Marc van de Mieroop, Ιστορία της αρχαίας Εγγύς Ανατολής [περ. 3000-323 π.Χ.], εκδόσεις Πατάκη, σελ. 532, μετάφραση: Κωνσταντίνος Κοπανιάς
Η τρίτη αμερικανική έκδοση του βιβλίου του φαν ντε Μίροοπ, από την οποία πραγματοποιήθηκε η ελληνική μετάφραση, παρουσιάστηκε το 2016. Αποτελεί, λοιπόν, μια εξαιρετικά ενημερωμένη πάνω στο θέμα της έκδοση. Και για να παίξουμε λίγο με τον κλισέ τίτλο της παρουσίασής μου, μπορούμε να πούμε πως η μακρινή ιστορία της Εγγύς Ανατολής καταγράφει ένα παρελθόν, που, ενώ, όπως όλα, είναι μια ξένη χώρα, το συγκεκριμένο είναι η λιγότερο ξένη. Η Εγγύς Ανατολή, με κέντρο τη Μεσοποταμία, είναι η περιοχή του κόσμου που μας προσφέρει τις περισσότερες δυνατότητες για «επίσκεψη». Είναι η περιοχή από την οποία έχουμε τις πρώτες γραπτές πηγές -πολυάριθμες, μάλιστα, και ποικίλες- και, από αυτήν την άποψη, σε αυτήν μας δίνεται η πρώτη δυνατότητα να μιλήσουμε για Ιστορία.
Από την άλλη, για τον ίδιο περίπου λόγο, το γεγονός, δηλαδή, πως πρόκειται για την πιο μακρινή μας στο χρόνο ιστορία, το «μυστήριο» μας κατακλύζει από παντού. Δεν είναι μόνο τα ονόματα -Σαργών, Νάραμ Σιν, Χαμουραμπί, Καντασμάν Ενλίλ, Ναβουκαδνεζάρ, Σουπιλιουλιούμα, Μουρσίλις, Ταρσάτα, Ασουρμπαλίτ, Τουκούλτι Νινούρτα- ή και των γυναικών -Εάννα, Σάσα, Χατσεπσούτ ή Νεφερτίτι- που μοιάζουν απόκοσμα ή οι τόποι και τα γεγονότα που συνδέονται μαζί τους -και για τα οποία, παραδόξως, πολλές φορές, ξέρουμε πολύ περισσότερα από ό,τι θα υποθέταμε. Είναι και οι καταπληκτικές μυθ-ιστορίες, όπως αυτή του Κατακλυσμού, η οποία, μέσω του Έπους του Γκιλγκαμές, που λέγονταν ήδη εδώ και 5000 χρόνια και καταγράφτηκε περισσότερο από 4000 χρόνια πριν από την εποχή μας -χίλια πεντακόσια χρόνια πριν από την Παλαιά Διαθήκη ή τα Ομηρικά Έπη.
Η ανάγνωση του βιβλίου συντηρεί αυτήν τη μυστηριακή ατμόσφαιρα σε όλη την έκτασή του, παρόλο που πρόκειται για μια πολύ απαιτητική επισκόπηση μεγάλου χρονικά εύρους και παρόλο που μεθοδολογικά βάζει σε πρώτο πλάνο ερωτήματα από τον χώρο της πολιτικής οικονομίας, της κοινωνιολογίας και της πολιτικής επιστήμης. Ο φαν ντε Μίροοπ δεν κάνει ιστοριογραφία, ούτε επιχειρεί να φτιάξει ένα εύπεπτο εκλαϊκευτικό «αφήγημα». Το βιβλίο του είναι κοινωνική, οικονομική και πολιτική ιστορία αυτής της, καθοριστικής για την πορεία ολόκληρου του κόσμου, περιοχής. Χωρίς να αγνοεί «τους βασιλείς και τους άρχοντες», δεν παραλείπει καθόλου στην παρουσίασή του τους «μικρούς ανθρώπους» -όσο του επιτρέπεται, μάλιστα, από τον χαρακτήρα του βιβλίου ως επισκόπησης, κάνει ακόμη και μικροϊστορία (μπορούμε να καταλάβουμε πόσο ενδιαφέρον π.χ. είναι να διαβάζουμε σήμερα επιστολές μεταξύ Βαβυλώνιων ή Ασσύριων συζύγων από το 1700 π.Χ. και πόσα πράγματα μας λέει αυτή η γνώση για την πραγματική κοινωνία της εποχής).
Το βιβλίο, λοιπόν, είναι εξαιρετικά ελκυστικό ανάγνωσμα, καλογραμμένο, πολύ ενδιαφέρον και ερεθιστικό από πολλές απόψεις. Δεν είναι, ωστόσο, αυτός ο λόγος που το προτείνω. Το κυριότερο είναι πως, μέσα από την συγκεκριμένη παρουσίαση της ιστορίας, όσοι έχουν πολιτικά ενδιαφέροντα, προβληματίζονται σχετικά με καταστατικά ζητήματα, που συνδέονται με την πολιτική δράση.
Οι ανθρώπινες κοινότητες, εξελίχθηκαν επί πολλές δεκάδες χιλιάδες -ίσως και εκατοντάδες χιλιάδες, σύμφωνα και με τα νέα στοιχεία από το σπήλαιο Απήδημα- χρόνια, βασιζόμενες στην τροφοσυλλογή και στο κυνήγι, εξισωτικά, χωρίς ιεραρχία και συγκεντρωτική εξουσία, σε μια κατάσταση παλαιολιθικής «κοινωνίας της αφθονίας», για να θυμηθούμε τα Stone Age Economics(1) του Marshall Sahlins. Ο εξισωτικός και αντιιεραρχικός τους χαρακτήρας δεν αλλοιώθηκε για πολύ καιρό και μετά τη «νεολιθική επανάσταση» και τη μόνιμη εγκατάστασή τους, όταν ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας ήταν πλέον γεωργοί και κτηνοτρόφοι -μια εξέλιξη, για την οποία ακόμη δεν έχουμε επαρκή εξήγηση, δεδομένου ό,τι η προηγούμενη κατάσταση είχε σαφή πλεονεκτήματα.
Τι ήταν αυτό που διαμόρφωσε τη νέα κατάσταση, της ανισότητας και της ιεραρχίας; Η συζήτηση αυτών των θεμάτων υπήρξε ιστορικά καίρια στους ριζοσπαστικούς κύκλους. Από τον Μόργκαν και τον Ένγκελς, στη Λούξεμπουργκ, και πρόσφατα στον Μπούκτσιν , τον Κλαστρ, τον Μάικλ Μαν και τον Γκράμπερ αυτός ο μακροϊστορικά «Μεγάλος Μετασχηματισμός» βρέθηκε στο κέντρο του προβληματισμού.
Το βιβλίο του φαν ντε Μίροοπ, εκτός του να συνοψίζει την ιστορία της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, βοηθάει πολύ στην διερεύνηση αυτών των θεματικών.
Πώς διαμορφώθηκαν οι ταξικές κοινωνίες, πώς εμφανίστηκαν γενικότερα κοινωνικές ιεραρχίες, τι συνέβη με την επικράτηση της πατριαρχίας, τι ξέρουμε για την εξέλιξη των μορφών ιδιοκτησίας, κυριότητας και νομής στις πρώτες τους εκδοχές; Πώς πρωτοεμφανίζεται το κράτος, πώς εξελίσσεται από τον τύπο της εδαφικά περιορισμένης πόλης -κράτους, στο πολύ εκτεταμένο εδαφικό κράτος της δεύτερης προχριστιανικής χιλιετίας και στη συνέχεια στις αυτοκρατορίες των Ασσυρίων, των Νεοβαβυλωνίων και των Περσών της πρώτης χιλιετίας; Με ποιο τρόπο διαμορφώνεται ένα εκπληκτικά συνεκτικό διεθνές σύστημα, μεταξύ του 1500 και του 1200 π.Χ., η «πρώτη παγκοσμιοποίηση», με εκτεταμένη ανταλλαγή εμπορευμάτων και μετακίνηση ανθρώπων σε όλη την επικράτεια της Ανατολικής Μεσογείου και της Εύφορης Ημισελήνου, από τη μυκηναϊκή Ελλάδα μέχρι το δυτικό Ιράν και από τη βόρεια Ανατολία μέχρι την Αίγυπτο, όπου τα εδαφικά κράτη της Αιγύπτου, του Μιτάννι (αργότερα της Ασσυρίας), της Βαβυλωνίας και, δυτικά της Χάττι και της Αχιγιάβα (των Μυκηνών) συγκροτούν ενιαίο χώρο και οι Μεγάλοι Βασιλείς του αλληλοαποκαλούνται «αδελφοί»; Πώς, τελικά, μέσα από ένα συνδυασμό παραγόντων, όπως εξωτερικές εισβολές των «Λαών της Θάλασσας», εσωτερικές κοινωνικές εξεγέρσεις οφειλόμενες σε ακραία άνοδο της ανισότητας, σε ένα φόντο κλιματικής αλλαγής και λιμού, με την πιθανή συνέργεια και φυσικών καταστροφών -κυρίως, μεγάλων σεισμών- το σύστημα αυτό οδηγείται στην κατάρρευση και σε μια εκτεταμένη περίοδο «Σκοτεινών Αιώνων», που στη δική μας περιοχή θα κρατήσει περίπου 400 χρόνια;
Ο Μαρκ φαν ντε Μίροοπ στο βιβλίο του ξεκινάει με τις προϊστορικές εξελίξεις, οι οποίες συγκλίνουν στη μεγάλη τομή του 3000 περίπου π.Χ., με την εμφάνιση στην νότια Μεσοποταμία της πρώτης ανθρώπινης πόλης στην ιστορία, της Ούρουκ. Στη συνέχεια, παρακολουθεί τη διάχυσή της, με τη δημιουργία πολλών δεκάδων αντίστοιχων πόλεων, από τη Λαγκάς μέχρι τη Νιπούρ, από την Ουρ μέχρι τη Βαβυλώνα… Ταυτόχρονα, συνδέει τις εξελίξεις αυτές με τις κοινωνικές μεταβολές, που πραγματοποιούνται.
Συνεχίζει με την πρώτη εμφάνιση του πολιτικού συγκεντρωτισμού, με τους βασιλείς της Ακκάδ στην ύστερη τρίτη χιλιετία, με τη διαμόρφωση των πρώτων εδαφικών κρατών από τον Σάμσι Αχάντ στην Άνω Μεσοποταμία, τον Χαμουραμπί στη Βαβυλώνα και τον Χατουσίλι στην κεντρική Μικρά Ασία (το Παλαιοχεττιτικό βασίλειο του 17ου αιώνα π.Χ.), με τη δημιουργία για τρεις αιώνες (1500 -1200 π.Χ.) της πρώτης στην ιστορία «Λέσχης των Μεγάλων Δυνάμεων», από τους Αχιγιάβα (Αχαιούς) μέχρι το ιρανικό Ελάμ. Επιχειρεί να εξηγήσει την κατάρρευσή της στις αρχές του 12ου αιώνα και ολοκληρώνει αυτή την περιοδολόγηση των 3000 χρόνων με τις μεγάλες Αυτοκρατορίες της πρώτης χιλιετίας, την Ασσυριακή, τη Βαβυλωνιακή του Δεύτερου Ναβουχοδονόσορα, τη Μηδική και την Περσική, μέχρι την κατάλυση της τελευταίας από τους Μακεδόνες του Αλέξανδρου το 323.
Η Ιστορία της αρχαίας Εγγύς Ανατολής αποτελεί ένα πραγματικό συγγραφικό άθλο. Το ίδιο και η εξαιρετική ελληνική της μετάφραση. Κατά τη γνώμη μου, αποτελεί ένα από τα καλύτερα βιβλία στο πεδίο των ιστορικών και κοινωνικών επιστημών, που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Αξίζει να διαβαστεί και να διαδοθεί πολύ πέρα από το χώρο των ειδικών στον κλάδο.
1. Το οποίο, με πρώτη έκδοση το 1974, κυκλοφορεί σε νέα έκδοση του Απριλίου του 2017, με πρόλογο του David Graeber στη σειρά Routledge Classics.