Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
«Στον Μοργκεντάου κλίνω
την κεφαλήν βαθέως
και σκέψιν διευθύνω
‘στο χρήμα του ευθέως
Και λέγω, αν μεγάλα
ποσά εδώ σκορπίση,
τα πάντα μέλι γάλα
θα γείνουνε ‘στην κρίσι»[1]
Η κρίση στο δεύτερο τετράστιχο του Ταγκού από την εφημερίδα «Νέα Αλήθεια», είναι αυτή που ακολουθεί τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον ερχομό στην Ελλάδα των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων. Ένας ερχομός που συνεχίζεται κατά κύματα. «Κατέπλευσεν σήμερον εις την πόλιν μας το ατμόπλοιον “Ωκεανός” κομίζον 8.000 πρόσφυγας άπαντας προερχομένους εκ Πόντου. Εις τους πρόσφυγας θα χορηγηθή και συσσίτιον»,[2] διαβάζουμε στον Τύπο της εποχής. Το δημοσίευμα δεν διευκρινίζει τι άλλο θα χορηγηθεί για να δικαιολογήσει αυτό το «και» πριν το συσσίτιο. Εν πάσει περιπτώσει, ένα συσσίτιο μπορεί να χορτάσει 8.000 μια μέρα αλλά εν τέλει αυτοί οι άνθρωποι έπρεπε κάπως να εγκατασταθούν (λιγότερο ή περισσότερο μόνιμα). Για τον σκοπό αυτό είχε συγκροτηθεί, στις 29.9.1923, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), ένας αυτόνομος οργανισμός υπό την εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ) και την προεδρία του Χένρυ Μοργκεντάου.[3] Ο τελευταίος ήταν Αμερικανός διπλωμάτης, γερμανοεβραϊκής καταγωγής, ο οποίος είχε διατελέσει πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη το διάστημα 1913-16. Αργότερα έγραψε δυο βιβλία που περιγράφουν τις εμπειρίες του τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όσο και στην Ελλάδα («Τα μυστικά του Βοσπόρου» και «Η αποστολή μου στην Αθήνα»).[4]
Πηγαίνοντας, λοιπόν, σιδηροδρομικώς στην Αθήνα να αναλάβει τα καθήκοντά του, ο Μοργκεντάου πέρασε (κι έκανε στάση) στη Θεσσαλονίκη, όπου έγινε δεκτός «μετά βαΐων και κλάδων» (σχεδόν κυριολεκτικά) στις 10 Νοεμβρίου 1923. «Εις τον υψηλόν ξένον μας ετοιμάζεται θερμή υποδοχή. Οι ορισθέντες ως ξεναγοί του κ.κ. Ν. Γότσιος [ή Τόνσιος σε άλλο δημοσίευμα], εκ μέρους της Γεν. Διοικήσεως, και Τσιγάντες [μετέπειτα διοικητής του Ιερού Λόχου στη διάρκεια της Κατοχής], εκ μέρους του Γ΄ Σώματος Στρατού, θα υποδεχθούν αυτόν μετά των τοπικών αρχών εις τον σταθμόν της Γευγελής, όπου θα μεταβούν επίσης ο Γενικός Διευθυντής [Εποικισμού Μακεδονίας] κ. Ι. Καραμάνος, ο Διευθυντής των Σιδηροδρόμων και τριμελής αντιπροσωπεία προσφύγων. Μέχρι Γευγελής θα μεταβούν και αντιπροσωπεία της Ισραηλιτικής Κοινότητος και της Στοάς Μπενέ Μπιρίτζ [Μπένι Μπερίθ], εις ην ανήκει και ο κ. Μοργκεντάου. Εις τον Σταθμόν θα υποδεχθούν τον κ. Μοργκεντάου αι αρχαί και όλα τα Προεδρεία των προσφυγικών οργανώσεων. Ο κ. Μοργκεντάου φιλοξενούμενος υπό της Κυβερνήσεως θα καταλύση εις το Κυβερνείον».[5] Το δημοσίευμα αναφέρεται στο λεγόμενο Παλιό Κυβερνείο, που χτίστηκε το 1906 ως κατοικία του τραπεζίτη Γιακό Μοδιάνο, σε σχέδια του γιου του Ελί Μοδιάνο, και σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης.[6]
Η προσδοκία της παροχής οικονομικής βοήθειας την οποία ενσαρκώνει ο Χ. Μοργκεντάου αποτυπώνεται ξεκάθαρα σε σχετικό υμνητικό μακροσκελές άρθρο, από το οποίο δανειστήκαμε και τον τίτλο αυτού του σημειώματος. Το άρθρο, αφού ξεκινάει με την παραβολή του καλού Σαμαρείτη αναφέρει: «Ένας λαός υπερβαίνων το εκατομμύριον εξερριζώθη από το σπήτι του, επετάχθη ως ποίμνιον απολωλότων προβάτων εις χώραν πτωχήν, εις τόπον ξηρόν, και αν εσώθη από τον άμεσον θάνατον, κινδυνεύει να αποθάνη από την ασιτίαν δια την έλλειψιν της εργασίας. Δια να είνε τελεία η φιλανθρωπία έπρεπε να επακολουθήση η εγκατάστασις του διωχθέντες λαού, όπως η ανάρρωσις του οδοιπόρου της Ιεριχούς εις την θείαν παραβολήν. Έπρεπε να εξευρεθούν τα μέσα της εγκαταστάσεως […] Ποίος ειμπορεί να φαντασθή την εκπλήρωσιν και αυτού του Μεγαλουργήματος. Αλλ’ όταν η φιλανθρωπία έχει τον φανατισμόν της πίστεως εις την αγάπην του πλησίον, δεν δειλιά προ ουδενός εμποδίου. Και ο αγαθός Ισραηλίτης έρχεται να εκπληρώση την υψίστην εντολήν του Σινά. Έρχεται ο Μέγας Φιλάνθρωπος Μοργκεντάου. Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου. Ήλθεν εις την πόλιν μας να δώση την ζωήν εις εκατοντάδας χιλιάδας αδελφών, οι οποίοι τον αναμένουν εναγωνίως. Ακτινοβολεί η φυσιογνωμία του από τον φωτοστέφανον της φιλανθρωπίας. το φωτεινόν παρελθόν του, εις την Ανατολήν, η εγνωσμένη δραστηριότης του, το λαμποκοπούν αίσθημα της προς τον πλησίον αγάπης του, παρασύρει μαζύ του, ηνωμένην δια το καλόν, σύμπασαν την ανθρωπότητα και η Κοινωνία των Εθνών τον ωνόμασεν δικτάτορα της εμπιστοσύνης της δια να πράξη το καλόν. Η ευγνωμοσύνη του Ελληνισμού θα παραμένη εις αιώνας ζωηρά και ανεξάλειπτος εις τα μεγάθυμα τέκνα της Υπερωκεανίου Δημοκρατίας, εις τους αληθείς τούτους Ισραηλίτας».[7] Συντάκτης αυτού του κειμένου ήταν ο Ιησούς Σαμουηλίδης, Ισραηλίτης δικηγόρος και πολιτευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων, που είχε διοριστεί δημοτικός σύμβουλος από την κυβέρνηση Βενιζέλου για να παυθεί μετά την ήττα των βενιζελικών στις εθνικές εκλογές του 1920 (στις οποίες ήταν υποψήφιος) και να ξαναδιοριστεί στο δημοτικό συμβούλιο μετά το στρατιωτικό κίνημα του 1922. Στις εκλογές που ακολούθησαν λίγο μετά την επίσκεψη Μοργκεντάου εκλέχτηκε βουλευτής, αν και με ελάχιστες ψήφους (μόλις 25) εξαιτίας της αποχής του συνόλου σχεδόν των Εβραίων της πόλης που διαμαρτύρονταν για τη δημιουργία ιδιαίτερης εκλογικής περιφέρειας γι’ αυτούς. Ήταν, μάλιστα, ο μοναδικός από τους τρεις δημοτικούς συμβούλους που εκλέχθηκαν σ’ εκείνες τις εκλογές και διατήρησε και τις δύο θέσεις. Συμμετείχε, τέλος, στις εθνικές εκλογές του 1926 ως υποψήφιος της Εβραϊκής Πολιτικής Ενώσεως.[8]
Παρομοίου κλίματος ήταν και οι προσφωνήσεις και προπόσεις των επισήμων στα διάφορα γεύματα, δεξιώσεις κλπ. που δόθηκαν προς τιμήν του υψηλού επισκέπτη. Στις 13.11 ο γενικός διοικητής Αχιλ. Λάμπρος παρέθεσε γεύμα στον Μοργκεντάου και στον Άγγλο συνταγματάρχη Κάμπελ, μέλος της ΕΑΠ, και κατόπιν δεξίωση προς τιμήν τους στο Κυβερνείο «καθ’ ην παρέστησαν εκλεκτά μέλη της Ελληνικής και Ισραηλιτικής Κοινωνίας, ως και ο Γεν. Προξένος της Αγγλίας, ο υποπρόξενος των Ην. Πολιτειών της Αμερικής, ο πρόεδρος της επί της ανταλλαγής Επιτροπής κ. Χεντζ, ο πρόεδρος της Οργανώσεως Προστασίας Παιδιού κ. Τρήλωρ, ο διευθυντής της Χ.Α.Ν. κ. Χόλιντσερ, ο κ. δήμαρχος μετά της κυρίας του και πλείστοι άλλοι». Στην προσφώνησή του ο γεν. διοικητής ανέφερε: «Η κυβέρνησις η ελληνική, ο ελληνικός λαός και οι πρόσφυγες είναι ευγνώμονες προς την Κοινωνίαν των Εθνών, η οποία έλαβε την απόφασιν να βοηθήση την Ελλάδα όπως αύτη δυνηθή ν’ ανταποκριθή εις την στέγασιν των προσφύγων, οίτινες εξεπατρίσθησαν κατά τον αγριώτερον τρόπον τον οποίον δεν εγνώρισεν η ιστορία από τα εδάφη εις τα οποία κατώκουν αυτοί και οι πρόγονοί των από 3.000 ετών. Είνε ευγνώμονες και ευχαριστούν επί πλέον, διότι και η μικρά Ελλάς δια του μεγάλου πολιτικού της ανδρός του Ελευθερίου Βενιζέλου υπεστήριξε μετά θέρμης την δημιουργίαν και συγκρότησιν της Κοινωνίας των Εθνών […] Είμεθα επί πλέον ευγνώμονες εις τον κ. Μοργκεντάου, όστις μετά τόσης αφοσιώσεως εγκατέλειψε τον τόπον του, την οικογένειάν του, τας υποθέσεις του και εδέχθη να προσφέρη τας πολυτίμους υπηρεσίας του, τον απαράμιλλον και εγνωσμένον εις τον κόσμον εκ της προτέρας δράσεώς του φιλανθρωπισμόν του». Στην αντιφώνησή του ο Χ. Μοργκεντάου, μεταξύ άλλων, είπε: «Η Ελλάς είχεν ένα μέγαν πολιτικόν τον κ. Ελ. Βενιζέλον, ο οποίος διεκρίθη εις την Διάσκεψιν των Παρισίων, αλλά μετ’ απορίας και μετ’ αγανακτήσεως όλος ο κόσμος είδε, ότι ο ελληνικός λαός απεδοκίμασε τον πολιτικόν αυτόν. Αλλά το αυτό έκαμε και η Αμερική δια τον Ουΐλσωνα […] Ανέλαβον το έργον τούτο μετά πολλής ευχασιστήσεως και ελπίζω ότι θα το φέρω εις πέρας στηριζόμενος και εις την συνεργασίαν των Ελλήνων αντιπροσώπων ως και των ελλ. αρχών. Με πολλήν ευχαρίστησιν δηλώ ότι αι εντυπώσεις μου εκ της Θεσσαλονίκης με έπεισαν ότι αι Ελληνικαί Αρχαί και αι Ελλην. υπηρεσίαι έπραξαν μέγιστα πράγματα δια την ανακούφισιν του προσφυγικού κόσμου και δια τούτο είνε άξιοι πάσης τιμής. Κατά την ολιγοήμερον διαμονήν μου ενταύθα επείσθην ότι από οικονομικής απόψεως τα πράγματα δεν είνε τόσον δυσάρεστα, απόδειξις, ότι η Αγγλική Τράπεζα ήτις αποτελεί τον γνώμονα επί τοιούτων θεμάτων προκατέβαλεν 1 εκατομ. λιρών».[9] Τα χρήματα που αναφέρει ο Μοργκεντάου αποτελούν τμήμα δανείου της ΚΤΕ προς την Ελλάδα, ύψους 10.000.000 αγγλικών λιρών, ενώ ακολούθησαν κι άλλα δάνεια από το εξωτερικό.[10]
Την επομένη «πρωίαν ο κ. Μοργκεντάου μετά της ακολουθίας του και του Γεν. Διοικητού κ. Λάμπρου ως και του κ. Χόλιντζερ επεσκέφθη τον Μητροπολίτην Θεσσαλονίκης. Ακολούθως συνοδευόμενος υπό της κυρίας Λάμπρου επεσκέφθη και εξήτασε το προσφυγικόν ορφανοτροφείον “Μελίσσης”, το Άσυλον Θηλέων, το Άσυλον του Παιδίου και την Χ.Α.Ν.», ενώ ακολούθησε «εις την Δημαρχίαν τέιον προς τιμήν» του, κατόπιν παρέστη «εις δεξίωσιν εν τω Αμερικανώ Προξενείω, το δε εσπέρας» παρακάθησε «εις γεύμα προσφερόμενου υπό της ισραηλιτικής στοάς “Μπένι-Μπερίθ”, της οποίας τυγχάνει ανώτερος βαθμούχος».[11] Σίγουρα μια πολύ «γεμάτη» μέρα για τον πρόεδρο της ΕΑΠ.
Στο τσάι, λοιπόν, που παρέθεσε «την 4ην εσπερινήν […] ο Δήμος της Θεσσαλονίκης […] παρέστησαν εκτός του Δημοτικού Συμβουλίου εν σώματι και πολλών εμπόρων της πόλεως, οι πρόξενοι Αμερικής και Αγγλίας, ο κ. Γενικός Διοικητής, ο Νομαρχών, ο φρούραρχος κ. Πανουσόπουλος, τα προεδρεία Ορφανοτροφείου “Μελίσσης” και “Ασύλου Παιδιού”, του Ιατρικού Συνδέσμου και άλλοι επίσημοι». Στον γνωστό τόνο ο δήμαρχος Πέτρος Συνδίκας προσφώνησε τον Μοργκεντάου λέγοντας: «Η Ελλάς ευγνωμόνως απεκδεχομένη το φως του ηλίου της Κοινωνίας των Εθνών είνε ευτυχής βλέπουσα επί κεφαλής της Επιτροπής τον κ. Μοργκεντάου και τον κ. Κάμπελ αντιπροσωπεύοντας τόσον την υψηλήν ιδέαν του υπερόχου αυτού δημιουργήματος του μεγάλου πολίτου της Αμερικής Ουΐλσωνος, όσον και την έμπρακτον εφαρμογήν των θεωριών της αλληλεγγύης και της φιλανθρωπίας». Και το ρεπορτάζ καταλήγει πως «η δεξίωσις διεξήχθη κοσμιώτατα και εν πλήρει διαχύσει και ευθυμία».[12]
Κατόπιν όλων αυτών των κοσμικών γεγονότων ήρθε η ώρα του αποχωρισμού. Στις 14.11 «το μεσονύκτιον δια της ταχείας αμαξοστοιχίας ανεχώρησαν εις Αθήναις ο κ. Μοργκεντάου και ο κ. Κάμπελ […] Τους υψηλούς ξένους προέπεμψαν εις τον σταθμόν ο Γεν. Διοικητής κ. Λάμπρου, ο τμηματάρχης της Γεν. Διοικήσεως κ. Τόνσιος, ο αστυνομικός Διευθυντής κ. Σηφάκης. Ως συνοδός των κ.κ. Μοργκεντάου και Κάμπελ μέχρις Αθηνών ωρίσθη ειδικός γλωσσομαθής αξιωματικός του Γ΄ Σώματος Στρατού».[13]
Παραπομπές:
[1] Νέα Αλήθεια, 15.11.1923.
[2] Νέα Αλήθεια, 11.11.1923.
[3] http://el.wikipedia.org/wiki/Επιτροπή_Εποκατάστασης_Προσφύγων.
[4] http://el.wikipedia.org/wiki/Ερρίκος_Μοργκεντάου.
[5] Νέα Αλήθεια, 11.11.1923.
[6] http://www.lemmth.gr/web/menu/598.
[7] Νέα Αλήθεια, 12.11.1923.
[8] Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 165, 173· Δημοσθένης Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του ελληνικού κράτους 1915-1936, Σαββάλας, Αθήνα 2005, σ. 152, 217.
[9] Νέα Αλήθεια, 14.11.1923.
[10] http://el.wikipedia.org/wiki/Προσφυγικό_ζήτημα_(μικρασιατική_καταστροφή).
[11] Νέα Αλήθεια, 14.11.1923.
[12] Νέα Αλήθεια, 15.11.1923.
[13] Νέα Αλήθεια, 15.11.1923.