργασίας, τρέπεται αναπόδραστα στο ιεραρχικό, αυταρχικό, πειθαρχημένο, γύρω από την ηγεμονική καθηγητική αυθεντία, πανεπιστήμιο, που αμφισβητείται ριζικά στη δεκαετία του ’60 και έκτοτε συνιστά προνομιακό πεδίο του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού ανταγωνισμού.
Γ. Το πανεπιστήμιο σήμερα
Σήμερα η στρατηγική του πανεπιστημίου, είναι η διεθνής αναγνώριση, η ανταγωνιστικότητα και η επιχειρηματικότητα.
Η γνώση χάνει την ελευθερία και την ολότητά της, κατατεμαχίζεται κι αυτό αποκτά και φυσικό αποτύπωμα με δημιουργία ασύνδετων και συχνά ανταγωνιστικών μεταξύ τους τομεακών σχολών. Η επιστημονική έρευνα στο πανεπιστήμιο αποδεσμεύεται από τις ανάγκες της διδασκαλίας και των σπουδών και αυτονομείται, πρωτίστως ως πεδίο προσοδοφόρου οικονομικής δραστηριότητας.
Παράλληλα αμφισβητείται το καταστατικό δικαίωμα του πανεπιστημίου στην κρατική επιδότησή του, που οδηγεί στην υποχρηματοδότηση υποδομών και εγκαταστάσεων ενώ τονώνεται ο προσανατολισμός αξιοποίησης πόρων κάθε είδους επιχειρηματικής δράσης: πώληση υπηρεσιών κατάρτισης, προϊόντων καινοτομίας μέχρι και υπηρεσιών κτηματομεσιτικού τύπου-βλ. περίπτωση κατάληψης Rosa Nera στον λόφο Καστέλλι στα Χανιά, που το Πολυτεχνείο Κρήτης επιδιώκει να μετατρέψει σε ξενοδοχείο πολυτελείας ή ακόμα και ανάλογες βλέψεις του ΑΠΘ για το αγρόκτημά του στην περιοχή του αεροδρομίου Θεσσαλονίκης. Το πανεπιστήμιο λειτουργεί πια και ως ρυθμιστής χώρου, εργολάβος και διαχειριστικός εταίρος του κράτους και ιδιωτικών επιχειρήσεων. Και βέβαια αξιολογούνται θετικά στις διεθνείς κατατάξεις όλες αυτές οι νέου τύπου δράσεις και προσανατολισμοί του πανεπιστημίου.
Έχει ιδιαίτερο, όμως, ενδιαφέρον η περίπτωση πανεπιστημίων τύπου “outreach”-προβαλλόμενα εκτός των τειχών τους- εξωστρεφή πανεπιστήμια. Ως τέτοια αναγνωρίζονται ιδίως αμερικανικά πανεπιστήμια και κάποια απ’ αυτά φέρονται ως ενδιαφερόμενα για επέκτασή τους στην Ελλάδα. Επιδίδονται στη φιλανθρωπία, σε λειτουργίες κοινής ωφέλειας, σε αθλητικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, σε ιατρικές και άλλες προνοιακές δράσεις ακόμα και στην κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Και προφανώς έχουν, ως αντίδωρο, μεγάλα οφέλη, ιδίως με την αναγνώρισή τους, ως μη κερδοσκοπικών-κοινωφελών οργανισμών με τις συνεπαγόμενες φοροεκπτώσεις και φοροαπαλλαγές, παίζοντας πολύ και στο πεδίο της εθελοντικής προσφοράς (απλήρωτης ή υποαμοιβόμενης εργασίας νέων επιστημόνων αλλά με υποσχετικές για μελλοντική ανταμοιβή).
Τούτη η κυβέρνηση, καταλαμβάνοντας την πολιτική εξουσία το καλοκαίρι του 2019, εγκαινίασε την αντιπανεπιστημιακή νομοθετική της δράση με την κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου.
Συνέχισε με ρυθμίσεις περιορισμού (πρακτικά κατάργησης) της φοιτητικής συμμετοχής στα όργανα διοίκησης του πανεπιστημίου και στις εκλογές για την ανάδειξή τους.
Η πρώτη φάση της αντιπανεπιστημιακής κυβερνητικής νομοθετικής δράσης ολοκληρώθηκε με την ψήφιση του Ν.4777/21. Ήδη εφαρμόζονται τα μέτρα περιστολής του δικαιώματος στις σπουδές με τη θέσπιση της ελάχιστης βάσης εισαγωγής και της διάρκειας φοίτησης (ν+2). Επίσης συγκροτούνται (εν κρυπτώ) οι δομές επιτήρησης και άσκησης πειθαρχικού ελέγχου των φοιτητών, ιδίως εκείνων που τολμούν να πραγματοποιούν πολιτικές αλλά και κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, που δεν είναι της αρεσκείας των πανεπιστημιακών αρχών. Και για τη διασφάλιση των παραπάνω όρων καραδοκούν ΜΑΤ και ΟΠΚΕ που όποτε «χρειαστεί» καταστρέφουν, δέρνουν, συλλαμβάνουν φοιτήτριες και φοιτητές (ας θυμηθούμε το στέκι στο Βιολογικό, τη συναυλία Θ. Παπακωνσταντίνου και άλλες αστυνομικές επιθέσεις, ών ουκ έστιν αριθμός στο ΑΠΘ, στο ΕΜΠ, στο ΕΚΠΑ, στο ΟΠΑ) ενώ οι ΟΠΠΙ υπνώττουν, δεν καταργήθηκαν.
Η δεύτερη φάση της ίδιας αντιπανεπιστημιακής κυβερνητικής νομοθετικής δράσης ξεκίνησε με τροχιοδεικτικές βολές, στα τέλη του 2021, με το μποδοσάκειο «Σχέδιο δράσης για το Πανεπιστήμιο του 2030». Κάτω από αυτόν τον ευφημιστικό τίτλο αναπτύσσεται όλο το νεοφιλελεύθερο πανεπιστημιοκτόνο οπλοστάσιο, που ήταν πάνω-κάτω γνωστό από τις προτάσεις Πισσαρίδη: αντί πανεπιστημίου, συγκρότηση δομών εμπορευματοποιημένης κατάρτισης καθώς και παραγωγής και πώλησης προϊόντων τεχνολογικής καινοτομίας. Οι δομές αυτές εντάσσονται οργανικά στις αντίστοιχες υπερεθνικές αγορές με καταστατική επιδίωξη το χρηματικό κέρδος και διοικούνται ως ιδιωτικές εταιρίες (συμβούλιο διοίκησης, που ορίζει πρυτάνεις, κοσμήτορες κλπ.). Εξ ου και η πρόκριση ευέλικτων (διάβαζε επισφαλών) σχέσεων εργασίας διδασκόντων και ερευνητών αντί εκλεγμένων μελών ΔΕΠ.
Τώρα πια βρισκόμαστε μπρος στο τελειωτικό χτύπημα. Μπρος σε μιαν επιχείρηση δομικής καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, όχι μόνον αυτού που απέμεινε από το δημόσιο δωρεάν πανεπιστήμιο αλλά και με ίδρυση ιδιωτικών καταστημάτων -κατ’ ευφημισμόν ελεύθερων πανεπιστημίων- εμπορίας υπηρεσιών εφήμερης κατάρτισης και εμπορικών, ακόμη και πολεμικού ενδιαφέροντος, τεχνολογικών προϊόντων.
Το πανεπιστήμιο που οραματιζόμαστε
Πρόκειται για το δημόσιο, δωρεάν, κοινωνικό, ελεύθερο και δημοκρατικό πανεπιστήμιο.
Ας ξεδιαλύνουμε, εκ προοιμίου, δύο συγχύσεις.
Η πρώτη συμπυκνώνεται στην αντίληψη τι κρατικό, τι ιδιωτικό ένα πράμα είναι, καπιταλιστικό με ακραία έκφραση αυτής της στάσης πως καλό πανεπιστήμιο είναι αυτό που καίγεται. Είναι στάση παθητική, στάση ελιτίστικης παραίτησης, μοιρολατρικής ακινησίας, στάση αναχωρητισμού από τους κοινωνικούς αγώνες που δεν παύουν να ξεσπούν γύρω απ’ το δικαίωμα στη γνώση.
Η δεύτερη σύγχυση αφορά στους υπερασπιστές του ακαδημαϊκού, κατά Χούμπολτ, πανεπιστημίου. Δεδομένων των χαρακτηριστικών ενός τέτοιου πανεπιστημίου, όπως στο σημείο Β. αυτού του σημειώματος αποδόθηκαν, η στάση αυτή είναι ανιστορική, αναχρονιστική και άρα οπισθοδρομική, που καταλήγει σε μελαγχολικό ρεμβασμό για το σωστό, καλό πανεπιστήμιο που χάθηκε. Εδώ βρίσκεται εν πολλοίς η ρίζα της παθητικότητας ή της ουδετερότητας, συχνά και της εχθρότητας μέρους του καθηγητικού σώματος απέναντι σε φοιτητικές κοινωνικές και πολιτικές κινητοποιήσεις που αμφισβητούν το πρότυπο όχι πια του ακαδημαϊκού αλλά του σύγχρονου επιχειρηματικού πανεπιστημίου.
Το πανεπιστήμιο που οραματιζόμαστε δεν μπορεί παρά να προβάλλει τον εγγενή ελευθεριακό του χαρακτήρα, διακονώντας δηλαδή την ελευθερία της γνώσης κατά την αναζήτησή της -έρευνα- και τη διάδοσή της -σπουδές. Δεν συγκροτεί μια περίκλειστη νέα ουτοπία για την κατάκτηση της γνώσης αλλά ένα κοινωνικό ιδεώδες που μπορεί να αποδοθεί ως κοινό της γνώσης.
Το πανεπιστήμιο, λοιπόν, που οραματιζόμαστε είναι:
–Δημόσιο, καθώς ανήκει στον Δήμο, δηλαδή στην κοινότητα και όλα τα μέλη της αδιακρίτως.
–Δωρεάν, ως προσβάσιμο από όλες και όλους και πρωτίστως από τη μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων της εργασίας.
–Κοινωνικό, διότι αναζητεί, αναπτύσσει, καλλιεργεί και διαδίδει ελεύθερα τη γνώση προς όφελος της κοινότητας με όρους οικουμενικότητας και χωρίς αποκλειστικότητες και προκαταλήψεις ή αποκλεισμούς φυλετικούς, φύλου, ταξικούς ή θρησκευτικούς, αναγνωρίζοντας την ισότητα διδασκόντων και διδασκομένων.
–Ελεύθερο, άρα δικαιωματικά επαρκώς χρηματοδοτούμενο από δημόσιους πόρους. Ελεύθερο, συνεπώς, από κάθε θεσμισμένη ή άτυπη εξουσία -οικονομική, πολιτική, ιδεολογική, κρατική ή ιδιωτική.
–Δημοκρατικό, ως πραγματικά αυτοδιοικούμενο με την ενεργό συμμετοχή όλων των συνιστωσών της πανεπιστημιακής κοινότητας στα όργανα της πανεπιστημιακής αυτοδιοίκησης.
Κάθε βήμα προς το ιδεώδες του δημόσιου, δωρεάν, κοινωνικού, ελεύθερου και δημοκρατικού πανεπιστημίου είναι βήμα προς την εκπλήρωση του κοινού της γνώσης. Σ’ αυτό προσβλέπουν και γι΄ αυτό παλεύουν πολλές φοιτήτριες και πολλοί φοιτητές και οι συνοδοιπόροι τους πανεπιστημιακοί δάσκαλοι._
*Ο Χρίστος Ταξιλτάρης είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ
