Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
Το Σάββατο 10.2.1934 ο υποψήφιος δήμαρχος του Ενιαίου Μετώπου, Χρήστος Κανάκης, μίλησε στον συνοικισμό Τροχιοδρομικών (στην περιοχή Χαριλάου), ενόψει των δημοτικών εκλογών που πραγματοποιήθηκαν την επόμενη μέρα. Αμέσως μετά την ομιλία του, η αστυνομία τον συνέλαβε και τον οδήγησε στο αυτόφωρο με την κατηγορία της παράνομης συγκέντρωσης! Τελικά, το δικαστήριο αθώωσε τον κομμουνιστή σιδηροδρομικό και τον άφησε ελεύθερο.[1] Το επεισόδιο αυτό τονίζει τον ιδιόμορφο κοινοβουλευτισμό στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Ιδιαίτερα μετά την ψήφιση του «Ιδιώνυμου» από την κυβέρνηση Βενιζέλου, εκατοντάδες αγωνιστές της Αριστεράς βρίσκονταν στις φυλακές και τις εξορίες, ενώ η πολιτική δράση του ΚΚΕ και των μικρότερων τροτσκιστικών οργανώσεων, επιτρεπόταν μεν αλλά όχι χωρίς προσκόμματα.
Οι δημοτικές εκλογές του 1934, βέβαια, είχαν πολλά ακόμη ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Κατ’ αρχήν, ήταν οι τελευταίες για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι επόμενες διεξήχθησαν στις 15.4.1951,[2] μετά δεκαεπτά συναπτά, και δραματικά, έτη. Επίσης, σ’ αυτές τις εκλογές κάποιες –ελάχιστες– γυναίκες είχαν όχι μόνο δικαίωμα ψήφου (υπό πολλές προϋποθέσεις, όπως συνέβη και στις δημοτικές του 1930), αλλά και –για πρώτη φορά– δικαίωμα υποβολής υποψηφιότητας, το οποίο παρέμεινε σε θεωρητικό επίπεδο με μια μοναδική εξαίρεση. «Πόσες και πόσες κομψές πρωτευουσιάνες π.χ. πόσες νταρντάνες της Θεσσαλονίκης δεν ονειρεύθησαν να κρατήσουν στα αβρά χεράκια τους τα ηνία της δημοτικής συμβουλίνας και φυσικά να μπήξουν τα ρόδινά τους μανικιούρ στο ψητό;», αναρωτιέται ανταποκριτής της «Μακεδονίας» για να συνεχίσει: «Τα οικεία πρωτοδικεία όμως τους έκοψαν το βήχα… Τα θυγάτρια όμως της Εύας στην πόλιν μας στάθηκαν ποιο τυχερά. Τέσσαρες γυναίκες που έβαλαν υποψηφιότητα δημοτικού συμβούλου, ανεγνωρίσθησαν και ανεκηρύχθησαν υπό του Πρωτοδικείου Σερρών και θα κατέλθουν εις τας κάλπας με πλήρη βεβαιότητα ότι θα επιτύχουν».[3] Η τελευταία πρόβλεψη δεν επιβεβαιώθηκε, εντούτοις όμως, τόσο στις Σέρρες (πάλι) όσο και στην Καβάλα έγινε κάτι άλλο πρωτοφανές: εκλέχθηκαν κομμουνιστές δήμαρχοι, «γεγονός που πανικόβαλε τόσο την κυβέρνηση [των Λαϊκών] όσο και των αξιωματική αντιπολίτευση [των Φιλελευθέρων]».[4] Στην Καβάλα, μάλιστα, ο νέος δήμαρχος ήταν ο Μήτσος Παρτσαλίδης που συγκέντρωσε 3.374 ψήφους (48,75%) κι όπως γράφουν τα «Μακεδονικά Νέα»: «Ευθύς ως εγνώσθησαν τα ευνοϊκά δια τους κομμουνιστάς αποτελέσματα ελήφθησαν έκτακτα στρατιωτικά μέτρα προς τήρησιν της τάξεως».[5]
Στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν δυο ακόμη ιδιαίτερα στοιχεία. Το πρώτο ήταν η απόσπαση των περιφερειακών συνοικισμών από τον Δήμο Θεσσαλονίκης (18.1.1934), απόσπαση που σαφώς ευνοούσε την κυβέρνηση υπό το Λαϊκό Κόμμα, μια και μεταξύ των προσφύγων, ως επί το πλείστον, κατοίκων αυτών των συνοικισμών η επιρροή των αντιβενιζελικών ήταν ισχνή. Γι’ αυτό άλλωστε και η βενιζελική «Μακεδονία» χαρακτηρίζει «κομματική αλχημεία» το σχετικό διάταγμα.[6] Το ίδιο συνέβη και στους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς, δημιουργώντας ευνοϊκούς όρους για τους κυβερνητικούς υποψήφιους δημάρχους.[7] Το άλλο ήταν εντελώς τοπικό κι αφορούσε την εκλογική συμπεριφορά της πολυπληθούς εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Οι Φιλελεύθεροι επέμεναν να επιβάλλουν τον εκλογικό διαχωρισμό των Εβραίων, γεγονός που τους έδινε τις υπόλοιπες βουλευτικές έδρες της Θεσσαλονίκης, αλλά ταυτόχρονα έστρεφε τις ψήφους των Ισραηλιτών προς τους αντιπάλους της. Το μέτρο αυτό, άλλωστε, είχε κρίνει αντισυνταγματικό και το εκλογοδικείο, χαρακτηρίζοντας άκυρες τις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1933, που επαναλήφθηκαν στις 2.7.1933.[8] Είμαστε, επίσης, λίγα χρόνια μετά το πογκρόμ του Κάμπελ για το οποίο κανείς δεν τιμωρήθηκε και στο οποίο πρωτοστάτησε η «Μακεδονία», που εξακολουθώντας στην ίδια αντισημιτική γραμμή, ζητά να ψηφίζουν ξεχωριστά οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, γιατί σε –αντίθεση με τους ομοθρήσκους τους της Παλαιάς Ελλάδας– δεν είναι αφομοιωμένοι.[9] Η απόπειρα προσέγγισης των Εβραίων που έκανε ο υποψήφιος του Εθνικού Συνασπισμού (όπως ονομαζόταν η συνεργασία των κομμάτων της βενιζελικής παράταξης) την παραμονή της εκλογικής αναμέτρησης («εγένετο… μεγάλη Ελληνοϊσραηλιτική συγκέντρωσις… ο υποψήφιος Δήμαρχος κ. Πατρίκιος… ανέφερεν.. τη δημιουργηθείσαν προ καιρού λυπηράν παρεξήγησιν μεταξύ του ισραηλιτικού στοιχείου και των Ε.Ε.Ε… Αι συγχρονισμέναι κοινωνίαι δεν είναι δυνατόν να έχουν καθυστερημένας ιδέας και προλήψεις ώστε να κατακτά έδαφος ο αντισημιτισμός… εκαυτηρίασε την τακτική της παρέας των Ε.Ε.Ε.»),[10] αποδείχθηκε ατελέσφορη κι έτσι την επομένη των εκλογών η «Μακεδονία» ξέσπασε σ’ ένα πρωτοσέλιδο αντιεβραϊκό παραλήρημα το οποίο αντιγράφουμε ολόκληρο σε ξεχωριστό δημοσίευμα.[11]
Τελικά, οι εκλογές αποκτούν χαρακτηριστικά έντονης πόλωσης καθώς οι δύο μεγάλες παρατάξεις (που δεν ήταν, όμως, ενιαία κόμματα) αποφασίζουν να υποστηρίξουν δύο πρώην –εκλεγέντες (και παυθέντες)– δημάρχους. Τον Μηνά Πατρίκιο (νικητή το 1925) οι βενιζελικοί, και τον Νικόλαο Μάνο (1929) οι κυβερνητικοί. Εκτός αυτών και του Χρ. Κανάκη, υποψήφιοι δήμαρχοι ήταν ο δικηγόρος Ελευθέριος Παναγάκης, ο στρατηγός Δημήτριος Κάκαβος, ο αρχειομαρξιστής Γ. Παπαδημητρίου (οι αρχειομαρξιστές είχαν κατεβάσει υποψήφιο δήμαρχο και το 1930, λαμβάνοντας το 0,88% των ψήφων) και ο Κ. Βορτσέλλος (ή Βορτσίλας) της οργάνωσης Εθνική Ένωση «Ελλάς».[12] Η τελευταία υποψηφιότητα συνάντησε αρκετές αντιδράσεις στο εσωτερικό της οργάνωσης γιατί θεωρήθηκε ότι διασπά το φιλελεύθερο στρατόπεδο κι έτσι στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου δημοσιεύονταν στον βενιζελικό Τύπο αποκηρύξεις της εκλογικής καθόδου της ΕΕΕ από «δημοκρατικούς τριεψιλίτες»! Διαβάζουμε, π.χ., στα «Μακεδονικά Νέα»: «Οι κάτωθι υποφαινόμενοι κατόπιν της διασπαστικής ενεργείας των ΕΕΕ εις βάρος της δημοκρατικής παρατάξεως, δηλούμεν και δημοσία ότι εγκαταλείπομεν ταύτην» (μεταξύ των υπογραφόντων υπάρχει και κάποιος Γιοσμάς Βασίλειος).[13] Παρόμοια ήταν κι εκτίμηση του «Ριζοσπάστη» που έγραφε: «Οι φασίστες επειδή δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν με τα αστικά κόμματα για το ξεπούλημα των ψήφων των οπαδών τους κατεβαίνουν με ξεχωριστό ψηφοδέλτιο, αν στο μεταξύ δεν παραιτηθούν υπέρ του βενιζελικού συγκροτήματος που καταβάλλει έντονες προσπάθειες να τους προσεταιριστεί».[14] Μια τέτοια προσπάθεια ήταν του γερουσιαστή των Φιλελευθέρων Λεωνίδα Ιασωνίδη που, ως τριεψιλίτης κι ο ίδιος, καλούσε και τα υπόλοιπα μέλη της ΕΕΕ να αποκηρύξουν την κομματική της κάθοδο και να υποστηρίξουν τον Εθνικό Συνασπισμό.[15]
Η προεκλογική εκστρατεία του Χρ. Κανάκη ξεκίνησε στις 20.1 με συγκέντρωση στον κινηματογράφο «Αχίλλειον» –«μια μεγάλη παράγκα σκεπασμένη με λαμαρίνες στη διασταύρωση των οδών Αγ. Δημητρίου και Ευριπίδου», όπου συχνά γινόταν «συγκεντρώσεις… του ΚΚΕ… κάτω από το άγρυπνο βλέμμα… της Ειδικής Ασφάλειας», όπως μας πληροφορεί ο Κ. Τομανάς.[16] Εκεί μίλησαν εκπρόσωποι «του Ενωτικού Εργατικού Κέντρου (της βασικής δευτεροβάθμιας συνδικαλιστικής οργάνωσης από τις τέσσερις-πέντε που υπήρχαν τότε στη Θεσσαλονίκη),[17] των εργαζομένων γυναικών, των Ισραηλιτών, της Κομμουνιστικής Νεολαίας, της Κεντρικής Ε.Ε. της Εργατικής Βοήθειας και άλλοι», ενώ ο υποψήφιος δήμαρχος υποσχέθηκε ότι «θα ιδρύση συσσίτια δια τους ανέργους, θα εκτελέση δημοτικά έργα, θα απαλλάξη των φόρων τους πτωχούς και θα φορολογήση αγρίως το κεφάλαιον, θα καταπολεμήση τας διαφόρους εταιρείας, θα κάμη δρόμους εις τας λαϊκάς συνοικίας, θα εξασφαλίση φθηνήν στέγην, σανατόρια, δωρεάν διδακτικά βιβλία κ.λπ. Η συγκέντρωσις διελύθη εν τέλει ησύχως».[18] Αντιθέτως, μετά την κεντρική προεκλογική εκδήλωση (9.2) στις αίθουσες του Λευκού Πύργου, που έκλεισε με τον ύμνο της Διεθνούς, ακολούθησε πορεία και συγκρούσεις με την αστυνομία.[19] Ίσως, αυτή ήταν η αφορμή για τη σύλληψη του κομμουνιστή υποψήφιου δημάρχου την επόμενη μέρα.
Τελικά δήμαρχος αναδείχθηκε ο Ν. Μάνος με 16.081 ψήφους (48,44% –την πρώτη Κυριακή ήταν αρκετό το 40% για εκλογή δημάρχου, αλλιώς ακολουθούσε δεύτερος γύρος), με δεύτερο τον Μ. Πατρίκιο (12.666 ψήφοι, 38,15%) και τρίτο τον Χρ. Κανάκη (3.337 ψήφοι, 10,17%). Ακολούθησαν οι Βορτσέλλος (809 ψήφοι, 2,43%), Παπαδημητρίου (198 ψήφοι, 0,60%) και Παναγάκης (65 ψήφοι, 0,20%). Η εκλογική επιρροή του Ενιαίου Μετώπου, αν και δεν έφτασε τα επίπεδα της Καβάλας, ήταν μεγαλύτερη τόσο σε σχέση με τις προηγούμενες δημοτικές εκλογές στην πόλη (το 1930, ο Βασίλης Ντούκας ή Δούκας είχε λάβει 2.547 ψήφους, δηλ. 7,92%), όσο και με τις αντίστοιχες της Αθήνας, όπου με υπερδιπλάσιο αριθμό ψηφοφόρων ο Βασίλης Νεφελούδης πήρε 3.110 ψήφους.[20]
Μπορεί στον κεντρικό δήμο, όπως και στις άλλες μεγάλες πόλεις, η εκλογική πάλη μεταξύ των δύο μεγάλων παρατάξεων να δινόταν με φανατισμό, σε ορισμένες όμως από τις αποσπασμένες κοινότητες τα αστικά κόμματα συνασπίσθηκαν ενόψει του κομμουνιστικού κινδύνου. Αυτό συνέβη στους Αμπελόκηπους, τη Σταυρούπολη, τις Συκιές και τους Καπουτζήδες (Πυλαία). Χωριστοί συνδυασμοί βενιζελικών και φιλοβασιλικών κατέβηκαν μόνο στη Νεάπολη, τον Άγιο Παύλο και την Τριανδρία.[21] Να σημειώσουμε ότι στους δύο τελευταίους δήμους υπήρξαν και ψηφοδέλτια των αρχειομαρξιστών, που συγκέντρωσαν 15 (3,7%) και 19 (5,6%) ψήφους αντίστοιχα, ενώ οι κομμουνιστές υποψήφιοι έλαβαν 64 (15,7%) και 46 (13,%%) ψήφους,[22] ένδειξη της ιδιαίτερης τοπικής εμβέλειας του αρχειομαρξιστικού ρεύματος στη Θεσσαλονίκη.
Στους Αμπελόκηπους, τέλος, ο συνδυασμός του Ενιαίου Μετώπου είχε τη δεύτερη καλύτερη επίδοση στις περιφερειακές κοινότητες με 40,8% (λίγο καλύτερα τα πήγε στην Πυλαία με 41,5%).[23] Μεταξύ των συμβούλων μειοψηφίας που εκλέχτηκαν ήταν και ο Χρήστος Κανάκης (ο νόμος επέτρεπε παράλληλες υποψηφιότητες). Μάλιστα, ξεκινώντας τις εργασίες του το κοινοτικό συμβούλιο Αμπελοκήπων τον εξέλεξε πρώτο πρόεδρο της κοινότητας. Ο Κανάκης ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στους κατοίκους των συνοικισμών της κοινότητας, κατάφερε να φέρει ηλεκτρικό ρεύμα στην περιοχή από την ηλεκτρική εταιρία της Νεάπολης (που είχε το εργοστάσιο παραγωγής στην οδό Λαγκαδά, απέναντι από την Αγ. Παρασκευή), και να ασφαλτοστρώσει τον κεντρικό δρόμο της Επταλόφου, την οδό Τριποτάμου (σήμερα Γ. Χαλκίδη).[24] Ο Κανάκης παύθηκε από τη δικτατορία του Μεταξά, και στάλθηκε εξορία στον Αη Στράτη. Μετά τον Πόλεμο πέρασε από τη Μακρόνησο και την Ικαρία, ενώ δυο γιοι του σκοτώθηκαν στη διάρκεια του Εμφυλίου. Στις εκλογές του 1963 και 1964 ήταν υποψήφιος βουλευτής Θεσσαλονίκης με την ΕΔΑ. Σκοτώθηκε σε τροχαίο στις 13.5.1964.[25] Κεντρική οδός των Αμπελοκήπων έχει σήμερα τ’ όνομά του.
Παραπομπές:
[1] Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 567.
[2] Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Πατάκης, 6η έκδ., Αθήνα 2010, σ. 128.
[3] Μακεδονία, 10.2.1934.
[4] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 568.
[5] Μακεδονικά Νέα, 12.2.1934.
[6] Μακεδονία, 20.1.1934.
[7] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 549.
[8] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 543.
[9] Μακεδονία, 20.1.1934.
[10] Μακεδονικά Νέα, 11.2.1934.
[11] Μακεδονία, 12.2.1934.
[12] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 492, 558.
[13] Μακεδονικά Νέα, 11.2.1934.
[14] Ριζοσπάστης, 2.2.1934, όπως παρατίθεται στο Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 558.
[15] Μακεδονία, 9.2.1934.
[16] Κώστας Τομανάς, Οι κινηματογράφοι της παλιάς Θεσσαλονίκης, 1895-1944, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 11-12.
[17] Κώστας Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη (1908-1936): Ηθική οικονομία και συλλογική δράση στο Μεσοπόλεμο, Νεφέλη, Αθήνα 2006, σ. 319-336.
[18] Εφημερίς των Βαλκανίων, 21.1.1934, όπως παρατίθεται στο Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 556-557.
[19] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 566-567.
[20] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 491, 568.
[21] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 571.
[22] Μακεδονικά Νέα, 12.2.1934.
[23] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 571.
[24] Ευάγγελος Χεκίμογλου, Οι Αμπελόκηποι έχουν ιστορία: Ιστορική προσέγγιση στην περιοχή Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, Δήμος Αμπελοκήπων – Ιανός, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 155.
[25] http://tsalimi.blogspot.com/2010/05/blog-post_12.html.
Περισσότερα άρθρα του Αφιερώματος 2012 για την Θεσσαλονίκη εδώ.