«Αγγέλλομεν μετά πολλής ευχαριστήσεως ότι, εισηγήσει του Γενικού Προξένου της Ελλάδος Κ. Βατικιώτου, συνεστήθη επιτροπή εισπράττουσα συνδρομάς υπέρ των ατυχών προσφύγων της κώμης Λιτοχώρου και των άλλων χωρίων του Ολύμπου, προς άμεσον ανακούφισιν των πρώτων αυτών αναγκών. Καθ’ εκάστην δε εξακολουθούν αφικνούμενα εκ των παραλίων του Ολύμπου δια πλοιαρίων γυναικόπαιδα, θύματα της κακής τη μοίρα επαναστάσεως. Ο Ύψιστος γένοιτο αρωγός και ίλεως αυτοίς!», ενημερώνει το κοινό του ο «Ερμής» στις 21.3.1878.[1] Έχουμε αναφερθεί ξανά στην έλευση προσφύγων στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο κορύφωσης της κρίσης του Ανατολικού ζητήματος.[2] Στο ίδιο πλαίσιο των εξελίξεων στα Βαλκάνια εντάσσονται και οι πρόσφυγες του σημερινού σημειώματος, αν και είναι λιγότεροι, έρχονται από κοντύτερα και, οι περισσότεροι, θα μείνουν στην πόλη για σύντομο χρονικό διάστημα.
Τι συνέβη κι οι άνθρωποι αυτοί ξεσπιτώθηκαν; Μετά τις εξεγέρσεις των χριστιανών αγροτών στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Βουλγαρία και την κατάπνιξή τους με αγριότητα από τα οθωμανικά στρατεύματα, ο τσάρος κήρυξε τον πόλεμο εναντίον του σουλτάνου. Τα ρωσικά στρατεύματα αρχικά καθηλώθηκαν για μήνες μπροστά στο οχυρό του Πλέβεν (Πλεύνα) αλλά κατόπιν το κατέλαβαν κι άρχισαν μια ταχεία κάθοδο προς την Κωνσταντινούπολη. Έξω από την οθωμανική πρωτεύουσα, υπογράφτηκε στις 19.2.1878 (π.η.) η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου που προέβλεπε τη δημιουργία της μεγάλης Βουλγαρίας και η οποία αναθεωρήθηκε λίγους μήνες αργότερα από το Συνέδριο του Βερολίνου. Την ίδια μέρα που υπογραφόταν στον Άγιο Στέφανο η συνθήκη ειρήνης ξεσπούσε στην περιοχή του Ολύμπου εξέγερση με επίκεντρο το Λιτόχωρο. Στην οργάνωση της εξέγερσης είχαν παίξει ρόλο τόσο ο πρόξενος Βατικιώτης όσο κι ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, και μετέπειτα πατριάρχης, Ιωακείμ. Στην Πλάκα Λιτοχώρου αποβιβάστηκαν μαχητές και πολεμοφόδια από την Ελλάδα ενώ κινητοποιήθηκαν και διάφοροι τοπικοί οπλαρχηγοί με επικεφαλής τον επίσκοπο Κίτρους Νικόλαο. Αμέσως συγκροτήθηκε μάλιστα και επαναστατική κυβέρνηση με επικεφαλής τον Ευάγγελο Κοροβάγκο, η οποία απευθύνθηκε στις Μεγάλες Δυνάμεις. Πολύ γρήγορα, όμως, τα οθωμανικά στρατεύματα –που δεν είχαν πλέον να αντιμετωπίσουν τη ρωσική πίεση– νίκησαν τους εξεγερμένους, οι οποίοι υποχώρησαν αφήνοντας τα γυναικόπαιδα στο έλεος των αντεκδικήσεων των βασιζούκων.[3]
Αυτός, λοιπόν, ο άμαχος πληθυσμός κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη, όπου η παρουσία προξένων εξασφάλιζε μια ελάχιστη προστασία. Παράλληλα προτιμήθηκε η έλευση δια θαλάσσης, γιατί ήταν πιο σύντομη τότε αλλά και πιο ασφαλής μιας και η χερσαία οδός σήμαινε πέρασμα ανάμεσα στα οθωμανικά στρατεύματα. Η ανακούφιση αυτών των ανθρώπων θα γίνει επανειλημμένα θέμα στις στήλες του «Ερμή». Στις 24.3 επικρίνεται η εκμετάλλευση της δυσκολίας στην οποία βρίσκονται αυτοί οι άνθρωποι και γίνεται προσπάθεια ανάπτυξης θρησκευτικής άμιλλας με βάση τη συμπεριφορά των ομοθρήσκων τους προς τους πρόσφυγες των προηγουμένων μηνών. «Εφιστώμεν την προσοχήν και την μέριμναν των εν τη ημετέρα κοινωνία αρμοδίων επί της εγκαταστάσεως των ατυχών προσφύγων του Λιτοχώρου, διότι, ως πληροφορούμεθα, τινές των εχόντων οικίας και δωμάτια προς ενοικίασιν συμπεριφέρονται προς αυτούς μετά σκληρότητος και δεικνύουσι φιλοχρηματίαν ασύγγνωστον, εμπορευόμενοι ούτως ειπείν την δυστυχίαν και την αλγεινήν των θέσιν. Περιττόν κρίνομεν να υπομνήσωμεν τοις χριστιανοίς συμπολίταις ημών ότι οι οθωμανοί και ιουδαίοι της πόλεώς μας εδείχθησαν λίαν φιλόξενοι και αρωγοί προς τας χιλιάδας των προσφύγων του Ρωσοτουρκικού πολέμου, αίσχος δε ημών ανεξάλειπτον θα είναι αν φανώμεν υποδεέστεροι εκείνων περί των χριστιανικών και ιερών του ανθρώπου καθηκόντων. Θα επανέλθωμεν δε δριμύτεροι, όπερ απευχόμεθα, αν δεν επέλθει ταχεία και οριστική βελτίωση των δεινοπασχόντων αδελφών μας».[4]
Λίγες μέρες αργότερα μαθαίνουμε και τα ονόματα των μελών της συσταθείσας επιτροπής, η οποία αποτελούμενη «εκ των Ιακώβου Ρογκότη, Περικλή Χατζηλαζάρου, Ιωάννου Αυγερινού, Αθανασίου Μπλιάτση, Γεωργίου Βαφειάδη και Αθανασίου Παπαγεωργίου, θα περιέλθει τα εμπορικά καταστήματα εξαιτουμένη και συλλέγουσα υλικάς συνδρομάς υπέρ των αναξιοπαθούντων του Λιτοχώρου κατοίκων».[5] Σ’ αυτή την περίπτωση δεν έχουμε, βέβαια, την κινητοποίηση των Ευρωπαίων κυρίων, αλλά ανάμεσα στα ονόματα ξεχωρίζει αυτό του Π. Χατζηλαζάρου, ελληνορθόδοξου μεν, προξένου των Ηνωμενών Πολιτειών δε, στο σπίτι του οποίου είχε βρεθεί προσωρινά η –διεκδικούμενη από χριστιανούς και μουσουλμάνους– κοπέλα από τη Γευγελή που αποτέλεσε την αφορμή για τη σφαγή των προξένων δύο περίπου χρόνια νωρίτερα. Στη συνέχεια, όμως, θα αναδειχθεί το ζήτημα της απόκτησης και διαχείρισης της εκκλησιαστικής περιουσίας. Πιο συγκεκριμένα, η εφημερίδα είχε δημοσιεύσει στις 28.3 την αγγελία θανάτου του Γαβριήλ Ζαρκάδη «γόνου μιας των παλαιοτέρων και ευποροτέρων οικογενειών»,[6] του οποίου η περιουσία, καθώς δεν υπήρχαν κληρονόμοι, περιήλθε στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Σε χώρο που ήταν τμήμα αυτής της περιουσίας είχαν καταφύγει πρόσφυγες, οι οποίοι όμως πετάχτηκαν έξω κατ’ εντολήν των νέων διαχειριστών, γεγονός το οποίο κριτικάρει ο «Ερμής». «Ενετάλημεν», γράφει «παρά των ατυχών προσφύγων του Λιτοχώρου, των εν τω εξοχικώ οικήματι του Γαβριήλ Ζαρκάδη ενοικούντων, όπως εκφράσωμεν την εγκάρδιον ευγνωμοσύνην αυτών τω εντίμω συμπολίτη ημών Παναγιώτη Καλλιδοπούλω δια την δωρεάν αυτοίς προσφοράν οικήματος εν τη εξοχή, προς προσωρινήν εγκατάστασιν αυτών, αφού διετάχθησαν υπό υπαλλήλων της Μητροπόλεως να εκκενώσωσι το οίκημα του Ζαρκάδη, δια τρόπου μάλιστα ουχί αβρού. Ο Θεός κρινέτω πάντας και η ευλογία αυτού επί τοις φιλανθρώποις».[7]
Τελικά, δυο περίπου μήνες αργότερα η κατάσταση φαίνεται να ομαλοποιείται καθώς δημοσίευμα της 16.5 αναφέρει πως «από τινων ημερών ήρξαντο επανερχόμενοι εις τας εστίας των οι ενταύθα κατά την εν Ολύμπω επανάστασιν καταφυγόντες Λιτοχωρινοί, φέροντες μεθ’ εαυτών αρίστας εντυπώσεις επί τη αβροτάτη υποδοχή και φιλοξενία ημών».[8]
Παραπομπές:
[1] Ερμής, 21.3.1878, όπως παρατίθεται στο Κώστας Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 24.
[2] http://www.alterthess.gr/content/afieroma-2012-eranos-yper-prosfygon-1878· http://calendar.alterthess.gr/content/πρόσφυγες-του-ρωσοτουρκικού-πολέμου-στη-θεσσαλονίκη-1878.
[3] http://el.wikipedia.org/wiki/Επανάσταση_του_Λιτόχωρου· Κ. Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 24.
[4] Ερμής, 24.3.1878, όπως παρατίθεται στο Κ. Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 24-25.
[5] Ερμής, 4.4.1878, όπως παρατίθεται στο Κ. Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 25.
[6] Ερμής, 28.3.1878, όπως παρατίθεται στο Κ. Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 25.
[7] Ερμής, 28.4.1878, όπως παρατίθεται στο Κ. Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 26.
[8] Ερμής, 16.5.1878, όπως παρατίθεται στο Κ. Τομάνας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 27.