Iain Ferguson, Μαρξισμός, Πολιτική και Ψυχική Δυσφορία (μετάφραση: Μυρτώ Μαργέλη, επιστημονική επιμέλεια: Δήμητρα -Δώρα Τελώνη), Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ. 244, 2022
Κανένας θνητός δεν είναι ικανός να κρατήσει ένα μυστικό
Ζίγκμουντ Φρόιντ
Η επιλογή χρήσης για τον τίτλο του σημερινού άρθρου της πολιτικά μη-ορθής λέξης «τρέλα» είναι απολύτως συνειδητή. Δεν είμαι σίγουρος πως συμφωνώ με όσους λένε ότι, όπως με τη χρήση της λέξης queer από τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, έτσι και με την «τρέλα» τα υποκείμενα αναγνωρίζουν την συνθήκη τους ως κάτι για το οποίο όχι μόνο δεν έχουν λόγο να ντρέπονται, αλλά και τους δίνεται, με αυτόν τον τρόπο, μια μοναδική δυνατότητα ενδυνάμωσης. Δεν έχουν να κρύψουν τίποτε, είναι αποφασισμένοι να μην κρύψουν τίποτα.
Αντιλαμβάνομαι αυτήν την πρόθεση και την ανάγκη για μια ορισμένη αυτοπεποίθηση για όσους σκέφτονται πως το καλύτερο, που έχουν να κάνουν, είναι να διαχειριστούν τη συνθήκη τους, σε ένα βαθμό, τουλάχιστον, «αυτόνομα». Θεωρώ, ωστόσο, ότι είναι πιθανό, όπως συνέβη στο παρελθόν με την αντι-ψυχιατρική, να οδηγηθούμε σε αντιλήψεις της ψυχικής ασθένειας ως περίπου μιας οδού απελευθέρωσης.
Στα μέσα των 60s ο R. D. Laing άρχισε να διατυπώνει την θεώρηση της σχιζοφρένειας ως ένα είδος «θεραπευτικού ταξιδιού», «εσωτερικού ταξιδιού». Για τον ίδιο, οι σχιζοφρενείς ήταν «οι άνθρωποι που έχουν ταξιδέψει μακρύτερα» και, επομένως, έχουν τη δυνατότητα να «ξέρουν» περισσότερα.
Όσο το καταλαβαίνω, δεν συμφωνώ καθόλου.
Η χρήση του βίαιου σημαίνοντος «τρέλα», νομίζω, αντίθετα, πως ενδείκνυται γιατί η κατάσταση που θέλει να δείξει είναι ασθένεια και μάλιστα, για να θυμηθούμε τον Κίρκεγκωρ, «ασθένεια προς θάνατον». Έχω προσωπική εμπειρία ισχυρών καταθλιπτικών καταστάσεων και ξέρω πόσο ακραία ανυπόφορες είναι. Οι αυτοκτονικοί ιδεασμοί είναι τόσο συχνοί, που δείχνουν ως μόνη διέξοδο τον θάνατο. Οι σχετικές εμπειρίες μου δεν είχαν τίποτε το απελευθερωτικό. Ήταν ατόφια εξοντωτική, μέχρις εξαφανίσεως, και μόνο δυστυχία.
Η αντι-ψυχιατρική, χωρίς να θεωρώ πως δεν έχει κάτι να μας πει, κατά έναν ειρωνικό τρόπο, με την εμμονή της στην κατάργηση του Ασύλου, συνέπεσε, από εντελώς αντίθετους δρόμους, με το εγχείρημα του νεοφιλελευθερισμού για την ακραία υποβάθμιση των δομών ψυχικής υγείας. Μεταξύ της δεκαετίας του ’50 και αυτής του ’80, έχει απομείνει μόνο το ένα πέμπτο των κλινών στη Βρετανία.
Και, μάλιστα, σε μια περίοδο όπου η ανάγκη των δομών είναι κατά πολύ αυξημένη. Σήμερα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η κατάθλιψη επηρεάζει πάνω από 350 εκατομμύρια ανθρώπους στον κόσμο και τείνει να γίνει η κυρίαρχη αιτία αναπηρίας παγκοσμίως.
Στην Ευρώπη, το 2014, μέσα σε μια χρονιά, το 27% του ενήλικου πληθυσμού έχει βιώσει, τουλάχιστον, μια ψυχική διαταραχή. Το 75% των ανθρώπων χαμηλού εισοδήματος στη Βρετανία έχουν περάσει στη ζωή τους ψυχική ασθένεια -στους άνεργους το ποσοστό φτάνει στο 85%!
Ήδη τα προβλήματα ψυχικής υγείας έχουν υπερκεράσει, κατά πολύ, τα ποσοστά των άλλων ασθενειών. Φτάνουν σε ποσοστό 28% του πληθυσμού, ενώ ο καρκίνος και τα καρδιαγγειακά επηρεάζουν το 16% του πληθυσμού, το καθένα.
Ο νεοφιλελευθερισμός, η φτώχεια, η διαρκής επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών, η εξάλειψη, σχεδόν των δομών ψυχικής υγείας, έχουν αυξήσει, σε πρωτοφανή βαθμό, την ψυχική ασθένεια. Ειδικά μετά από την κρίση του 2008, η κατάσταση είναι πραγματικά ακραία. Στην Ελλάδα, π.χ., που υπέστη, συνειδητά από την ευρωπαϊκή νομενκλατούρα, μια συνθήκη «ψυχικού εικονικού πνιγμού» το 2015, τα ποσοστά κατάθλιψης έχουν διπλασιαστεί!
Ο Ferguson, εκτός από ακαδημαϊκός, είναι μαχητικός αγωνιστής του κινήματος για την ψυχική υγεία και ταυτόχρονα κοινωνικός λειτουργός στο πεδίο. Πράγμα που του επιτρέπει το βίωμα, αλλά και την πρακτική σχέση με τη συνθήκη της ψυχικής ασθένειας. Και τον οδηγεί να ενδιαφερθεί με έμπρακτο τρόπο με τα συναφή ζητήματα.
Αυτό, βέβαια, δεν τον φέρνει κοντά -κάθε άλλο- στους συμπεριφοριστές, για τους οποίους αυτό που έχει σημασία είναι «αυτό που δουλεύει», που σημαίνει ότι η ερμηνεία δεν είναι τίποτε μπροστά στην καταπολέμηση των δυσφορικών αισθημάτων. Οι συμπεριφοριστές, μαζί με τους οπαδούς του κυρίαρχου βιοϊατρικού παραδείγματος, κατευθύνονται προς τη φαρμακευτική αγωγή. Αυτό, μάλιστα, συνδυασμένο με την καταχώρηση όλο και περισσότερων καταστάσεων στις ψυχικές διαταραχές, διευρύνει σε τεράστιο βαθμό τον κύκλο εργασιών της Big Farma.
Ο Φέργκιουσον γράφει ένα εξαιρετικό εγχειρίδιο σχετικά με τις θεωρητικές σχολές από την ψυχανάλυση μέχρι τη psychopolitics του Sedgwick. Συνδέει τη θεωρητική παραγωγή με τα κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα, με τους ταξικούς αγώνες και τα κοινωνικά κινήματα κάθε εποχής, με τους διαμορφούμενους συσχετισμούς δύναμης. Δείχνει, για παράδειγμα, πόσο η επαναστατική παρουσία της ψυχανάλυσης κατά τον μεσοπόλεμο υποκαταστάθηκε από το ιδιαίτερα ακριβό σπορ μια συντηρητικής προσαρμοστικής τεχνικής στις ΗΠΑ του μεταπολέμου.
Από τον Φρόιντ στον Ράιχ, τον Λακάν, με το εξαιρετικά παραγωγικό σχήμα Φανταστικό -Συμβολικό -Πραγματικό, τον Σαζ και τον Λαινγκ, τη Τζούλιετ Μίτσελ μέχρι τον Σέιτζγουικ, για τον οποίο η ψυχική ασθένεια, όπως και όλες οι ασθένειες, είναι κατεξοχήν κοινωνική, ο Φέργκιουσον συζητάει ένα μεγάλο εύρος ερμηνειών. Αξιοποιεί, μάλιστα, και τη δευτερογενή συμβολή της φιλοσοφίας, όπως την ασκεί ο Ίγκλετον ή ο Ζίζεκ. Και το κάνει με μοναδικό, συναρπαστικό τρόπο.
Το ό,τι ο καπιταλισμός -και ακόμη περισσότερο ο νεοφιλελεύθερος παροξυσμός του-, βρίσκεται στη ρίζα της όλο και περισσότερο τυραννικής συνθήκης, που παράγει την ψυχική ασθένεια και εκτοξεύει τις διαστάσεις της, τεκμηριώνεται στο βιβλίο πολύ πειστικά. Η απάντηση, λοιπόν, συνδέεται με την ριζική υπέρβασή του.
Ο περιορισμένος, σύμφωνα με τον Φρόιντ, σκοπός της ψυχανάλυσης είναι «να μεταμορφώσει τη νευρωτική μιζέρια σε κοινότυπη δυστυχία». Ο Φρόιντ, ως γνωστόν, είναι πολιτισμικός πεσιμιστής. Γι’ αυτόν ο πολιτισμός, σε οποιαδήποτε εκδοχή του, είναι «πηγή δυστυχίας».
Ο μαρξισμός, αντίθετα, εκκινεί από μια πολύ ευεπίφορη στην ελπίδα θεώρηση της «ανθρώπινης φύσης». Όπως έχει δείξει η Ιστορία, οι επαναστάσεις είναι μοναδικές ευκαιρίες για την αναζήτηση της καθολικής απελευθέρωσης. Δεν είναι τυχαίο πως μετά από τη Ρωσική Επανάσταση έχουμε έναν πραγματικό οργασμό χειραφετητικών πειραματισμών και θεσμίσεων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Οι οπαδοί της ψυχανάλυσης ήταν, σε μεγάλους αριθμούς, μαρξιστές -πράγμα που ισχύει, βέβαια, και στη φιλοσοφία, την τέχνη, την αρχιτεκτονική, ακόμη και στις φυσικομαθηματικές επιστήμες. Ο ίδιος ο Φρόιντ, μ’ όλο τον πεσιμισμό του, «παρότι κατέκρινε τους [επαναστάτες] για την υπεραισιόδοξη αντίληψή τους για την ανθρώπινη φύση και την ικανότητά της για αλλαγή», παρακολουθούσε τα πρώτα χρόνια της επανάστασης με μεγάλο ενδιαφέρον, περιγράφοντάς την ως «ένα απίστευτο πείραμα», σε σημείο που ανέφερε ότι:
«Σε μια περίοδο που τα μεγάλα έθνη διαλαλούν ότι προσδοκούν τη σωτηρία μόνο μέσω της συντήρησης της χριστιανικής ευλάβειας, η επανάσταση στη Ρωσία -παρά τις δυσάρεστες πτυχές της- φαίνεται να είναι αυτή που φέρνει το μήνυμα για ένα καλύτερο μέλλον» (σελ. 93).
Ο καπιταλισμός τρελαίνει. Ο Λαινγκ έχει δίκιο να λέει: Μην προσαρμόζετε το μυαλό σας -το πρόβλημα το έχει η πραγματικότητα. Ως ένα βαθμό, όμως. Γιατί ο καπιταλισμός βλάπτει σοβαρά το «μυαλό» και οι δομές ψυχικής υγείας έχουν πολλά να κάνουν ήδη πριν από την ανατροπή του.
Άλλωστε, ούτε σε μια πιο δίκαιη κοινωνία θα εξαφανίζονταν, ίσως, κάθε δυστυχία. «Φυσικά, οι σχέσεις θα συνεχίζονταν να διαλύονται, οι άνθρωποι θα πενθούσαν για την απώλεια των αγαπημένων προσώπων τους, τα άτομα θα βίωναν απογοήτευση και πόνο αντιμέτωπα με την αδυναμία να επιτύχουν τους στόχους τους, καθώς οι εμπειρίες αυτές είναι μέρος της ανθρώπινης κατάστασης. Παρ’ όλα αυτά […] έχουμε καλούς λόγους να πιστεύουμε ότι σε μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση τέτοιες οδυνηρές εμπειρίες θα ήταν πολύ λιγότερο πιθανό να εξελιχτούν σε καταστάσεις ψυχικής ασθένεια» (σελ. 35).
Η «αλήθεια» μας είναι οι απώλειες και οι επιθυμίες μας. Και θα μείνει, ίσως, έτσι. Για τον Φρόιντ -και τον Λακάν ξανά- ο συνειδητός εαυτός αποδεικνύεται ότι είναι προϊόν ενός αφηγήματος. Το αφήγημα αυτό καθορίζεται απολύτως από τις συνθήκες της διαβίωσης -και της ζωής μας, γενικότερα. Αυτό «το μη-υπαρκτό μέρος, που είναι το Ασυνείδητο» είναι, επίσης, ένας από τους κυριότερους συγγραφείς αυτού του αφηγήματος. Η σύνθεση των δύο μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε πολλά -και τον εαυτό μας.
