Πως η γη μετατρέπεται σε πεδίο εφαρμογής των πιο σκληρών νεοφιλελεύθερων πολιτικών, πως αποκτά σημαντικό ρόλο στις διαδικασίες συσσώρευσης κεφαλαίου και με ποιους μηχανισμούς τελικά ο δημόσιος πλούτος υφαρπάζεται σε περιόδους κρίσης προς όφελος μεγάλων επενδυτών-ιδιωτών χάνοντας τον δημόσιο χαρακτήρα του είναι μερικά από τα ερωτήματα που απαντά το βιβλίο του Κ. Χατζημιχάλη «Κρίση χρέους και υφαρπαγή της γης» (εκδόσεις ΚΨΜ) η παρουσίαση του οποίου έγινε χτες Τρίτη στο πλαίσιο εκδήλωσης του Εργαστηρίου «Συναντήσεις και Συγκρούσεις στην Πόλη» στην Αρχιτεκτονική του ΑΠΘ.
Το βιβλίο παρουσίασαν η Εύη Αθανασίου, πολεοδόμος-καθηγήτρια στο ΑΠΘ, η Αθηνά Βιτοπούλου, πολεοδόμος καθηγήτρια στο ΑΠΘ, η Βάσω Μακρυγιάννη, υποψήφια διδάκτωρ, ο Χάρης Τσαβδάρογλου, υποψήφιος διδάκτωρ ενώ στο τέλος της εκδήλωσης μίλησε και ο συγγραφέας του βιβλίου και καθηγητής του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου.
Γαιοπρόσοδος και συσσώρευση
Όπως αρχικά ανέφερε ο Χ. Τσαβδάρογλου, προσεγγίζοντας την έννοια της υφαρπαγής της γης μέσα από το βιβλίο του Κ. Χατζημιχάλη, αυτή έγινε ιδιαίτερα γνωστή μετά την κρίση τροφίμων το 2007-2008 και με αφορμή ένα σημαντικό γεγονός, όταν δηλαδή μεγάλες εταιρείες υφάρπαξαν καλά αρδευόμενες εκτάσεις στην Σαουδική Αραβία, την Μαδαγασκάρη κ.α. για να εξάγουν αραβόσιτο και φοινικέλαιο μεγάλες ποσότητες των οποίων μεταφέρονταν στις χώρες προέλευσης των εταιρειών αναγκάζοντας σε υποσιτισμό δεκάδες χιλιάδες κατοίκους των εκμεταλλευόμενων περιοχών. Παραπέμποντας στην ανάλυση του Κ. Χατζημιχάλη ο Χ. Τσαβδάρογλου τόνισε πως , ιστορικά η έννοια της υφαρπαγής έχει αναφορές στον Μαρξ και στην ανάλυσή του για την γαιοπρόσοδο και την πρωταρχική συσσώρευση, την διαδικασία περίφραξης κοινών γαιών που εξανάγκαζε αγροτικό πληθυσμό σε μετανάστευση στην πόλη, μετατρέποντάς τους σε μισθωτούς εργάτες.
Η συζήτηση για την υφαρπαγή της γης ήταν ιδιαίτερα έντονη την δεκαετία του `70 (σημαντική η συμβολή του David Harvey) και κατάφερε να υπερβεί αναλύσεις που διαχώριζαν τον κόσμο σε αναπτυγμένο και υπανάπτυκτο.
Η υφαρπαγή της γης, όπως επίσης ανέφερε o X. Τσαβδάρογλου, αποτελεί- ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια -την πιο προσοδοφόρα για το κεφάλαιο διαδικασία ακόμη και από το εμπόριο όπλων. Διαπερνά όλα τα συστήματα εξουσίας και επιτελείται με διάφορους τρόπους επίσημους και ανεπίσημους: από διακρατικές συμφωνίες, επιταγές δικτατορικών καθεστώτων μέχρι και την δράση τοπικών μαφιών. Ο Κ. Χατζημιχάλης στο βιβλίο του συνδέει ακόμη την έννοια με το εμπόριο φόβου (αποκαλυπτιστικές προβλέψεις π.χ. υπερθέρμανση του πλανήτη, φόβοι χρεωκοπίας κ.α.) ενώ παράλληλα σύμφωνα με τον κ. Τσαβδάρογλου, μπορούμε εντοπίσουμε πεδία εφαρμογής της στις εξορυκτικές δραστηριότητες, στον πόλεμο των τροφίμων και του νερού, την εμπορευματοποίηση οικοσυστημάτων αλλά και στις πράσινες «επενδύσεις» (ανανεώσιμες πηγές ενέργειας κ.α)
Χαρακτηριστικότερο και πιο εμβληματικό παράδειγμα υφαρπαγής γης είναι στην χώρα μας η περίπτωση των Σκουριών στην ΒΑ Χαλκιδική και οι επιχειρούμενες εξορύξεις χρυσού και φυσικά οι απόπειρες ξεπουλήματος δημόσιας γης μέσω του ΤΑΙΠΕΔ.
Την αναφορά του βιβλίου στην «υφαρπαγή της γης» στο ζήτημα της στέγασης και της κατοικίας ανέλυσε η Βάσω Μακρυγιάννη επισημαίνοντας τον πλούτο των μηχανισμών που επιστρατεύονται στον σκοπό της συσσώρευσης κεφαλαίου.
Σύμφωνα με την κ. Μακρυγιάννη, η αυθαίρετη δόμηση υπήρξε η βασική κρατική πολιτική στην χώρα μας και ένα από τα εργαλεία υφαρπαγής της γης. Παράλληλα η ανάπτυξη του δανεισμού από την δεκαετία του `70 και ο καθορισμός της πρόσβασης στην κατοικία από το τραπεζικό σύστημα οδήγησε στον αποκλεισμό κοινωνικών ομάδων, αποκλεισμός που έγινε περισσότερο ορατός με την ένταξη της χώρας στο ΔΝΤ όπου συνδέθηκε με την σταδιακή άρση της πρώτης κατοικίας, τα χαράτσια και την υπερφορολόγηση των ακινήτων.
Κρίση χρέους και ιδιωτικοποιήσεις
Όσον αφορά την υφαρπαγή της δημόσιας γης, αυτή αποτέλεσε βασικό μέσο αντιμετώπισης της κρίσης χρέους. Η δημόσια γη χρησιμοποιήθηκε, σύμφωνα με τις αναφορές της Αθηνάς Βιτοπούλου στο βιβλίο του Κ. Χατζημιχάλη, ως περιουσιακό στοιχείο προς πώληση, για πελατειακές σχέσεις και για μακροοικονομικές διαδικασίες υφαρπαγής γης. Οι ιδιωτικοποιήσεις δημόσιας γης αποτέλεσαν το πέρασμα από την μικρο-εκμετάλλευση στην εκμετάλλευση από το μεγάλο κεφάλαιο. Όπως επεσήμανε η ίδια, κορύφωση της διαδικασίας αυτής διαπιστώθηκε στα χρόνια του Μνημονίου όπου οι ιδιωτικοποιήσεις απέκτησαν έναν επείγοντα χαρακτήρα με στόχο την αποπληρωμή του χρέους.
Το περιβάλλον ως πεδίο κερδοφορίας
Μια σημαντική και άγνωστη σε πολλούς πτυχή της συζήτησης που αναφέρεται στο βιβλίο μετέφερε η Εύη Αθανασίου σχετικά με την σύνδεση των διαδικασιών υφαρπαγής της γης με προσεγγίσεις της προστασίας του περιβάλλοντος είτε ως εμπόδιου για την ανάπτυξη είτε ως ευκαιρία για πράσινες επενδύσεις. Στην πρώτη προσέγγιση, τόνισε, εντάσσονται διαδικασίες καταπάτησης δασικών εκτάσεων ελλείψει ολοκλήρωσης των δασικών χαρτών, υφαρπαγής εκτάσεων αιγιαλών μέσω νόμων fast track αλλά και ενίσχυσης της αστικής διάχυσης.
Στην δεύτερη προσέγγιση η προστασία του περιβάλλοντος μετατρέπεται σε πεδίο κερδοφορίας και οδηγεί και πάλι στην υφαρπαγή της γης στο όνομα της βιωσιμότητας, της οικονομίας της επιδιόρθωσης του περιβάλλοντος αλλά και ρητορικών διακινδύνευσης. Εδώ εντάσσονται διαδικασίες που έχουν να κάνουν με επενδύσεις βιοκαυσίμων, εγκατάστασης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, με εξαγορά μεγάλων εκτάσεων, αγορά ρύπων, αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα κ.α.. Πρόκειται για ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης που δεν προσφέρει οφέλη για τις τοπικές οικονομίες και επιτρέπει π.χ. στην περίπτωση της αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα οι πλούσιες χώρες να συνεχίζουν να παράγουν μεγάλα ποσοστά και παράλληλα οι φτωχές χώρες –αποθήκες του διοξειδίου-να στερούνται γη εξαιτίας της εξαγοράς της από μεγάλα επενδυτικά κεφάλαια.
Ο Κ. Χατζημιχάλης χαρακτήρισε το βιβλίο του «αποτέλεσμα οργής για όσα συμβαίνουν γύρω μας» που γράφτηκε με έντονη την αίσθηση του επείγοντος. Σχετικά με την ιδιωτικοποίηση της γης και την αποτυχία πολλών ιδιωτικοποιήσεων τόνισε πως μεγάλη αντίσταση αποτέλεσε η ίδια η ελληνική γη καθώς δεν υπήρχαν τα χαρακτηριστικά εκείνα που θα επέτρεπαν την διαδικασία αυτή. «Ήταν σαν μία “εκδίκηση της γυφτιάς” για το Ελληνικό Δημόσιο που δεν είχε χαρτογραφήσει μέχρι σήμερα την δημόσια γη» είπε συγκεκριμένα. Η υφαρπαγή της γης στο όνομα της «προστασίας» του περιβάλλοντος της αποτελεί για τον Κ. Χατζημιχάλη μια διπλή εμπορευματοποίηση της γης. Όχι μόνο γιατί δεν αποδίδει τίποτα στις τοπικές κοινωνίες (λόγω π.χ. του νόμου περί ανανεώσιμων πηγών) αλλά και επειδή νομιμοποιεί με την είσοδο μεγάλων επιχειρηματιών την οικειοποίηση αστικής γης έναντι «αστείων» ανταλλαγμάτων.
Στο βιβλίο του ο Κ. Χατζημιχάλης μας προτρέπει να «αντισταθούμε στην υφαρπαγή όχι όμως όπως παλιά» αλλά μέσα από την αντίστροφη διαδικασία, την κινηματική περίφραξη της γης που θα φέρει τις κοινωνίες πιο κοντά στο φαντασιακό της κοινής κτήσης.
Σταυρούλα Πουλημένη