Γνωρίζουμε από πρώτο χέρι ότι η ανώτατη παιδεία στους καιρούς της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας βρίσκεται στο επίκεντρο πολιτικών ιδιωτικοποίησης, περίφραξης, αστυνόμευσης, ελέγχου μέσω εντατικών αξιολογήσεων και εξάπλωσης των σχέσεων επισφαλούς εργασίας. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, ειδικότερα, έχει ταχθεί από παλιά στην πρωτοπορία αυτών των εξελίξεων με τις εκτεταμένες ιδιωτικές εργολαβίες και, πιο πρόσφατα, με την πανεπιστημιακή αστυνομία, τη συστηματική καταστρατήγηση του ασύλου και τη βία κατά φοιτητών/ριών, τα μεταπτυχιακά και προπτυχιακά μαθήματα με δίδακτρα, την προώθηση πολιτικών «επιχειρηματικότητας» και υπαγωγής σε εταιρικά συμφέροντα. Νεοφιλελεύθερη ηγεμονία δεν σημαίνει μόνο ίδρυση ή ενίσχυση ιδιωτικών πανεπιστημίων. Σημαίνει θεμελιωδώς την άλωση του ίδιου του δημόσιου χώρου, εν προκειμένω των δημόσιων πανεπιστημίων, από τις εξουσιαστικές λογικές της εταιρικής κερδοφορίας και του κράτους της επιτήρησης και της αστυνόμευσης που την προάγει.
Οι εγχώριες, αλλά και οι διεθνείς, αντιδράσεις απέναντι στη ριζική, αυταρχική-επιχειρηματική, μετάλλαξη του πανεπιστημιακού θεσμού είναι συχνά κυρίως αυτό: δράσεις απάντησης και άμυνας, δράσεις ή προθέσεις διάσωσης ό,τι έχει μείνει από το ανοικτό, δημοκρατικό πανεπιστήμιο των πολλών που σταδιακά, και πάντα μερικά, κατακτήθηκε και οικοδομήθηκε στον εικοστό αιώνα. Να αποτρέψουμε ή να περιορίσουμε την επιβολή διδάκτρων, την επικράτηση της αστυνόμευσης, τις τεχνολογίες παρακολούθησης, τις εντατικές ποσοτικές αξιολογήσεις, τις ιδιωτικές εργολαβίες και τη συρρίκνωση των όποιων κοινωνικών υποδομών για την πανεπιστημιακή κοινότητα.
Η άμυνα είναι θεμιτή και αναγκαία, ιδίως όταν μετράς τις λίγες δυνάμεις σου. Αλλά δεν είναι πράξη ανανέωσης και μετασχηματισμού, δεν φέρνει τα όνειρα και τα ιδανικά μας πιο κοντά στην πραγματικότητα. Δεν αρκεί για να ξεδιπλωθούν και να συμπαραταχθούν οι δυνάμεις της ανατροπής και της νέας δημιουργίας. Περισσότερο από ποτέ, σε συνθήκες ζοφερές και εποχές οπισθοδρομικές, οι άμυνες κι ο φόβος χρειάζεται να μετατρέπονται σε νέες προσδοκίες, ελπίδες και διεργασίες μετασχηματισμού. Χρειαζόμαστε όχι μόνο να διατηρήσουμε και να ζωντανέψουμε τα οράματα, αλλά να αρχίσουμε να τα κάνουμε πράξη, στο μέτρο των δυνάμεών μας και πέρα από αυτό, εδώ και τώρα.
Εμείς, από τον χώρο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και δραστηριότητας, θέλουμε να προχωρήσουμε την οραματική σκέψη, αίσθηση και δράση από τα σημεία όπου βρισκόμαστε και ξεκινάμε. Ποιο πανεπιστήμιο θέλουμε για το παρόν και το μέλλον;
Εδώ σκιαγραφούμε ορισμένες σκέψεις που μπορούν να συνεισφέρουν σε μια πιο συνεκτική και ελκυστική άρθρωση ενός σύγχρονου οράματος για το πανεπιστήμιο από τη σκοπιά της κοινωνικής χειραφέτησης με όρους ισότητας, δηλαδή για όλους, όλες και όλα, ισότιμα, ελεύθερα και απελευθερωτικά.
Το πανεπιστήμιο είναι η κοινωνική σφαίρα όπου η επιστημονική γνώση, έρευνα και εκπαίδευση συνιστούν πρωτεύουσα και αυτοτελή αξία. Η κατάκτηση και διαρκής διεύρυνση της γνώσης σε όλα τα πεδία του επιστητού, και η διάνοιξη νέων πεδίων, είναι θεμέλιο και πυρήνας των πρακτικών και των θεσμικών του δομών, με αντικείμενο την αναπαραγωγή, τον εμπλουτισμό και την αναβάθμιση της γνώσης του φυσικού κόσμου που κατοικούμε και του κόσμου των ανθρώπων, των ιστοριών και των κοινωνιών τους. Η γνωστική και ερευνητική εργασία του πανεπιστήμιου αγκαλιάζει εγγενώς και εξ αρχής τον πολιτισμό, τις τέχνες και τα γράμματα, τη φιλοσοφία και τις ανθρωπιστικές σπουδές -όχι απλώς ως «αντικείμενα» γνώσης του ανθρώπινου σύμπαντος αλλά ως κατεξοχήν σφαίρες της πνευματικής και πολιτισμικής εμβάθυνσης και δημιουργίας που αποτελούν αυτοσκοπούς του πανεπιστημιακού πεδίου.
Το πανεπιστήμιο της γνώσης και της έρευνας ως θεμελιωδών σκοπών, που παραμένουν κυρίαρχοι και ανεξάρτητοι από άλλες κοινωνικές σκοπιμότητες και παραδόσεις, το εργαστήριο της γνώσης και της έρευνας «άνευ όρων» και «άνευ ορίων», δεν έχει υπάρξει ίσως ποτέ ως ακέραια ιστορική πραγματικότητα. Έχει υπάρξει, όμως, ως ζωντανό ιδανικό, από τις αρχαίες ακαδημίες και τις μοναστικές σχολές ως τα πρώτα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, που ήταν ακριβώς αυτορρυθμιζόμενες κοινότητες λογίων και διδασκομένων, και τα νεότερα μαζικά πανεπιστήμια. «Ζωντανό ιδανικό» σημαίνει ότι, σε αυτά τα ατελή πανεπιστημιακά ιδρύματα, η γνωστική δραστηριότητα και η ανώτατη παιδεία έχουν λειτουργήσει ως κύριες μέριμνες και πρακτικές ξεφεύγοντας από τους περιορισμούς όχι μόνο κατεστημένων επιστημονικών συμβάσεων και αυθεντιών αλλά και των κοσμικών και θρησκευτικών εξουσιών.
Το πανεπιστήμιο του μέλλοντος θέλουμε να διαφυλάξει τις πιο πολύτιμες παρακαταθήκες αυτής της ιστορίας της ελεύθερης έρευνας και δημιουργίας. Αλλά και να τις αναζωογονήσει και να τις εξαπλώσει πέρα από τα όρια στη γνώση, την πνευματική καλλιέργεια και την κοινωνική διάχυση που δεν μπόρεσαν, ή δεν θέλησαν, να υπερβούν τα πανεπιστήμια ως σήμερα. Προϋπόθεση για μια τέτοια εξέλιξη δεν είναι μόνο η προσήλωση στις ιστορικές κατακτήσεις της πανεπιστημιακής αυτονομίας απέναντι στις κοινωνικές εξουσίες που την επιβουλεύονται. Χρειάζεται μια σημαντική αναζωογόνηση και ανασύστασή της στη σύγχρονη συγκυρία, και πέραν αυτής.
Ας ξεκινήσουμε από την πιο κρίσιμη, ίσως, διάσταση αυτής της ανασυγκρότησης. Η προάσπιση της ανεξαρτησίας του πανεπιστημιακού πεδίου, της γνώσης και της έρευνας «άνευ όρων» και «άνευ ορίων», ως αυτοτελών και ελεύθερων πνευματικών δραστηριοτήτων, δεν συνιστά υπεράσπιση ενός αυτιστικού πανεπιστήμιου, ενός «γυάλινου πύργου» επιστημόνων που αδιαφορούν για τον κοινωνικό και τον φυσικό κόσμο της εποχής μας. Απεναντίας, υπεραμύνεται μιας σε βάθος γνώσης αυτού του κόσμου που θα είναι αδέσμευτη, μεθοδική, κριτική, ευφάνταστη, πειραματική. Θα μπορεί να συντελέσει έτσι τα μέγιστα, με τα μέσα της συστηματικής εμπειρικής μελέτης, του κριτικού αναστοχασμού, της αμφισβήτησης, της απαιτητικής τεκμηρίωσης και του πειραματισμού, στην αντιμετώπιση των ριζικών, υπαρξιακών κρίσεων των καιρών μας: της περιβαλλοντικής καταστροφής, της κλιματικής αλλαγής, των δραματικών κοινωνικών ανισοτήτων που όλο και μεγαλώνουν, της έκλειψης νοημάτων και αξιών, της αυταρχικής πολιτικής στροφής και της βαθιάς διάβρωσης των φιλελεύθερων δημοκρατικών καθεστώτων, της ξενοφοβίας, του ρατσισμού, της συνεχιζόμενης αποικιοκρατίας και της πατριαρχίας που είναι ξανά στην επίθεση, βάλλοντας ενάντια στην ίση ελευθερία και τις ζωές στον πλανήτη.
Για να μπορέσει να εκλεπτύνει και να διευρύνει την κατανόησή μας, αναζητώντας και γνωρίζοντας εκφάνσεις της πραγματικότητας πέρα από τα παραδεδομένα και τα ελεγχόμενα από δυνάμεις εξουσίας, το πανεπιστημιακό έργο δεν πρέπει να υπάγεται σε κανένα δεδομένο πολιτικό πρόγραμμα, όσο ριζοσπαστικό και προοδευτικό κι αν επαγγέλλεται ότι είναι αυτό.
Το πανεπιστήμιο, ωστόσο, όπως το αντιλαμβανόμαστε και το προκρίνουμε ως «ζωντανό ιδανικό», συμβάλλει τα μάλα στην υπόθεση της κοινωνικής χειραφέτησης και της ισότητας που αρνείται κάθε δομή κυριαρχίας. Γιατί ακριβώς ως κατεξοχήν σφαίρα ελεύθερης διερώτησης και ριζικής, δυνάμει ανατρεπτικής διερεύνησης για την κοινωνική πραγματικότητα είναι σε θέση να μελετήσει, να συλλάβει και να αναδείξει τις υπάρχουσες σχέσεις κυριαρχίας, τα αυθαίρετα όρια και δεσμά της σκέψης και της πράξης, χωρίς να ελέγχεται στενά και καθοριστικά από επιμέρους συμφέροντα, ηγεμονικές ιδέες και δυνάμεις. Έτσι επιδρά το πανεπιστήμιο ως επαγγελία χειραφέτησης, παραμένοντας σήμερα χώρος παραγωγής τεκμηριωμένων διαγνώσεων για τα «αυτονόητα» της εποχής μας, τους φυσικοποιημένους εξουσιαστικούς μηχανισμούς του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, της αποικιοκρατίας και της πατριαρχίας.
Και αυτή η τόλμη της ελεύθερης έρευνας που, μέσα από την ίδια τη μεθοδική της πορεία και αναζήτηση, έρχεται σε ρήξη με τα σύγχρονα καθεστώτα κυριαρχίας και καταστροφής, δεν εκδηλώνεται μόνο στο σύμπαν των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, αλλά σε όλο το φάσμα των επιστημών. Η αδέσμευτη πανεπιστημιακή έρευνα και διδασκαλία στις θετικές επιστήμες και τις επιστήμες υγείας φωτίζει έτσι σήμερα την πραγματικότητα της κλιματικής αλλαγής, τις ολέθριες συνέπειες από εξορυκτικές δραστηριότητες ή τις βλάβες από τη χρήση φαρμάκων, αψηφώντας την οργανωμένη και απειλητική ισχύ οικονομικών και πολιτικών κέντρων εξουσίας.
Το ανεξάρτητο και ανοικτό, δημόσιο πανεπιστήμιο εντάσσεται έτσι οργανικά στον πυρήνα της δημοκρατίας, τις αρχές της ισότητας και της ελευθερίας των πολιτών, χωρίς να είναι ταγμένο σε καμία δημοκρατική ιδεολογία, δηλαδή σε καμία επιμέρους παράταξη ή θεσμική πραγμάτωση των δημοκρατικών αξιών.
Κατ’αρχάς, με τον πιο άμεσο και πεζό τρόπο, αποτελεί μια συστηματική πηγή για την τεκμηριωμένη και μεθοδική γνώση που απαιτείται ώστε το σώμα των πολιτών να λαμβάνει ενημερωμένες αποφάσεις και να μη γίνεται εύκολα έρμαιο μηχανισμών χειραγώγησης από οργανωμένα συμφέροντα, δεσποτικές κυβερνήσεις και δημαγωγούς.
Βαθύτερα, το πανεπιστήμιο «άνευ όρων» είναι ένα κατεξοχήν πεδίο ριζικού αναστοχασμού, αμφισβήτησης των καθιερωμένων και ανάδυσης νέων ιδεών και πρακτικών. Έτσι ενσαρκώνει εκείνον τον συλλογικό αναστοχασμό που χαρακτηρίζει τη δημοκρατία ως πολίτευμα ισοελευθερίας και λαϊκής κυριαρχίας στο οποίο οι πολίτες, ατομικά και συλλογικά, είναι κυρίαρχοι απέναντι σε κάθε κατεστημένο θεσμό, κοινωνική σχέση, ιδέα και πρακτική. Ως αποτέλεσμα, τα υποκείμενα της δημοκρατίας έχουν την ελευθερία να θέσουν υπό αμφισβήτηση, να συγκρουστούν, να διαβουλευθούν και αλλάξουν κάθετι παραδεδομένο, ακόμη και τις εδραιωμένες μορφές της δημοκρατικής πολιτικής. Αυτή ακριβώς τη διαδικασία της ελεύθερης σκέψης, της κριτικής και της πιθανής δημιουργίας του νέου πραγματώνει και τροφοδοτεί το πανεπιστήμιο.
Επιπλέον, το πανεπιστήμιο που θέλουμε, και κατά το δυνατόν εκφράζουμε σήμερα, είναι μια κοινότητα που καλλιεργεί τη συλλογική φαντασία με το να επινοεί και να οραματίζεται άλλους, καλύτερους κόσμους. Η φαντασιακή λειτουργία είναι ζωτική στο πανεπιστημιακό έργο. Και αυτό όχι μόνο στις καλές τέχνες και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, που μελετούν τις λογοτεχνίες ή τις θεωρητικές κατασκευές, τις εικασίες και τις ουτοπίες της φιλοσοφίας, αλλά και στις θετικές όπου «τολμηρές υποθέσεις εργασίας» και η επινόηση νέων επιστημονικών παραδειγμάτων προάγουν την επιστημονική γνώση. Στο πανεπιστήμιο που επιθυμούμε, η ποικιλόμορφη μελέτη και σύλληψη άλλων κόσμων, πέραν των υπαρκτών, συντείνει στη βαθύτερη κατανόηση της σύγχρονης πραγματικότητας, αναδεικνύοντας τους μη αναγκαίους περιορισμούς που επιβάλλει στις ανθρώπινες δυνατότητες. Το πανεπιστήμιο της δημιουργικής φαντασίας ονειρεύεται στον λόγο, τις τέχνες και τη φιλοσοφία. Αλλά παράγει και συγκεκριμένες ιδέες για επιμέρους βελτιώσεις του υπάρχοντος, και συντάσσει ευρύτερα σχέδια για συστημικούς μετασχηματισμούς που μπορούν να βοηθήσουν τις κοινωνίες να ξεφύγουν από τις πιο ζοφερές συνθήκες και ροπές του παρόντος. Συμμετέχει έτσι στη συλλογική προσπάθεια δημιουργικής και απελευθερωτικής απόκρισης στη μηδενιστική βία, την αυταρχική και αντιδημοκρατική στροφή, την περιβαλλοντική κρίση και τους πολέμους που μαστίζουν την εποχή μας.
Τέλος, αλλά πρωταρχικό, το πανεπιστήμιο των ονείρων μας είναι μια πραγματική κοινότητα ίσης ελευθερίας για το σύνολο των μελών του έτσι ώστε τα αγαθά της γνώσης, της έρευνας, της πολιτισμικής καλλιέργειας και δημιουργίας να προάγονται με τον καλύτερο τρόπο, με τη συνδρομή των απελευθερωμένων και ενισχυμένων δυνατοτήτων όλων: διδακτικού προσωπικού, φοιτητών/ριών, ερευνητών/ριών, διοικητικού και άλλου εργαζόμενου προσωπικού.
Μια τέτοια πανεπιστημιακή κοινότητα επιδίδεται σε μια διηνεκή προσπάθεια μείωσης στο ελάχιστο των εσωτερικών της ιεραρχιών, εξουσιαστικών πρακτικών, περιφράξεων και αποκλεισμών που διέπουν την ιστορία και τη συγχρονία του πανεπιστημίου της νεοτερικότητας. Αλλά μάχεται συστηματικά και τις «εξωτερικές» κοινωνικές ανισότητες που αναπαράγονται σχεδόν αυτόματα και στο εσωτερικό της πανεπιστημιακής κοινότητας, τις ανισότητες και τους αποκλεισμούς στους άξονες της τάξης, του φύλου, της σεξουαλικότητας, της φυλής, της σωματικής ικανότητας. Ο πανεπιστημιακός θεσμός από μόνος του δεν είναι, προφανώς, σε θέση να αναιρέσει ευρύτερες δομικές ανισότητες των κοινωνιών στις οποίες είναι ενσωματωμένος. Μπορεί, ωστόσο, με την ανοικτότητα, τον δημόσιο χαρακτήρα του, με εκτεταμένες και ποιοτικές προνοιακές παροχές -στέγαση, σίτιση, επιδόματα, φροντίδα υγείας, ψυχοκοινωνική υποστήριξη κ.α.-, με θεσμικές λειτουργίες και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις στο εσωτερικό του να αμβλύνει σημαντικά τις επιδράσεις αυτών των κοινωνικών δομών ανισότητας εντός της πανεπιστημιακής κοινότητας. Με τον τρόπο αυτό μπορεί πράγματι να ενδυναμώνει τα μέλη του στην ανατροπή των ευρύτερων ανισοτήτων και εκτός του πανεπιστημιακού πεδίου.
-ένα πανεπιστήμιο για την ανεξάρτητη κριτική γνώση, έρευνα, εκπαίδευση, καλλιέργεια και δημιουργία ως αυτοτελή αγαθά, με όρους πραγματικής ισότητας και ελευθερίας
-ένα πανεπιστήμιο που φαντάζεται και αρχίζει να κατασκευάζει άλλους, καλύτερους κόσμους
-ένα πανεπιστήμιο που δεν το φανταζόμαστε μόνον αλλά το κάνουμε πραγματικότητα εδώ και τώρα.
Το κείμενο αποτελεί την εισαγωγική τοποθέτηση στην εκδήλωση της Πρωτοβουλίας Πανεπιστημιακών ΑΠΘ-ΠαΜακ με τίτλο «Ενάντια στο δημόσιο πλιάτσικο, για ένα δημόσιο και κοινωνικό πανεπιστήμιο» που πραγματοποιήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2024 στη Νομική Σχολή ΑΠΘ
