Ανορθολογικοί μαχητές της «ελευθερίας», ζηλωτές της «ασφαλούς» επιστήμης και ζητήματα εμπιστοσύνης

David Cayley [Ντέιβιντ Κέιλι], Ερωτήματα για την τρέχουσα πανδημία υπό τη θεώρηση του Ιβάν Ίλλιτς. Πανδημικές Αποκαλύψεις (εισαγωγή: Φώτης Τερζάκης, μτφρ.: Τάσος Θεοφιλογιαννάκος, Γιώργος Πινακούλας, Βασίλης Ντζούνης), Εκδόσεις Αλήστου Μνήμης 2020, σσ. 152

 Φώτης Τερζάκης, Ανορθολογισμός, φονταμενταλισμός και θρησκευτική αναβίωση, Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, σσ. 128

 Αν οι μονότονες και ανιαρές μέρες στοίχειωναν τους επιζητούντες ασφάλεια, τώρα οι άγρυπνες νύχτες είναι η κατάρα των ελεύθερων

Ζίγκμουντ Μπάουμαν, Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της

 

Ο Αυστριακός συγγραφέας –και πρώην Καθολικός ιερέας– Ιβάν Ίλιτς (1926-2002) είναι από τους πιο γνωστούς επικριτές της βιολογικής-κλινικής ιατρικής. Στο βιβλίο Ιατρική Νέμεση. Η απαλλοτρίωση της υγείας, που έγραψε το 1975 (μτφρ.: Βασίλης Τομανάς, Νησίδες 2010) λέει ότι, απ’ όταν η υγεία πέρασε στην αποκλειστική αρμοδιότητα των γιατρών που αντιμετώπιζαν το σώμα ως μηχανή προς επισκευή, «ο πόνος, η δυσλειτουργία, η αναπηρία και η έντονη οδύνη, που προκαλεί μια τεχνική ιατρική παρέμβαση, ανταγωνίζεται […] τη νοσηρότητα που οφείλεται σε τροχαία και βιομηχανικά ατυχήματα». Κάπως έτσι, καταλήγει ο Ίλιτς, «η ιατρική γίνεται μια από τις ταχύτερα εξαπλωνόμενες επιδημίες της εποχής μας» (σ. 42).

Κριτική στην ιατρικοποίηση

Ο Ίλιτς δεν ήταν ο μόνος που άσκησε κριτική στον όλο και πιο αναβαθμισμένο ρόλο της ιατρικής («ιατρικοποίηση»): η κριτική του, σε κάθε περίπτωση, ένα μείγμα χριστιανικού ρομαντικού αντικαπιταλισμού και παραδοσιακής τεχνοφοβίας, δεν ήταν και η ευτυχέστερη.

Πριν και μετά από αυτόν, όμως, οι πιο διαφορετικοί συγγραφείς –ο Γάλλος γιατρός και φιλόσοφος Ζορζ Κανγκιλέμ (1904-1995), που ανέδειξε τα πολλαπλά κριτήρια του Κανονικού και του Παθολογικού· ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Τάλκοτ Πάρσονς (1951), που έδειξε πρώτος τη διάσταση κοινωνικού ελέγχου στην ιατρική· ο Έρβινγκ Γκόφμαν, στα Άσυλα και στο Στίγμα· ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Πήτερ Κόνραντ, με τα δοκίμια περί ιατρικοποίησης· ο Irvin Kenneth Zola, ο Τζορτζ Ένγκελ, ο Φουκώ και, φυσικά, η κοινωνική ιατρική–, άλλαξαν ριζικά το πώς σκεφτόμαστε μετά το ‘50 τη σχέση ιατρικής και πολιτικής εξουσίας. Κι αν το έκαναν, ήταν τεκμηριώνοντας την πρόσδεση μιας ορισμένης ιατρικής, και πολλών «λειτουργών» της, στο άρμα αυταρχικών κρατών και καπιταλιστικών συμφερόντων. Χρειάζεται σήμερα πολλή προσπάθεια, δογματισμό ή άγνοια, για να μην παίρνει κανείς υπόψη πόσα βήματα μπροστά έχουν γίνει πέρα από τον αριστοκρατικό επιστημονισμό που ανήγαγε την Επιστήμη (με κεφαλαίο Ε) σε θρησκεία.

Η κριτική μας σε λάθος στόματα

Μέσα στην πανδημία, ωστόσο, συμβαίνει μια εντυπωσιακή –μολονότι εξηγήσιμη–, αντιστροφή: ενώ η κριτική στις εξουσιαστικές διαστάσεις της ιατρικής ήταν σήμα-κατατεθέν του αντικαπιταλιστικού και του αντικρατικού-ελευθεριακού χώρου, αυτοί που τώρα πλειοδοτούν μιλώντας για «ελευθερία» –και εννοώντας τη συλλήβδην απόρριψη των μέτρων υγειονομικής προστασίας, των εμβολίων και των ιατρικών παρεμβάσεων, αν όχι απλά την ανεμπόδιστη από «μέτρα» λειτουργία της αγοράς– μας έρχονται από πολύ δεξιότερα. Και βεβαίως αγνοούν, τόσο το γράμμα, όσο και το πνεύμα των «παλιών», έλλογων αντιρρήσεων στην ιατρικοποίηση.

Στη νέα κατάσταση, ένας από τους πιο παρεμβατικούς δημόσιους διανοούμενους στ’ αριστερά της Αριστεράς, ο Φώτης Τερζάκης (αρθρογράφος παλιότερα στην Ελευθεροτυπία και τον Δρόμο, και δοκιμιογράφος στις «Σημειώσεις» και το «Πανοπτικόν»), γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου του Καναδού ραδιοφωνικού παραγωγού Ντέβιντ Κέιλι πως η Αριστερά

ποτέ ίσως δεν έφτασε σε τέτοιο όριο προδοσίας και αυτοεξευτελισμού όσο αυτή η “μασκοφορούσα αριστερά” που είδαμε να πλειοδοτεί σε υγειονομική νομιμοφροσύνη, να στηρίζει τους κυβερνώντες υποτιθέμενους αντιπάλους της και να γίνεται διευκολυντικός μοχλός μιας καπιταλιστικής μεταμόρφωσης που αναμένεται μόνο να την εξαφανίσει οριστικά από το πολιτικό σκηνικό (σ. 20).

Ανορθολογισμός εναντίον Αριστεράς

Ο Τερζάκης καταγγέλλει «την απάτη των τεστ και των εμβολίων» (σ. 17), προχωρώντας σε πολεμικές εναντίον αριστερών, του τύπου «Δεν εμβολιάζομαι ρε, τι θέλεις» (18.5.2021), που κερδίζουν κοινά απολύτως ξένα προς τα γραπτά του: η αναδημοσίευση του συγκεκριμένου άρθρου από το zougla.gr είναι ενδεικτική.

Ο Τερζάκης αδικεί το έργο του, αδικώντας: η δήθεν «νομιμόφρων» Αριστερά διαδήλωσε επανειλημμένα, με ρίσκο και κόστος, σπάζοντας τις δυσανάλογες απαγορεύσεις· στήριξε τους εργαζόμενους στο σύστημα υγείας· αχρήστευσε στην πράξη τις προσπάθειες συρρίκνωσης του δημόσιου χώρου, φυσικού και διαδικτυακού· έκανε ό,τι καλύτερο μπορεί αυτή τη στιγμή να κάνει προκειμένου να μην περάσουν η πανεπιστημιακή αστυνομία και η κατάργηση του 8ωρου· ανέδειξε, με λόγο και πράξη, τη σχέση του αυταρχισμού με το κοινωνικό ζήτημα. Δεν ήταν λίγα.

Αγνοώντας τα, ο Τερζάκης προσπαθεί να δώσει αντικαπιταλιστικό επίχρισμα στις απόψεις κατά των εμβολίων και κατά των μέτρων γενικώς, λες και η καραντίνα ήταν επινόηση του 2020. Η προσπάθεια να παρουσιαστεί ως αντικαπιταλισμός η εναντίωση αυτή είναι αξιοθρήνητη, γιατί αναλύει πώς αντιμετωπίζεται η πανδημία αφήνοντας έξω «λεπτομέρειες» όπως η οικολογική καταστροφή, που τα τελευταία σαράντα χρόνια «παράγει» διαρκώς πανδημίες· η πλεονάζουσα θνησιμότητα σε διεθνές επίπεδο μέσα στον τελευταίο χρόνο, που δείχνει ότι η COVID-19 δεν είναι «γριπούλα»· οι ανισότητες στην έκθεση και την ευαλωτότητα στον ιό· ο εμβολιαστικός εθνικισμός των ισχυρών· η υποβάθμιση των συστημάτων υγείας. Προτιμάει, αντί γι’ αυτά, ασκήσεις ύφους διεθνούς πολιτικής οικονομίας, που κρατούν τις προαναφερθείσες «λεπτομέρειες» σε …απόσταση ασφαλείας:

Το ότι το διεθνές τραπεζικό-χρηματοπιστωτικό σύστημα –γράφει– φαίνεται να κλίνει αποφασιστικά προς την συμμαχία με το καρτέλ της πληροφορικής/βιοκυβερνητικής, που ολοφάνερα έχει αυτή τη στιγμή την πρωτοβουλία των κινήσεων (σ.σ.: έναντι του «καρτέλ των υδρογονανθράκων και της ενέργειας», σ. 36), δείχνει καθαρά ποιος πρέπει να στοχοθετηθεί άμεσα ως κύριος αντίπαλος των λαϊκών συμφερόντων (σ. 37).

Γιατί, όμως, να δείχνει αυτό; Είναι δουλειά μας να πάρουμε θέση υπέρ του ενός καρτέλ σε βάρος του άλλου; Γιατί να μην έχουμε να κάνουμε, άραγε, με μια ακόμα συνθήκη όπου, μια μερίδα του διεθνοποιημένου κεφαλαίου (αυτό που ο Τερζάκης λέει «βιοκυβερνητικό) κερδοσκοπεί πάνω στην υγεία και στη ζωή, πάνω σε κάτι δηλαδή που κινδυνεύει και θέλουμε να προστατεύσουμε, για τους δικούς μας, τελείως διαφορετικούς (μη κερδοσκοπικούς) λόγους; Αλλιώς, θα έπρεπε να αγνοήσουμε το εμβολιαστικό απαρτχάιντ που υφίστανται οι αναπτυσσόμενες χώρες – διότι η έγκαιρη παροχή των εμβολίων σε αυτές θα τις …ενσωμάτωνε στον σχεδιασμό των «καρτέλ της βιοκυβερνητικής». Το επιχείρημα του Τερζάκη δεν κάνει κανένα απολύτως νόημα.

Η εναντίωση στον ανορθολογισμό δεν σημαίνει προσχώρηση στον θετικισμό

Έχει ενδιαφέρον ότι, μόλις το 2017, ο ίδιος ο Τερζάκης μας έδωσε μερικές θαυμάσιες σελίδες κριτικής στον ανορθολογισμό. Θαυμάσιες, γιατί αξιοποιούν τις καλύτερες στιγμές της «Διαλεκτικής του Διαφωτισμού», αντί να προπαγανδίζουν ελιτίστικα μια αφελή θετικιστική πίστη στην υποτιθέμενη παντοδυναμία της (ιατρικής) Επιστήμης.

Είναι αφελής πίστη ότι οι επιστήμες προχωρούν διαρκώς προς τα μπρος, χωρίς να χρειάζεται να εξηγούν στους αδαείς: υπάρχουν πράγματα που οι επιστήμονες δεν τα ξέρουν, πράγμα που έχουν κάθε λόγο να το παραδέχονται, αν δουλεύουν για κοινωνικούς σκοπούς: την ίδια στιγμή, διαθέτουν μεθόδους για να μάθουν κάποτε όσα δεν ξέρουν, έχουν τρόπους να ελέγξουν και να διορθώσουν λάθη δικά τους και άλλων, συμμετέχουν σε κοινότητες, ο διάλογος των οποίων τους βοηθά να καλύψουν τα κενά τους. Σ’ αυτή τη διαδικασία χρειάζεται να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη – αντί να εκβιάζεται με φοβέρες και υποχρεωτικότητες.

Οι επιστήμες, μας είπε ο Ζορζ Κανγκιλέμ, προχωρούν από λάθος σε λάθος: όποιος το αγνοεί, όποιος ποντάρει στην υποτιθέμενη παντοδυναμία τους, διαψεύδεται συνεχώς. Και η διάψευσή του –η αναγωγή των επιστημονικών επιτευγμάτων σε «μαγικές σφαίρες» (magic bullets), που δήθεν επιλύουν θαυματουργικά και διαμιάς τα προβλήματα–, ταΐζει τον ανορθολογισμό: τη δυσπιστία και τη συλλήβδην απόρριψη των επιστημών, που δεν πάει τα πράγματα κάπου καλά.

Η διαλεκτική του ανορθολογισμού

Γράφει, λοιπόν, ο Τερζάκης στο παλιότερο βιβλίο του, το 2017:

[…] φαίνεται σαν οι κοινωνίες μας να κάνουν και πάλι μια τεράστια βουτιά στον ανορθολογισμό, έναν ανορθολογισμό που ξεπερνά οτιδήποτε θεωρούσαμε ως τέτοιον στην παραδοσιακή κοινωνία. Και αυτός ο μοντέρνος και ποιοτικά διαφοροποιημένος ανορθολογισμός εκδηλώνεται υπό δύο κυρίως όψεις: αφενός μια σκοτεινή λατρεία της επιστήμης και της τεχνικής (που είναι η μεγάλη, κυρίαρχη μυθολογία του δυτικού κόσμου) αποσυνδεδεμένη από κάθε κανονιστικό ή αξιακό πλαίσιο σκοπών· αφετέρου μια αστραπιαία και ακατάσχετη, από τη δεκαετία του 1960 τουλάχιστον και μετά, διάδοση ποικίλων εκλαϊκευμένων και ανορθολογικών συστημάτων πεποιθήσεων, παραδειγματικές μορφές των οποίων είναι […] φαινόμενα τύπου αστρολογίας, πνευματισμού, εσωτερισμού και νεφελώδεις συγκρητιστικές ιδεολογίες όπως ο λεγόμενος νεοπαγανισμός ή το New Age […] (σ. 28).

Αν το βιβλίο γραφόταν σήμερα, στα φαινόμενα αυτά θα έπρεπε να προστεθεί, όχι ο φόβος, αλλά ο «κινηματικός» εμβολιαστικός αρνητισμός.

«Ανέγγιχτος»: η χίμαιρα της ατομικής επιβίωσης

Φαινόμενα σαν αυτά, λέει ο Τερζάκης, συνδέονται με την επανεμφάνιση, στην Ευρώπη του ’60 και του ‘70, μια ισχυρής ανορθολογικής τάσης, που αρχικά ήρθε ως «εξέγερση της ατομικότητας απέναντι σε μια υπερδιευθυνόμενη κοινωνία – δίνοντας όλη την προτεραιότητα στη φαντασία, στον συλλογικό αυθορμητισμό και στις δυνάμεις αντίστασης τις οποίες έκρυβε μέσα της μια βαθιά, ευπαθής εσωτερικότητα». Όταν αυτός ο κοινωνικός πειραματισμός –ο χιπισμός, η σεξουαλική επανάσταση, η αναζήτηση του εξωτικού κ.ά– βρήκε μπροστά του το κενό,

απέμεινε μόνη στην επιφάνεια των ιστορικών γεγονότων η προβληματική πλευρά του φαινομένου: εκείνη που μπόρεσε να μετατραπεί γοργά σε μια μορφή ιδεολογίας […] η οποία θα οδηγούσε σε μια τερατώδη οπισθοδρόμηση των συνειδήσεων, σε μαζική κλίμακα, τα χρόνια που ακολούθησαν (σ. 29).

Η ατομική αντίσταση στην υπερδιευθυνόμενη κοινωνία των «ειδικών», τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, έγινε μια ανορθολογική ιδεολογία που σήμερα επιδιώκει να πείσει με επιχειρήματα. Η ιδεολογία δεν είναι «ψέμα». Όπως και το όνειρο, η ίδια ανέχεται, συμβαδίζει με «μια καθορισμένη τιμή αλήθειας» (σ. 94): ο ανορθολογικός αρνητισμός δανείζεται στοιχεία «ορθολογισμού». Ό,τι κάνει ανορθολογική την ιδεολογία του είναι η αδυναμία της να ξεχωρίσει τι έρχεται από μέσα και τι βρίσκεται έξω από το ατομικό υποκείμενο, που παλεύει να σωθεί μόνο του «σε μια κοινωνία […] ακατάσχετου ανταγωνισμού για τη συσσώρευση και τη διαχείριση ισχύος, [όπου] ο έσχατος σκοπός, είναι η ατομική επιβίωση […] σε οιοδήποτε επίπεδο κι αν χαράξουμε τα όρια μιας καθορισμένης ατομικότητας: βιολογικό άτομο, τάξη, εθνότητα, φυλή, είδος» (σ. 94): Εγώ, η πατρίδα μου, το είδος μου – μόνο εμείς θα μείνουμε «ανέγγιχτοι» και θα «σωθούμε».

Στον κόσμο του αχαλίνωτου ανταγωνισμού, που δημιουργεί μόνο ανασφάλεια, στον κόσμο που διαψεύδει τις αξιώσεις παντοδυναμίας της Επιστήμης, η ελευθερία μεταφράζεται σε εξέγερση εναντίον όλων – και, φυσικά, εναντίον των «ειδικών» αδιακρίτως.

Κυρίαρχος και δευτερεύων ανορθολογισμός

Σε αυτή την ξεστρατισμένη ατομική «εξέγερση», ο Τερζάκης αντιτείνει ότι «μόνη ρεαλιστική μονάδα επιβίωσης είναι το οικοσύστημα ως τέτοιο» (σ. 95): όχι το άτομο. Η δυναμική που απειλεί την επιβίωση του οικοσυστήματος –και, παρεμπιπτόντως, προκαλεί αποδεδειγμένα πανδημίες–, είναι ο μεγαλύτερος ανορθολογισμός:

όπως είχε πει για τον καπιταλισμό ο Μαξ Βέμπερ και ειδικότερα για τον καπιταλισμό ο Μαξ Χορκχάιμερ [η δυναμική του σύγχρονου καπιταλισμού είναι] ένας δαιμονικός συνδυασμός ορθολογικών μέσων και ανορθολογικών σκοπών. Τέτοια είναι η ορθολογικότητα των κυρίαρχων σήμερα πολιτικών και επιστημονικοτεχνικών δομών, υποταγμένων στο έργο της αναπαραγωγής του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος. Απέναντί τους, ο ανορθολογισμός των ιρρασιοναλιστικών ιδεολογιών, που προσπαθήσαμε να φωτίσουμε εδώ, είναι ανορθολογισμός δευτέρας τάξεως: ανορθολογικές πίστεις ως ορθολογικά μέσα για την επίτευξη ανορθολογικών σκοπών (σ. 95).