Στην «Ανθρωπόκαινο» εποχή μας, ο άνθρωπος άρχισε να υφίσταται τις καταστροφικές συνέπειες του μοντέλου που ακολουθεί, με κορωνίδα ίσως την κλιματική κρίση, τα διάφορα «ντόμινο» που αυτή περιέχει και τις ζοφερές προβλέψεις που υπάρχουν.
Κατά τη νεωτερικότητα, ως γνωστόν, εμφανίζεται και σταδιακά εξελίσσεται η επιστήμη ως δημιουργία αφηρημένης θεωρητικής σύλληψης των φυσικών νομοτελειών του κόσμου υπό το καθεστώς του ορθού λόγου (μαθηματικά) και της εμπειρικής επαλήθευσης (πείραμα).
Αποτελεί επίσης αδιαμφισβήτητο ιστορικό γεγονός η ενίσχυση αυτής της διαδικασίας με την εμφάνιση της βιομηχανικής εποχής και των νέων κοινωνικοπαραγωγικών σχέσεων λόγω της δομικά αέναης ανάγκης αύξησης της παραγωγής (μηχανές). Ταυτόχρονα, όμως, εμφανίζονται και οι συνακόλουθες αρνητικές διαστάσεις του νέου κοινωνικοοικονομικού συστήματος, της κεφαλαιοκρατίας, που συνεχίζονται έκτοτε με δραματική εξέλιξη στην εποχή μας.
Η πρώτη θεμελιώδης είναι αυτή που εκφράστηκε με πρωτόγνωρη και ανεπανάληπτη θεωρητική ανάλυση στα μαρξικά γραπτά και αφορά τη γνωστή αντιφατική σχέση των λεγόμενων παραγωγικών δυνάμεων με τις παραγωγικές, άρα και κοινωνικές, σχέσεις, όπου η ανάπτυξη και η βελτίωση των πρώτων συνεπάγεται αντίθετα την επιδείνωση των δεύτερων. Στους αιώνες που ακολούθησαν η ανάπτυξη αυτή υπήρξε η γενεσιουργός αιτία των ιμπεριαλισμών, των αποικιοκρατιών (πρώτες ύλες) με τους αντίστοιχους συνήθως ανταγωνιστικούς πολέμους. Είναι γνωστό ότι εξολοθρεύτηκαν ή σκλαβώθηκαν εκατομμύρια άνθρωποι κυρίως του «άλλου κόσμου», ενώ εξαφανίστηκαν ή αλλοιώθηκαν αρχαιότερα πολιτισμικά στοιχεία και κουλτούρες.
Η αύξηση και η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων γίνεται πάντα προς άμεσο ή έμμεσο όφελος του κεφαλαίου, όπως παράλληλα και η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, η οποία διαμορφώνει και την «καλή» πλευρά του Ιανού της τεχνοεπιστήμης. Γνωστά ιστορικά παραδείγματα εδώ είναι η δημιουργία ενός πιο ασφαλούς τεχνοπεριβάλλοντος για τους ανθρώπους μετά τη συγκέντρωσή τους για τη δημιουργία τεράστιων αστικών κέντρων που απαιτούσε εξαρχής ο βιομηχανικός καπιταλισμός, ή η ενίσχυση της ιατρικής επιστήμης για καλύτερο ευδόκιμο ζωής (που βέβαια και αυτό τελικά κατανέμεται ταξικά).
Η σχέση αυτού του υπερεκμεταλλευτικού συστήματος με την καθοδηγούμενη εξέλιξη της τεχνοεπιστήμης φαίνεται αν παρατηρήσουμε ότι σε αυτήν συνήθως προηγείται η στρατιωτική στοχοθεσία (ισχύς), όπου συχνά παράπλευρα προϊόντα χρησιμοποιούνται και εν καιρώ ειρήνης. Το ζοφερότερο παράδειγμα εδώ αποτελούν τα πυρηνικά όπλα που ήταν και ακόμη είναι ο χειρότερος εφιάλτης για ένα πλανητικό ολοκαύτωμα.
Η δεύτερη αρνητική διάσταση γενετικά και άρρηκτα συνδεδεμένη με την πρώτη αφορά τη λεγόμενη «σχέση ανθρώπου-φύσης», όπως διαμορφώθηκε στη μακρόχρονη αυτή περίοδο. Η έκφραση στη γενική αυτή μορφή είναι εξωραϊστική και κρυφά αθωωτική, διότι στην πραγματικότητα αφορά τη σχέση του συγκεκριμένου ισχύοντος πολιτικοκοινωνικού και οικονομικού μοντέλου με τη φύση.
Ο κεφαλαιοκρατισμός, όπως με τους ανθρώπους, είχε και έχει σχέση κατακτητική και εκμεταλλευτική, παραβλέποντας πάντα ότι ο άνθρωπος παρά το τεχνοπεριβάλλον που σταδιακά δημιούργησε αποτελεί ο ίδιος μέρος της φύσης και εξαρτάται από αυτήν. Η μοναδική τεράστια διαφορά του από τις υπόλοιπες μορφές ζωής έγκειται, ως γνωστόν, στη θεαματική εξέλιξη του εγκεφάλου, της νοητικότητάς του που του επιτρέπει συνειδητά και λογικά να ανακαλύπτει τις κανονικότητες του κόσμου.
Λόγω αυτής της ικανότητας στις διάφορες φάσεις εξέλιξης του sapiens, χτίζεται σιγά σιγά και ο ανθρωποκεντρισμός, συνήθως με διαμεσολάβηση θεών και θρησκευτικών δοξασιών, οι οποίες όμως συχνά ήταν υπέρ της αρμονίας ανθρώπου-φύσης. Στην εποχή που εξετάζουμε, αυτή η αρμονία δεν έπαιξε ρόλο και κάτω από την ισχύ τού «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση» ο ανθρωποκεντρισμός έμεινε ανεμπόδιστος, ενώ συνδυάστηκε και τελικά ενσωματώθηκε στην κεφαλαιοκρατική ιδεολογία, δηλαδή στον ατομοκεντρισμό ή ατομικισμό – και ο συνδυασμός αυτός κατέστη κυρίαρχος.
Σχετικά μόνο πρόσφατα συνειδητοποιούμε ότι η κυριαρχία αυτή έχει αγγίξει τις αντοχές της, διότι οι αντοχές αυτές συμπίπτουν με τις αντοχές της φύσης και του ανθρώπινου πλανήτη, οι οποίες μάλιστα σήμερα φαίνεται να έχουν ξεπεραστεί. Στην «Ανθρωπόκαινο» εποχή μας ο άνθρωπος άρχισε να υφίσταται τις καταστροφικές συνέπειες του μοντέλου που ακολουθεί, με κορωνίδα ίσως την κλιματική κρίση, τα διάφορα «ντόμινο» που αυτή περιέχει και τις ζοφερές προβλέψεις που υπάρχουν. Ηδη ο πλανήτης έχει εισέλθει στην «Ερημόκαινο» εποχή από πλευράς βιοποικιλότητας, ταυτόχρονα κατά πολλούς αντιμετωπίζουμε και την έναρξη μιας εποχής έντασης πανδημιών οφειλόμενη στην κερδοσκοπική φρενίτιδα (οικότοποι), που αψηφά κάθε έννοια οικολογικού ορθολογισμού.
Η κεφαλαιοκρατία, βέβαια, κατά τη γνωστή αναπαραγωγική της ικανότητα να εκμεταλλεύεται τις κρίσεις που αυτή δημιουργεί, ήδη δράττεται της ευκαιρίας μέσω της σωτήριας «πράσινης ανάπτυξης», όμως η κερδοσκοπία είναι αυτή που βάζει πάντα την τελική σφραγίδα στο νόημα της έννοιας «ανάπτυξη». Ενα διαφωτιστικό παράδειγμα, εδώ, μπορεί να είναι το εξής: υποθέτουμε μια συγκεκριμένη διαδικασία πράσινης ανάπτυξης όπου συνεκτιμούμενων όλων των παράπλευρων επιπτώσεων που πάντα υπάρχουν έχει συνολικό θετικό αποτύπωμα.
Επίσης, έστω ότι υπάρχουν, π.χ., δύο εναλλακτικές που μπορούν να ακολουθηθούν, εκ των οποίων η μία έχει καλύτερο θετικό αποτέλεσμα από την άλλη. Η απόφαση για το ποια από τις δύο θα υλοποιηθεί θα είναι αποκλειστικά αυτή και μόνο της μεγαλύτερης κερδοφορίας. Η ρήση «Απληστον το διά παντός κέρδος» (Πιττακός) ισχύει! Γενικά, θα λέγαμε ότι η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας αντιστοιχεί εδώ και μεταφέρεται ως αντίθεση κερδοσκοπίας – οικολογικής ευαισθησίας, που, αν συνεχιστεί, έχει ως ορίζοντα την αντίθεση θανάτου – ζωής.
Η σωτηρία του ανθρώπου και του έμβιου πλανήτη συνδέεται άμεσα με την πολιτικοκοινωνική σύγκρουση σε όλα τα επίπεδα, ατομικά και μαζικά, που έχει εκφραστεί από παλιά με πολλές ονομασίες π.χ. του οικολογικού κινήματος, όπως «αλλαγή ή εξαφάνιση» (1971), «ουτοπία ή θάνατος» (1973) κ.ά. Ο κοινωνικός έλεγχος αποτελεί ικανή και αναγκαία συνθήκη, κάτι που ευχόμαστε να γεμίζει σήμερα σιγά σιγά το περιεχόμενο μιας υφέρπουσας λαϊκής συνειδητοποίησης για τη σύνδεση της κοινωνικής αδικίας με τον οικολογικό ανορθολογισμό, παρά τα μεγάλα εμπόδια.
Δύο από αυτά που αφορούν την παιδεία είναι, π.χ., τα αρνητικά της ψηφιακής πληροφόρησης-«μόρφωσης» του σημερινού νέου πολίτη ή ο μεθοδευμένος αποκλεισμός των νέων από τα πανεπιστήμια που πάντα αποτελούσαν φυτώρια πολιτικοκοινωνικής συνειδητοποίησης κ.ά. Ο κεφαλαιοκρατισμός αντιδρά πολιτικά με κάθε μέσο, όπως σήμερα με την υποστήριξη μεταδημοκρατικών αυταρχικών καθεστώτων, χωρίς να διστάσει βέβαια και σε φασισμούς. Η ψυχή του σε κάθε περίπτωση μπορεί να εκφραστεί μεταφορικά με τη φράση «το κέρδος είναι άγιο και ιερό ακόμη και όταν… όλα γύρω καίγονται». Την αλήθεια αυτή τη βιώσαμε πρόσφατα στη χώρα μας και… κυριολεκτικά!
*Φυσικός, δρ. Φιλοσοφίας
πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
