Πήραν φωτιά ξανά τα ελληνικά ίντερνετς τις τελευταίες ημέρες από τη μάχη βιγκανιστών και κρεοφάγων. Τώρα, που κατασίγασαν τα Άγια αυτά Πάθη, μπορούμε να αφήσουμε πίσω τις αλληλοκατηγορίες για πτωματολαγνεία και δολοφονίες και να συζητήσουμε με ψυχραιμία ένα πραγματικά σημαντικό θέμα. Η οικολογία, επιμένω, δεν προσφέρεται για παθιασμένα επιχειρήματα υπέρ οποιασδήποτε άποψης.
Τα εύλογα επιχειρήματα του βιγκανισμού
Όσο έχω παρακολουθήσει τη συζήτηση, τα επιχειρήματα ενάντια στην κατανάλωση κρέατος μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες.
Πρώτη, τα ηθικά. Υπάρχουν εδώ διάφορες παραλλαγές, συνδεδεμένες με διαφορετικά θρησκευτικά ή ιδεολογικά πλαίσια, από τον Χριστιανισμό ως τον αντισπισισμό, αλλά όλες στον πυρήνα τους ισχυρίζονται ότι δεν μπορείς να σκοτώνεις για να τραφείς, όταν έχεις και άλλες επιλογές. Είναι μια θέση απολύτως έγκυρη, θεμιτή, συνεπής με το ηθικό της πλαίσιο. Όπως όμως όλες οι ηθικές θέσεις δεν μπορεί να επιβάλλεται σε άλλους. Ειδάλλως, φτάνουμε από τον σεχταριστικό φανατισμό, όταν η απόπειρα επιβολής γίνεται από μία μειοψηφία, ως σοβαρότερες καταστάσεις, όταν γίνεται από την πλειοψηφία ή το κράτος.
Η απαγόρευση της δυνατότητας διαφοροποίησης από μια ηθική θέση είναι μια επικίνδυνη στάση και όσοι/ες το επιχειρούν θα πρέπει να το σκεφτούν διπλά. Γιατί, παρόλες τις διαβεβαιώσεις των φορέων τους, οι ηθικές θέσεις είναι σχετικές, ιστορικές και όχι απόλυτες. Δεν προέρχονται από κανένα Θεϊκό ή Φυσικό Νόμο, αλλά αποτελούν έναν τρόπο που υιοθετούν (συνειδητά ή μη) ορισμένοι άνθρωποι για να ορίζουν τη συνθήκη της ύπαρξής τους. Ο βιγκανισμός για παράδειγμα, παρά την επιμονή του να χαρακτηρίζεται βιοκεντρικός, είναι μια προφανώς ανθρωποκεντρική αντίληψη, που δεν πηγάζει από καμιά φυσική τάξη. Σε κάθε περίπτωση, ξαναλέω, ως τέτοια είναι μια απολύτως θεμιτή και συνήθως κοινωνικά θετική ατομική στάση.
Δεύτερο ζήτημα, η υγεία. Κι εδώ, υπάρχουν σοβαρά επιχειρήματα υπέρ μιας δίαιτας βασισμένης αποκλειστικά σε φυτικές πρωτεΐνες, κυρίως λόγω του ρυπαντικού φορτίου που κουβαλά το κρέας. Όπως φυσικά, υπάρχουν και αντίθετα επιχειρήματα. Σε κάθε περίπτωση, κανείς δεν μπορεί να επιβάλλει σε άλλον άνθρωπο μια αμφιλεγόμενη υγιεινιστική επιλογή.
Τρίτο πακέτο επιχειρημάτων, και πιο σοβαρό νομίζω, είναι τα περιβαλλοντικά. Η παγκόσμια κτηνοτροφία παράγει το 1/5 περίπου των αερίων του θερμοκηπίου και ευθύνεται για την αποψίλωση τεράστιων δασικών εκτάσεων σε όλο τον παγκόσμιο Νότο, ώστε να μετατραπούν σε βοσκοτόπια για τα χάμπουργκερ της Δύσης. Οι ζωοτροφές απομυζούν υδάτινους πόρους και καλλιεργήσιμη γη, αποστερώντας την από πεινασμένους πληθυσμούς. Οι βιομηχανικοί στάβλοι συνδυάζουν φριχτές συνθήκες διαβίωσης με βαριά ρύπανση. Ακόμα μεγαλύτερη είναι ίσως η καταστροφή που προκαλεί η βιομηχανική αλιεία, σε συνδυασμό με την εξαρτώμενη από αυτή ιχθυοκαλλιέργεια.
Αντίστοιχες είναι φυσικά οι συνέπειες από τις μονοκαλλιέργειας σόγιας ή φοινικέλαιου, πόσο μάλλον από τα διάφορα ενεργοβόρα -και πανάκριβα για τους κοινούς θνητούς- υποκατάστατα κρέατος. Ωστόσο, το whataboutism δεν αλλάζει κάτι από τις βαριές κοινωνικές και περιβαλλοντικές ευθύνες της βιομηχανικής κτηνοτροφίας.
Ο θάνατος της κτηνοτροφίας
Υπάρχει όμως ένα πιο ουσιαστικό «όμως». Πίσω από την τεράστια και διαρκώς επεκτεινόμενη βιομηχανική κτηνοτροφία, υπάρχει ακόμα στο φόντο μια συρρικνούμενη, εν πολλοίς πτωχευμένη αλλά υπαρκτή μερίδα παραδοσιακής, εκτατικής κτηνοτροφίας ατομικών παραγωγών. Το αντίστοιχο ισχύει για την αλιεία. Αυτό ισχύει σε όλο τον κόσμο και κυρίως στον Τρίτο, αλλά ας μην πάμε μακριά, ας μείνουμε εδώ.
Παρά τη συνεχόμενη υποχώρηση του, ένα μικρό τμήμα της ελληνικής κτηνοτροφίας διατηρεί ως ένα βαθμό τις παραδοσιακές εκτατικές πρακτικές. Χωρίς θεωρητικές φιοριτούρες, αυτό σημαίνει απλά ότι αφήνει για ένα διάστημα τα ζώα, κυρίως τα γιδοπρόβατα και λιγότερο τις γελάδες, να βοσκάνε ελεύθερα στην ύπαιθρο. Προσέξτε τώρα πόσο σύνθετο είναι κάθε οικολογικό θέμα και πόσο πρέπει να προσέχουμε προτού φωνάξουμε «καλό!» ή «κακό!»: πριν από μερικές δεκαετίες τα δεκάδες εκατομμύρια τότε αιγοπρόβατα είχαν αποψιλώσει το μεγαλύτερο μέρος της ορεινής, ημιορεινής και νησιώτικης Ελλάδας, συντηρώντας ωστόσο χιλιάδες αυτάρκεις κοινότητες. Όταν οι κοινότητες αυτές διαλύθηκαν, τα ζώα μειώθηκαν ακόμα και στο 1/10 του αρχικού τους πληθυσμού και τα παλιά βοσκοτόπια γεμίσαν δέντρα, διπλασιάζοντας το ποσοστό δασοκάλυψης σε όλη τη χώρα.
Καλό ή κακό; Να πω μόνο 2-3 επιχειρήματα για την κάθε πλευρά: η δασική αναγέννηση απορροφά CO2 περιορίζοντας την κλιματική αλλαγή και δίνει ζωτικό χώρο στην άγρια ζωή, που όπως ξέρουμε, πολλαπλασιάστηκε. Από την άλλη, διαλύει ένα αγροδασικό πολιτιστικό τοπίο, μειώνει την ποικιλομορφία των οικοτόπων, αυξάνει τον κίνδυνο πυρκαγιών και οδηγεί στο περιθώριο άλλα είδη φυτών και ζώων. Μπορείτε να διαλέξτε αν είστε υπέρ ή κατά, αλλά μην περιμένετε από την όποια οικολογία να σας απαντήσει αντικειμενικά τί είναι καλύτερο.
Το θεωρητικό αυτό ερώτημα τίθεται επιτακτικά σήμερα για τα έντεκα εκατομμύρια γίδια και πρόβατα που έχουν απομείνει στην ελληνική ύπαιθρο, όπως και για τους ανθρώπους που ζουν από αυτές τις 100.000 εκμεταλλεύσεις. Θέλουμε να εξαφανιστούν αυτά τα ζώα, να δασωθούν τα τελευταία λιβάδια και να μαζευτούν και οι τελευταίοι κάτοικοι των βουνών στις πόλεις; Να σημειώσουμε εδώ βέβαια, για να μην παίζουμε με τις λέξεις, ότι κτηνοτροφία χωρίς θανάτωση ζώων δεν υφίσταται. Για να περισσέψει γάλα και να γίνει τυρί, πρέπει να θανατωθεί το μικρό που θα το έτρωγε και φυσικά να μην μεγαλώσει το αρσενικό που απλά θα καταναλώνει ζωοτροφή (για αυτό και παρεμπιπτόντως η μόνη συνεπής στάση είναι ο απόλυτος βιγκανισμός, αλλιώς αφήνουμε κάποιον άλλον να βγάλει το φίδι από την τρύπα για εμάς, τρώγοντας το ζώο που αναγκαστικά θα σφαγιαστεί για να φάμε εμείς το τυρί μας).
Ξαναλέω, σε αυτό το ερώτημα, δεν υπάρχει αντικειμενικά σωστή θέση: υπάρχουν περιβαλλοντικά, οικονομικά και σε τελική ανάλυση πολιτικά επιχειρήματα και υπέρ και κατά της καταστροφής της κτηνοτροφίας. Προσωπικά, θέλω εικόνες σαν αυτές της φωτογραφίας που συνοδεύει το άρθρο να μείνουν για όσο τουλάχιστον γίνεται ζωντανές στην ελληνική επαρχία. Για αυτό και συνεχίζω να τρώω αρνάκι, χωρίς τύψεις. Τη στάση αυτή φυσικά δεν μπορώ να την επιβάλλω σε κανέναν και καμία.
Κάπου λίγο ώπα
Τέλος, υπάρχει άλλη μια ηθική διάσταση, που σχετίζεται κάπως και με την παραδοσιακή κτηνοτροφία. Για τους περισσότερους λαούς του κόσμου, η γιορτή και η χαρά είναι συνδεδεμένη με την, σχετικά σπάνια παλιότερα, κατανάλωση κρέατος. Προς Θεού, δεν πιστεύω ότι κάθε παράδοση είναι καλή και πρέπει να διατηρείται, πόσο μάλλον να επιδεικνύεται, γιατί τότε φτάνουμε στον κρετινισμό του φασίστα μακεδονομάχου που έψηνε χοιρινά σουβλάκια έξω από το καμπ των προσφύγων, για να μην αλλοιωθεί ο πολιτισμός του.
Πιστεύω όμως ότι πρέπει να διατηρούμε έναν σεβασμό στο συλλογικό θυμικό ενός λαού. Να το πω αλλιώς, δεν είναι ωραίο πράγμα να καταγγέλλουμε όλους τους ανθρώπους γύρω μας για πτωματοφάγους δολοφόνους, όταν συνεχίζουν να χαίρονται με τα ίδια πράγματα που χαίρονταν μικροί. Ακόμα περισσότερο, όταν θυμόμαστε να κάνουμε την καταγγελία μας τις ημέρες που η κατανάλωση κρέατος στρέφεται παραδοσιακά στα προϊόντα των πιο περιβαλλοντικά βιώσιμων μορφών κτηνοτροφίας: το Πάσχα δηλαδή, που τρώμε αρνί.
Ας κάνουμε λοιπόν αυτή τη συζήτηση με ψυχραιμία. Να συμφωνήσουμε όλοι και όλες μας ότι η βιομηχανική κτηνοτροφία, όπως άλλωστε κάθε σφαίρα βιομηχανικής παραγωγής, είναι σίγουρα επιβαρυντική για τη ζωή στον πλανήτη. Ότι ο ρυθμός κατανάλωσης κρέατος που έχει μονοπωλήσει για τον εαυτό της η πλούσια ελίτ των Δυτικών χωρών δεν είναι βιώσιμος και ότι πρέπει να μειωθεί με κάθε τρόπο, εθελοντικό ή υποχρεωτικό. Να συμφωνήσουμε επίσης ότι κάθε μορφή κτηνοτροφίας οφείλει να τηρεί διαρκώς αυξανόμενα στάνταρτ ευζωίας. Αλλά δεν χρειάζεται να ταυτίζουμε την κρεατοφαγία με δολοφονία και να θεωρούμε ως υπέρτατο σκοπό την εξαφάνιση της κτηνοτροφίας. Ούτε φυσικά να επιδεικνύουμε την κραιπάλη και τα ψητά αρνιά, λες κι είμαστε καπεταναίοι στον Ψηλορείτη. Εντάξει, από έναν κρεοπώλη τα αγοράσαμε οι περισσότεροι, δεν είναι δα και κανά κατόρθωμα.
