Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
Στις 17.2.1926 έγινε η πρώτη συνεδρίαση του καινούργιου δημοτικού συμβουλίου. Το συμβούλιο αυτό ήταν το πρώτο εκλεγμένο (κι όχι διορισμένο) στη Θεσσαλονίκη μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος, ενώ ο νέος δήμαρχος ήταν ο πρώτος εκλεγμένος γενικά στην ιστορία της πόλης (επί οθωμανικής διοίκησης υπήρχαν κάποιου είδους εκλογές συμβούλων από εκλέκτορες, αλλά οι δήμαρχοι ήταν πάντοτε διορισμένοι από την κεντρική κυβέρνηση).[1] Το κλίμα, όμως, δεν ήταν διόλου πανηγυρικό όπως θα ταίριαζε στην περίσταση. Μόλις είχε ανακοινωθεί η παύση επτά δημοτικών συμβούλων της παράταξης που είχε κερδίσει τις εκλογές και η αντικατάστασή τους από έξι επιλαχόντες της μειοψηφίας και έναν της πλειοψηφίας![2] Άλλωστε κι οι ίδιες οι πρώτες αυτές δημοτικές εκλογές είχαν αρχικά ακυρωθεί κι επαναληφθεί. Κι επειδή πάλι είχε νικήσει η ίδια παράταξη η κυβέρνηση της Αθήνας αποφάσισε να επέμβει ακόμη μια φορά. Βρισκόμαστε, άλλωστε, στον καιρό της δικτατορίας του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου, ο οποίος κατέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα στις 25.6.1925, πέντε μέρες αργότερα πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή(!) –με την υποστήριξη κυρίως του Αλ. Παπαναστασίου (αυτή η ενέργεια έμεινε γνωστή ως «κοινοβουλευτικός μανδύας»)– την οποία και διέλυσε στις 30.9.[3]
Οπότε οι δημοτικές εκλογές της 25.10.1925 έγιναν χωρίς την ύπαρξη κοινοβουλίου, ενώ όσοι αντιμοναρχικοί πολιτικοί είχαν υποστηρίξει τον Πάγκαλο είχαν στραφεί πλέον εναντίον του (παράλληλα βρισκόταν σε εξέλιξη εισβολή του ελληνικού στρατού στο βουλγαρικό έδαφος μετά από φονικό συνοριακό επεισόδιο κοντά στο Σιδηρόκαστρο). Τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών Θεσσαλονίκης αποτέλεσαν μια τεράστια έκπληξη. Νικητής αναδείχθηκε ο σχεδόν άγνωστος πρόσφυγας δικηγόρος Μηνάς Πατρίκιος, επικεφαλής της Παμπροσφυγικής Ομοσπονδίας, με την υποστήριξη του Εργατικού Κέντρου, της Ομοσπονδίας Ισραηλιτικών Λαϊκών Συνοικιών και της Ενώσεως Παλαιών Πολεμιστών (μαζικών δηλ. φορέων που βρίσκονταν υπό την επιρροή του νεαρού Κομμουνιστικού Κόμματος), συγκεντρώνοντας 5.409 ψήφους (30,2%). Δεύτερος ήλθε ο πρώην δήμαρχος (1917-20) και εκλεκτός του Πάγκαλου, Κωνσταντίνος Αγγελάκης με 4.737 ψήφους (26,4%)· ακολούθησαν οι Παναγώτης Οικονόμου, Κόμμα Ελευθεροφρόνων (του Ι. Μεταξά), 3.332 (18,6%)· Πέτρος Συνδίκας, αντικυβερνητικός βενιζελικός που από το 1922 κατείχε το δημαρχιακό θώκο, 2.732 (15,2%)· Κωνσταντίνος Ζήσης, Λαϊκός, 847 (4,7%)· Γεώργιος Καρβωνίδης, βενιζελικός επίσης, 507 (2,8%)· Νικόλαος Γερμανός, ο ιδρυτής της ΔΕΘ και πρώην βουλευτής από τον μοναρχικό χώρο, 283 (1,6%)· Γ. Χατζηκυριακού, κι άλλος από τον χώρο των Φιλελευθέρων, 56 (0,3%)· Αλμύρας 15 (0,1%)· Γ. Κοσμίδης, ακόμη ένας «εκ των δημοκρατικών υποψηφίων» σύμφωνα με τα «Μακεδονικά Νέα» (πρόκειται προφανώς για τον μετέπειτα αρχηγό της φασιστικής ΕΕΕ), 11 (0,1%)· Γκέτσκος 5· Αθανάσιος Καλλιδόπουλος, μοναρχικός πρώην στρατιωτικός, 2· Λιακόπουλος 1.[4] Ο βαθμός της δυσαρέσκειας των αστικών κομμάτων αποτυπώνεται στις σελίδες των «Μακεδονικών Νέων» (αντιμοναρχικής εφημερίδας που στήριξε τον παγκαλικό υποψήφιο Αγγελάκη). «Η Θεσσαλονίκη, η πόλις των νέων μεγάρων και της νέας ζωής, η πόλις του εμπορίου και των συντηρητικών νοικοκυραίων, παραδίδεται εις χείρας ολίγων βαναύσων και αξέστων ανθρώπων, δια να ρημαχθή και να μεταβληθή εις μίαν νέαν Οδησσόν!», γράφει στο πρωτοσέλιδό της δυο μέρες μετά τις εκλογές και ζητά την ακύρωσή τους γιατί ο Πατρίκιος είχε κώλυμα εκλογιμότητας ως… δικηγόρος.[5] «Επιπλέει ως Δήμαρχος ο άγνωστος και σκοτεινός σύντροφος Πατρίκιος με τους μπολσεβίκους παρέδρους και συμβούλους ίσως!», συνεχίζει και στο πρωτοσέλιδο της επόμενης ημέρας, ενώ στη δεύτερη σελίδα ο τίτλος είναι: «Η πόλις εν καταπλήξει και αγανακτήσει δια την απροσδόκητον εκλογήν του κ. Πατρικίου».[6]
Πράγματι, όπως προέβλεψε η εφημερίδα, έτσι κι έγινε. Οι εκλογές ακυρώθηκαν και διατάχθηκε η επανάληψή τους στις 20.12, ενώ ο πρωθυπουργός δικτάτορας Πάγκαλος έφθανε στην πόλη στις 17.12 για να στηρίξει τον εκλεκτό του υποψήφιο δηλώνοντας ότι: «Ο κ. Αγγελάκης… είναι ο ενδεδειγμένος δια την θέσιν του δημάρχου».[7] Επίσης σύμφωνα με καταγγελίες του αρχηγού των Προοδευτικών Φιλελεύθερων Γ. Καφαντάρη υπήρξε «επέμβασις αχαρακτήριστος εις αυτάς τα εκλογάς δια της αυθαιρέτου δημιουργίας στρατιωτών ψηφοφόρων δια της εξασκήσεως τρομοκρατίας δια της ξυλοκοπήσεως φιλησύχων πολιτών και ανατροπής καλπών».[8] Παρόλα αυτά η επανάληψη υπήρξε θρίαμβος για την αριστερή παράταξη καθώς ο Πατρίκιος συγκέντρωσε 7.335 ψήφους (50,6% δηλ. την απόλυτη πλειοψηφία επί των εγκύρων, ενώ ήταν αρκετή η οποιαδήποτε σχετική πλειοψηφία), ο Αγγελάκης βγήκε πάλι δεύτερος με 4.504 ψήφους (31,1%), ενώ ακολούθησαν οι Οικονόμου με 1.750 (12,1%) και Καρβωνίδης με 900 (6,2%).[9]
Ούτε όμως κι η δεύτερη λαϊκή ετυμηγορία επρόκειτο να γίνει σεβαστή, τουλάχιστον στο σύνολό της. Έτσι με νομοθετικό διάταγμα στις 8.2.1926 «εκκαθαρίσθηκαν» πέντε δημοτικοί σύμβουλοι (Θ. Νικωτός, Λ. Χατζησταύρου, Αβρ. Καράσσο, Σολ. Λεβί, Ζ. Βεντούρα), ενώ δύο άλλοι (Γ. Φούρναρης και Ν. Ροδόινος) απαλλάχθηκαν των καθηκόντων τους από τον γενικό διοικητή Μακεδονίας, διότι ως σιδηροδρομικοί (επομένως δημόσιοι υπάλληλοι) δεν είχαν δικαίωμα εκλογής.[10] Στης θέση τους διορίστηκαν στο δημοτικό συμβούλιο έξι αναπληρωματικοί από τον συνδυασμό του Αγγελάκη (Π. Ξυστρής, Γ. Γουγουσόπουλος, Γ. Δημητρίου, Γ. Μπατζόγλου, Γ. Σαραντίδης και Ραφαήλ Βαρσάνο –ο μόνος Εβραίος πλέον στο δημοτικό συμβούλιο, έναντι τριών που αποπέμφθηκαν) κι ένας από τον συνδυασμό Πατρικίου (Γεώργιος Μουρίκης). Μάλιστα οι προερχόμενοι από τον μειοψηφούντα συνδυασμό δεν εκλήθησαν ούτε καν κατά σειρά ψήφων.[11]
Η πρώτη, λοιπόν, συνεδρίαση του νέου δημοτικού συμβουλίου υπήρξε εξόχως παράξενη, καθώς όχι μόνο τότε ανακοινώθηκαν οι κυβερνητικές αποφάσεις περί αποπομπής των ανεπιθύμητων συμβούλων, αλλά δύο εξ αυτών –οι Φούρναρης και Χατζησταύρου– «απουσίαζον… διότι ευρίσκονται εις τας φυλακάς», ενώ δύο άλλοι από τους παυθέντες –οι Ροδόινος και Καράσσο– εκλέχθηκαν μέλη της δημαρχιακής επιτροπής,[12] χωρίς βέβαια ποτέ να ασκήσουν τα καθήκοντά τους. Όλοι οι εκδιωχθέντες ήταν στελέχη του ΚΚΕ (γι’ αυτό άλλωστε και εκδιώχηκαν). Ο Θ. Νικωτός, λοιπόν, ήταν τροχιοδρομικός κι είχε λάβει τον Δεκέμβρη 8.421 ψήφους (τον Οκτώβρη ήταν επίσης υποψήφιος αλλά δεν είχε εκλεγεί). Ο Ν. Ροδόινος, επίσης δεν είχε εκλεγεί τον Οκτώβρη, πράγμα που κατέφερε τη δεύτερη φορά συγκεντρώνοντας 8.346 ψήφους. Ο Αβραάμ Καράσσο είχε εκλεγεί και τις δυο φορές (5.307 ψήφους τον Οκτώβρη, 8.254 ψήφους τον Δεκέμβρη). Ο Σολομών Λεβή, όπως κι οι δύο πρώτοι, δεν είχε εκλεγεί αρχικά αλλά μόνο στις δεύτερες εκλογές, λαμβάνοντας 8.235 ψήφους. Ο Γ. Φούρναρης, από την άλλη, δεν ήταν υποψήφιος τον Οκτώβρη, ενώ τον Δεκέμβρη πήρε 8.359 ψήφους. Τέλος, τα πιο γνωστά στελέχη –που εκλέχθηκαν και τις δύο φορές, όπως κι ο Καράσσο– ήταν οι Λεωνίδας Χατζησταύρου ή Χαϊλάζης (5.200 τον Οκτώβρη, 8.343 τον Δεκέμβρη) και Ζακ Βεντούρα (5.309 τον Οκτώβρη και 8.226 τον Δεκέμβρη).[13] Αυτοί οι δύο καταγράφονται, άλλωστε, και σε αυτοβιογραφικό σημείωμα του Νίκου Ζαχαριάδη που αναφέρεται στη δράση του στη Θεσσαλονίκη.[14] Ο καπνεργάτης Λ. Χατζησταύρου ήταν μέλος της διοίκησης της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (Κ.Ο.Ε.). Ο δημοσιογράφος Ζακ Βεντούρα, ήταν αρχισυντάκτης της «Αβάντι», αρχικά οργάνου της Φεντερασιόν και μετέπειτα εφημερίδας του ΚΚΕ που απευθυνόταν στην ισραηλιτική κοινότητα της Θεσσαλονίκης (κι η οποία αντιμετώπισε συνεχείς διώξεις),[15] πρώτος γραμματέας της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας) το 1922,[16] καθώς και μέλος της τριμελούς καθοδήγησης της κομματικής οργάνωσης της πόλης (μαζί με τους Δ. Μαραγκό και Ν. Ζαχαριάδη),[17] ενώ αργότερα εκλέχτηκε και βουλευτής. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής κρυβόταν, μαζί με την οικογένειά του, για ένα χρόνο στο Βραχάσι Λασιθίου Κρήτης μέχρι που τον κατέδωσαν.[18]
Απέναντι σ’ αυτές τις εξελίξεις η στάση του εκλεγμένου δημάρχου Μηνά Πατρικίου χαρακτηρίστηκε από «ευελιξία». Στην αρχή προσπάθησε να αποφύγει την πραγματικότητα: «Σας πληροφορώ», απαντούσε σε σχετική ερώτηση της «Μακεδονίας» την παραμονή της σύγκλησης του δημοτικού συμβουλίου, «ότι όλα τα γραφόμενα και διαδιδόμενα σχετικώς με το ζήτημα της εκκαθαρίσεως του Δημοτικού Συμβουλίου είναι ανυπόστατα. Αι διαδόσεις υποκρύπτουν ευσεβείς πόθους μερικών, οι οποίοι νομίζουν ότι δια της τακτικής των τοιαύτης θα ικανοποιηθούν. Όπως έχουν σήμερον τα πράγματα φρονώ, ότι δεν θα υπάρξη ανάγκη εκκαθαρίσεως. Ο κ. Γεν. Διοικητής εις ουδεμίαν προέβη σχετικώς ανακοίνωσιν προς εμέ».[19] Μετά επέδειξε σθεναρότητα: «Καθ’ α ασφαλώς πληροφορούμεθα οι Δημοκρατικοί Σύμβουλοι της πλειοψηφίας μετά την γενόμενην εκκαθάρισιν των συναδέλφων των θα υποβάλλουν την από της θέσεώς των παραίτησιν. Επίσης και ο Δήμαρχος κ. Πατρίκιος θέλει παραιτηθή της θέσεώς του κηρύσσων εαυτόν αλληλέγγυον μετά των Δημοτικών Συμβούλων».[20] Ακολούθησε η διάψευση: «Ο Δήμαρχος κ. Πατρίκιος εις δηλώσεις του γενομένας προς τας εσπερινάς εφημερίδας εχαρακτήρισε τα γραφέντα [το παραπάνω δημοσίευμα] ως “κακόβουλα τεχνάσματα ενίων κυρίως οίτινες προσπαθούν να δυσχεράνουν την θέσιν του”».[21] Τελικά έδειξε υποταγή, προσκαλώντας, αμέσως, τον δικτάτορα Πάγκαλο στην τελετή εγκαινίων των υπονόμων της Θεσσαλονίκης (21.2). Μάλιστα σε σχετική πρόποσή του, με «καμπανίτη», ο δήμαρχος ανέφερε: «Υπήρχον δύο αντιμαχόμενοι κόσμοι εν τη χώρα. Ο κόσμος των παλαιών πολιτικών με όλα τα ελαττώματά του και τας οπισθοδρομικάς αντιλήψεις του και ο κόσμος ο ηθικός ο συγχρονισμένος. Ευρέθητε εις την παράταξιν του τελευταίου τούτου και επεκρατήσατε. Είσθε οι πολλοί, αποτελείτε την πλειοψηφίαν, είσθε η ηθικωτέρα μερίς του Έθνους. Οι αντίθετοι είναι ολίγοι. Ο λαός δεν δύναται ή να είνε μαζύ σας. Περί τούτου να είσθε βέβαιος. Ο κ. Γεν. Διοικητής είνε αντάξιος υμών συνεργάτης». [22] Τώρα το εάν το καθοριστικό για τη στάση του Πατρικίου ήταν οι απειλές για εξορία ή το δέλεαρ του διατήρησης του δημαρχιακού θώκου, δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε. Το σίγουρο είναι ότι τελικά κι ο ίδιος ο δήμαρχος παύθηκε, ελάχιστες μέρες μάλιστα πριν ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος ανατραπεί από τον στρατηγό Γεώργιο Κονδύλη (22.8.1926).[23]
Παραπομπές:
[1] Βλ. Γιάννης Γκλαρνέτατζης, «Ο Αρίφ μπέης αναλαμβάνει δήμαρχος (1878)» στο Αφιέρωμα 2012 του alterthess, 27.1 (http://calendar.alterthess.gr/content/ο-αρίφ-μπέης-αναλαμβάνει-δήμαρχος-1878).
[2] Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 243.
[3] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, σ. 201-202.
[4] Μακεδονικά Νέα, 28 & 29.10.1925· Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, σ. 203-211.
[5] Μακεδονικά Νέα, 27.10.1925.
[6] Μακεδονικά Νέα, 28.10.1925.
[7] Εμπρός, 18.12.1925, όπως παρατίθεται στο Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, σ. 235.
[8] Μακεδονικά Νέα, 22.12.1925.
[9] Μακεδονικά Νέα, 21.12.1925.
[10] Μακεδονία, 18.2.1926.
[11] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, σ. 243.
[12] Μακεδονία, 18.2.1926.
[13] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, σ. 240-241.
[14] Νίκος Ζαχαριάδης, Ιστορικά διλήμματα – Ιστορικές απαντήσεις: Άπαντα τα δημοσιευμένα, 1940-1945, επιμ. Γ. Πετρόπουλος, Καστανιώτης, Αθήνα 2011, σ. 21-22.
[15] Βλ. «Απαγόρευση αριστερών εφημερίδων στο Αφιέρωμα 2012 του alterthess, 19.1 (http://calendar.alterthess.gr/content/απαγόρευση-αριστερών-εφημερίδων).
[16] Γιώργος Κρεασίδης, Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στο Λαγκαδά: Από την οθωμανική κυριαρχία στον ελληνικό μεσοπόλεμο, διπλ. εργασία στο πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ, σ. 62 (http://invenio.lib.auth.gr/record/110396/files/gri-2009-2103.pdf?version=1).
[17] Ν. Ζαχαριάδης, Ιστορικά διλήμματα – Ιστορικές απαντήσεις…, ό.π., σ. 21-22.
[18] http://taneatouvrachassiou.blogspot.com/2010/05/blog-post_4763.html.
[19] Μακεδονία, 16.2.1926.
[20] Μακεδονία, 19.2.1926.
[21] Μακεδονία, 21.2.1926.
[22] Μακεδονία, 22.2.1926.
[23] Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, σ. 243-244, 260-261.