Το φάντασμα του κομμουνισμού πάνω από την πόλη: Οι δημοτικές εκλογές του 1925 στη Θεσσαλονίκη

Στις 25 Οκτωβρίου 1925 έγιναν δημοτικές εκλογές στην Ελλάδα, που για τους δήμους και τις κοινότητες των Νέων Χωρών αποτελούσαν τις πρώτες από την ενσωμάτωσή τους. Μέχρι τότε δήμαρχοι και δημοτικοί σύμβουλοι ήταν διορισμένοι. Διορισμένος ήταν πάντοτε ο δήμαρχος και στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, από το 1869 που υπήρχε ο θεσμός,[1] αλλά για τις θέσεις των συμβούλων γινόταν κάποιου είδους εκλογές.[2] Οπότε ο νικητής αυτών των εκλογών επρόκειτο να είναι ο πρώτος εκλεγμένος δήμαρχος της πόλης. 

 

Οι εκλογές διεξήχθησαν στη διάρκεια της μονοετούς δικτατορίας του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου, ο οποίος μετά το πραξικόπημα έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από το κοινοβούλιο για να το διαλύσει στη συνέχεια. Αυτή την περίοδο υποσχόταν, μάλιστα, τη σύντομη διεξαγωγή βουλευτικών εκλογών, οι οποίες όμως ποτέ δεν έγιναν μέχρι την ανατροπή του από τον στρατηγό Γεώργιο Κονδύλη. Επίσης η μορφή της Θεσσαλονίκης είχε αλλάξει. Οι τελευταίοι μουσουλμάνοι κάτοικοι είχαν φύγει έναν χρόνο πριν, χιλιάδες χριστιανοί πρόσφυγες είχαν εγκατασταθεί πρόχειρα στους συνοικισμούς γύρω από το κέντρο, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε και τους ισραηλιτικούς συνοικισμούς των πυροπαθών από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που άλλαξε σε μεγάλο βαθμό την εικόνα του αστικού τοπίου της εντός των τειχών περιοχής.

 

 

Ίσως, λοιπόν, το κύρος της θέσης του εκλεγμένου δημάρχου, μαζί με το ασαφές πολιτικό και το μεταβατικό κοινωνικό τοπίο να έπαιξαν τον ρόλο τους στον αριθμό των υποψηφίων δημάρχων. Γιατί δεν ήταν δυο-τρεις, αλλά συνολικά δεκατρείς οι υποψήφιοι δήμαρχοι, ενώ «έπαιξαν» κι άλλα τέσσερα-πέντε ονόματα που τελικά αποσύρθηκαν. Αρχικά, βέβαια, υπήρχε απροθυμία υποβολής υποψηφιοτήτων, σε σημείο ώστε ο νομάρχης Θεσσαλονίκης να εκδώσει σχετική εγκύκλιο για τη σημασία των δημοτικών εκλογών.[3] Ακολουθεί μια σύντομη και κατ’ αλφαβητική σειρά παρουσίαση των υποψήφιων δημάρχων, αρκετοί εκ των οποίων μας είναι οικείοι από τους δρόμους και τις πλατείες που έχουν ονομαστεί προς τιμήν τους.

 

Ο Κωνσταντίνος Αγγελάκης είχε διατελέσει δήμαρχος Θεσσαλονίκης διορισμένος από την κυβέρνηση του κινήματος Εθνικής Αμύνης το 1916, μέχρι την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920. Σ’ αυτές τις δημοτικές εκλογές ήταν ο βασικός υποψήφιος των Φιλελευθέρων με την υποστήριξη και του δικτάτορα Πάγκαλου. «Ο κ. Αγγελάκης, συνδεόμενος δι’ αρχαίων δεσμών μετά της Θεσσαλονίκης είναι ο ενδεδειγμένος δια την θέσιν του δημάρχου», θα δηλώσει ο στρατηγός αργότερα (ενόψει των επαναληπτικών εκλογών που προκάλεσε η απόφαση του ιδίου να ακυρώσει τις πρώτες, όπως θα δούμε στη συνέχεια).[4] Ο Αγγελάκης ήταν ένας εκ των δύο υποψηφίων δημάρχων που πρότεινε στα μέλη της η Συνομοσπονδία Προσφύγων Μακεδονίας-Θράκης (ισοψήφησε στις προτιμήσεις των εκπροσώπων των διαφόρων τοπικών συλλόγων με τον Π. Συνδίκα),[5] ενώ είχε και την υποστήριξη δυο εφημερίδων. «Γνωρίζουν οι Θεσσαλονικείς και έμαθαν οι πρόσφυγες ποίος είναι ο κ. Αγγελάκης, τι επετέλεσε και τι θα επιτελέση, και δι’ αυτό αι κάλπαι σήμερον θα πληρωθούν με το όνομά του. Και ο ήλιος της αύριον ανατέλλων υπέρ την νύμφην του Θερμαϊκού, θα χαιρετίση Δήμαρχον αυτής τον κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΝ ΑΓΓΕΛΑΚΗΝ»,[6] τονίζει το εκδοτικό σημείωμα των «Μακεδονικών Νέων» (μάλλον, η πλέον φιλοπαγκαλική εφημερίδα της περιόδου) την Κυριακή των εκλογών. «ΣΥΜΠΟΛΙΤΑΙ, ΓΗΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ! ΨΗΦΙΣΑΤΕ ΟΛΟΙ ΑΥΡΙΟΝ ΤΟΝ κ. Κ. ΑΓΓΕΛΑΚΗΝ ΥΠΟΨΗΦΙΟΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΤΑΞΕΩΣ ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΙΚΤΟΝ ΨΗΦΟΔΕΛΤΙΟΝ ΑΥΤΟΥ»,[7] κραυγάζει και το πρωτοσέλιδο της «Νέας Αλήθειας», άλλωστε ο Ιωάννης Κούσκουρας, εκδότης της εφημερίδας, ήταν υποψήφιος με αυτό το «μικτόν ψηφοδέλτιον».[8] Στο προεκλογικό του πρόγραμμα ο Αγγελάκης υπόσχεται: «Θα καταβάλω […] πάσαν προσπάθειαν όπως κατασκευασθώσιν εις την πόλιν μας έργα υγείας, υδρεύσεως, συγκοινωνίας και εξωραϊσμού […] Θ’ αποτελέση δι’ εμέ ιδιαίτερως θεμελιώδες ζήτημα η κατασκευή οδών […] θα επεκτείνωμεν δ’ όπου είναι δυνατόν τας ήδη υπαρχούσας τροχιοδρομικάς γραμμάς […] θα φροντίσωμεν να ενισχύσωμεν και αυξήσωμεν τας κλίνας του Δημοτικού [«Αγ. Δημήτριος»] και του προσφυγικού [«Γ. Γεννηματάς»] νοσοκομείου, ως και τον αριθμόν των δημοτικών ιατρείων και φαρμακείων […] θα μεριμνήσωμεν όπως παύση επί τέλους το από τετραετίας ήδη μαρτύριον των κατοίκων εκ της ελλείψεως του ύδατος δια της κατασκευής μεγάλων υδραυλικών έργων. Πιστεύοντες, ότι και οι κάτοικοι των συνοικιών και των απομεμακρυσμένων συνοικισμών δικαιούνται της αυτής με τους άλλους πολίτας μερίμνης εκ μέρους του Δήμου, θα θεωρήσωμεν ιεράν μας υποχρέωσιν να εξασφαλίσωμεν εις αυτούς το ταχύτατον συγκοινωνίαν, ύδρευσιν, φωτισμόν και εκπαίδευσιν».[9] Ο Αγγελάκης θα διεκδικήσει άλλες δυο φορές το θώκο του δημάρχου Θεσσαλονίκης. Το 1929 θα είναι τρίτος με 3.776 ψήφους (12,4%) και το 1930 πέμπτος με μόλις 368 ψήφους (1,1%).[10]

 

Για τον δεύτερο, αλφαβητικά, υποψήφιο δήμαρχο δεν ξέρουμε τίποτα άλλο πέρα από τ’ όνομά του, αν κι ούτε γι’ αυτό είμαστε απόλυτα σίγουροι. Πρόκειται για τον Λ. Αμυρά (ή Αλμύρα)[11] που δεν κατάφερε να συγκεντρώσει παρά ελάχιστες ψήφους.

 

Αντιθέτως, αναμφισβήτητα είναι γνωστό στη Θεσσαλονίκη το όνομα του Νικολάου Γερμανού. Ο πρώην φιλομοναρχικός βουλευτής που είχε ήδη ξεκινήσει τις διαδικασίες για τη δημιουργία της Διεθνούς Εκθέσεως (που άνοιξε τις πύλες της για πρώτη φορά το επόμενο έτος), ήταν κι ο πρώτος που εξέθεσε υποψηφιότητά, πριν καν την παραινετική παρέμβαση του νομάρχη.[12] Αυτό, όμως, το γεγονός μάλλον δεν τον ωφέλησε ιδιαίτερα, καθώς ούτε κανένα κόμμα, ούτε κάποιος σύλλογος, ούτε και καμιά εφημερίδα βρέθηκε στο πλευρό του. Βέβαια, σε φύλλο του «Φωτός», υπάρχει μέσα σε πλαίσιο και δίπλα στην τίτλο της εφημερίδας η πρόσκληση «ΨΗΦΙΣΑΤΕ ΟΛΟΙ ΤΟΝ κ. Ν. ΓΕΡΜΑΝΟΝ», που ακολουθείται από ένα υμνητικό κείμενο γι’ αυτόν υπό τον τίτλο «ΕΚΛΕΚΤΑΙ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΕΣ». Σ’ αυτό διαβάζουμε, μεταξύ άλλων, πως: «Η Θεσ/νίκη εις τον κ. Γερμανόν οφείλει την ματαίωσιν της συμβάσεως περί κατασκευής των υπονόμων υπό της Εταιρείας Μακαλκάιν, συμβάσεως η οποία κριθείσα υπό του Συμβουλίου των Δημοσίων έργων απεδείχθη αυτόχρημα ληστρική. Η αναβίωσις των νυκτερινών Σχολών των απόρων παίδων […] είνε έργον του κ. Γερμανού […] Και ήδη ο κ. Γερμανός κατέρχεται εις τον εκλογικόν αγώνα […] με όλας τα επιστημονικάς γνώσεις του […] με την αποκτηθείσαν εμπειρίαν εκ της μακροχρονίου διαμονής του εν ταις ευρωπαϊκαίς πόλεσι και της αυτόθι εξοικιώσεως προς τα έργα πρόοδου και πολιτισμού. Κατέρχεται με την εγνωσμένην δραστηριότητα και ενεργητικότητά του και την αποφασιστικότητα, όπως καταβάλη πάσας τας προσπαθείας του προς αναδημιουργίαν της Θεσσαλονίκης και μετατροπήν αυτής εις πραγματικήν πόλιν».[13] Βλέποντας το όλο στήσιμο του δημοσιεύματος, αλλά και τη σταθερή και έντονη υποστήριξη της εφημερίδας προς άλλο υποψήφιο του συντηρητικού χώρου, μπορούμε να εικάσουμε ότι πρόκειται για πληρωμένη καταχώρηση.

 

Τ’ όνομα του επόμενου υποψηφίου μάλλον θα ήθελαν να το ξεχάσουν, κάποια χρόνια αργότερα, ακόμη κι όσοι τον ήξεραν. Η υποψηφιότητα του Ντούσαν Γκέτσκο αντιμετωπίστηκε με αρκετή δόση ειρωνείας από σύσσωμο τον Τύπο της πόλης, που σχολίαζε είτε «το μελαχροινόν του μουστάκιον» το οποίο έδενε με κορδέλες σύμφωνα μ’ ένα δημοσίευμα•[14] είτε την επαγγελματική απασχόληση ως αντιπρόσωπου καλλυντικής κρέμας, που οδηγεί «αφελείς» να τον θεωρούν ως «πλανόδιο πωλητή» και στις προεκλογικές του συγκεντρώσεις να ρωτούν: «Και πόσο έχει, παρακαλώ, το μπουκαλάκι»,[15] ή εμπλέκεται στις προεκλογικές του υποσχέσεις: «Θα σας κάνω συσίτια και θα σας παρέχω και κρέμαν Ιωάνναν»,[16] ενώ 

συμπεριλαμβάνεται και στη σχετική καζούρα μετά το πενιχρό αποτέλεσμα: «Ο κ. Γκέτσκος έχων την μεγαλητέραν μειονοψηφικήν επιτυχίαν. Δηλαδή ψήφον τον ιδικόν του μόνον προσπαθεί να παρηγορηθή συγχρόνως δε να εξαλείψη από του προσώπου του τα μαύρα μέσον της κρέμας Ιωάννας ης μοναδικός αντιπροσώπος τυγχάνει αυτός και μόνον».[17] Η συνέχεια της δημόσιας παρουσίας του Γκέτσκο ήταν, μάλλον, σκοτεινή καθώς εμπλέκεται στη δράση της φασιστικής οργάνωσης ΕΕΕ και τ’ όνομά του αναφέρεται στη δίκη για τον εμπρησμό του Κάμπελ,[18] ενώ στη διάρκεια της Κατοχής ήταν πρόεδρος της Βουλγαρικής Λέσχης Θεσσαλονίκης.[19]

 

Ο επιχειρηματίας (ασχολούνταν ιδιαίτερα με το εμπόριο καπνών αλλά και με ξενοδοχεία) και τέως βουλευτής Κωνσταντίνος Ζήσης ήταν ο υποψήφιος τον οποίο τελικά επέλεξε να υποστηρίξει, μετά από πολλές συζητήσεις κι άλλες διεργασίες, η τοπική ηγεσία του Λαϊκού Κόμματος μαζί με τη φιλοβασιλική Πολιτική Ένωση Μακεδονικής Νεολαίας.[20] Σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα «την εσπέραν της χθες συνήλθεν εις τρίωρον και θυελλώδη συνεδρίασιν η Μακεδονική Νεολαία […] Κατόπιν μακράς συζητήσεως απεφασίσθη όπως αποκηρυχθή η υποψηφιότης του κ. Οικονόμου, υποστηριχθή δε η τοιαύτη του κ. Κ. Ζήση εν τω προσώπω του οποίου συγκεντρούνται αι συμπάθειαι του αντιβενιζελικού κόσμου. Κατόπιν τούτου κατηρτίσθη επιτροπή […] ήτις θα έλθη σήμερον εις συνεννοήσεις μετά του Λαϊκού κόμματος […] Υπάρχουν πληροφορίαι καθ’ ας το Λαϊκόν κόμμα προς το  συμφέρον του αγώνος θα συμφωνήση απολύτως προς την άποψιν ταύτην».[21] Ο Ζήσης υποστηρίχθηκε κι από την εφημερίδα «Το Φως», το πρωτοσέλιδο της οποίας την ημέρα των εκλογών κυκλοφόρησε με μια μεγάλη φωτογραφία του υποψηφίου με υπέρτιτλο «Ο ΕΚΛΕΚΤΟΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ» και λεζάντα «ΚΩΣΤΑΣ ΖΗΣΗΣ ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΤΗΣ ΗΝΩΜΕΝΗΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ», κάνοντας αναφορά στον εκλογικό συνασπισμό των αντιβενιζελικών κομμάτων που είχαν νικήσει στις βουλευτικές εκλογές του Νοεμβρίου 1920, ενώ μέσα σε πλαίσιο έγραφε πως τον Ζήση υποστηρίζουν: «Η Π.Ε.Μ. Νεολαίας. Το Λαϊκόν Κόμμα. Όλοι οι Ισραηλίται. Οι Επαγγελματίαι. Οι περισσότεροι Μεταξικοί. Όλοι οι πρόσφυγες».[22] Στις «ολίγας λέξεις» που δημοσίευσε «αντί προγράμματος» ισχυρίζεται ότι «έπραξα πάντοτε το καθήκον μου εις τρόπον ώστε κατερχόμενος σήμερον εις τον εκλογικόν αγώνα, κατέρχομαι με ογκώδες ενεργητικόν ιδίως δε άνευ του ελαχίστου παθητικού» και υπόσχεται πως «θα διοικήσω δημοκρατικώς δεχόμενος και ακούων τους πάντας, φροντίζων δια τα συμφέροντα όλων ανεξαιρέτως των Θεσσαλονικέων, είτε Ισραηλίται είναι είτε Πρόσφυγες είτε Γηγενείς ή της Παλαιάς Ελλάδος μη υπακούων εις κελεύσματα κομμάτων, ούτε ρυμουλκούμενος παρ’ ουδενός […] δεν θα μνησικακήσω κατ’ ουδενός».[23]

 

Από τον συντηρητικό χώρο προέρχονταν κι ο Αθανάσιος Καλλιδόπουλος, ο οποίος ήταν πολιτευτής του Κόμματος Ελευθεροφρόνων του Ι. Μεταξά.[24] Η περίπτωσή του είναι χαρακτηριστική της σύγχυσης που επικρατούσε στο εκλογικό σώμα καθώς, ενώ αρχικά είχε διεκδικήσει το χρίσμα του υποψηφίου τελικά είχε παραιτηθεί (μαζί με τον Σπ. Τζαμτζή),[25] εντούτοις βρέθηκαν δυο ψηφοφόροι που έριξαν ψηφοδέλτια με τ’ όνομά του στην κάλπη.[26] Ο Αθ. Καλλιδόπουλος (που δεν πρέπει να συγχέεται με τον στρατηγό Π. Καλλιδόπουλο) ξαναδοκίμασε την τύχη του στις δημοτικές του 1929 χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, αφού πήρε 511 ψήφους (1,7%).[27]

 

Ο Γεώργιος Καρβωνίδης, προσπάθησε να μπει «σφήνα», θα λέγαμε, μεταξύ των δυο βασικών υποψηφίων του βενιζελικού χώρου. Βασικό του ατού θεωρούνταν η καταγωγή του. «Και η υποψηφιότης του κ. Καρβωνίδου, υποστηριζομένου υπό προσφύγων Ποντίων και Καυκασίων από χθες ήρχισε να ζωηρεύη […] Η υποψηφιότης του κ. Καρβωνίδου είνε μία εκ των συμπαθών εις τον προσφυγικόν κόσμον καθότι ο κ. Καρβωνίδης είνε και ούτος Πόντιος».[28] Ήταν μάλιστα ένας από τους τρεις υποψήφιους την υποστήριξη των οποίων συζήτησε η Συνομοσπονδία Προσφύγων Μακεδονίας-Θράκης, αλλά στην τελική ψηφοφορία μεταξύ των μελών των διοικητικών συμβουλίων των ομοσπονδιών Θρακών, Μικρασιατών και Ποντίων κανείς δεν βρέθηκε να τον ψηφίσει.[29] Βέβαια, το όνομά του έδωσε αφορμή για λογοπαίγνια, καθώς μετά τις λίγες ψήφους που συγκέντρωσε, γράφτηκε ότι «έχει το θάρρος της γνώμης του ίνα δια του ονόματός του δηλώνη τον χρωματισμόν».[30]

 

Ένας άλλος υποψήφιος γνωστός, κι αυτός, για το τσιγκελωτό του μουστάκι ήταν ο Γεώργιος Κοσμίδης.[31] Σε προκήρυξή του αναγράφονται, μεταξύ άλλων: «διακηρύττω, ότι κατέρχομαι εις τας δημοτικάς εκλογάς […] ξένος προς τας πολιτικάς διαμάχας και τα πολιτικά μίση […] Ειδικώτερον απευθύνομαι προς τους συμπολίτας μου πρόσφυγας, εκ των τάξεων των οποίων προέρχομαι, να συναγωνισθούν εις τον ιερόν αγώνα, εις ον απεδύθην δια την εξυπηρέτησιν των ζωτικωτάτων ιδίων αυτών συμφερόντων, ως και των δικαιωμάτων αυτών προς την κοινωνικήν αυτών ανύψωσιν […] Απευθύνομαι προς τους εργάτας, προς την οργανωμένην τάξιν του λαού, από την ψήφον της οποίας θα ενισχυθή ο αγών ημών εις την τακτοποίησιν τόσον του προσφυγικού ζητήματος όσον και της εξυπηρετήσεως και περιφρουρήσεως των συμφερόντων αυτών […] Ζητώ ψήφον εμπιστοσύνης από τους συμπολίτας μου, γηγενείς, πρόσφυγας εργάτας και πάσης κοινωνικής τάξεως βιοπαλαιστάς, του συνόλου εν γένει των πολιτών ως κοινωνικού αδιαιρέτου, δια την κοινήν πάντων συνεργασίαν προς προαγωγήν και περιφρούρησιν των συμφερόντων του δήμου και των πολιτών».[32] Καθώς η βενιζελική Προσφυγική Συνομοσπονδία ταλαντευόταν μεταξύ Αγγελάκη και Συνδίκα, ο Κοσμίδης προσπάθησε να παρέμβει. «Αδελφοί πρόσφυγες», έλεγε σε δήλωσή του «οι εκλογείς πρόσφυγες εντέλλονται να μη εκλέξουν υποψήφιον δήμαρχον πρόσφυγα. Οι πρόσφυγες, αλλά και οι γηγενείς οφείλουν να κατανοήσουν την σημασίαν ταύτην, η οποία αποτελεί περιορισμόν τινα των πολιτικών δικαιωμάτων της τάξεως εκείνης, ήτις ως εν ξένη γη, ξένος προς την πολιτικήν ζωήν του τόπου και τας υποχρεώσεις της προς την κοινωνίαν την κρατούσαν, έχει το δικαίωμα του εκλέγειν, αλλ’ ουχί και του εκλέγεσθαι, ως π.χ. αι μειονότητες και αι γυναίκες!».[33] Άλλωστε, τα «Μακεδονικά Νέα» θεωρούν τον Κοσμίδη ως ένα «εκ των δημοκρατικών υποψηφίων δημάρχων».[34] Ο, οριακά διψήφιος, αριθμός ψήφων που συγκέντρωσε, μάλλον δεν τον απογοήτευσε κι έτσι δυο χρόνια αργότερα τίθεται επικεφαλής της Εθνικής Ενώσεως «Ελλάς» που είναι υπεύθυνη για τραμπουκισμούς, ξυλοδαρμούς και δολοφονίες Εβραίων και κομμουνιστών, καθώς και για τον εμπρησμό του Κάμπελ, στη δίκη για τον οποίον ο Κοσμίδης βρέθηκε κατηγορούμενος για ηθική αυτουργία, αλλά τελικά το κακουργιοδικείο της Βέροιας τον απάλλαξε.[35]

 

Ο τελευταίος, στην κατάταξη μετά την ψηφοφορία, υποψήφιος, Ιωάννης Λιακόπουλος, αν μη τι άλλο προσέφερε άφθονο το γέλιο. «Οδηγήσατέ με», διακηρύττει, «δια της λευκής Υμών ψήφου προς τα Τιτανικά έργα του Δήμου, ίνα φανώ Τιτάν και μέγας συνάμα σκαπανεύς οδηγών Σας προς τον Άγιον Δημήτριον Πολιούχον Θεσ/νίκης όστις θέλει ανοικοδομηθή και αναλάβη την προτέραν αυτού αίγλην ουχί δαπάναις του Δήμου. Θέλω Σας φέρη εις τον Νέον Παρθενώνα (χώρον Γεδή Κουλέ) όπου συν τη παρόδω του χρόνου θα γίνη Στάδιον, αμφιθέατρα Διονύσου και Ηροδότου, Γυμναστήρια, δενδροφυτείαι. Εκεί θα τελούνται αθλητικοί αγώνες, Δημοτικαί πανηγύρεις, ίνα κάμωσι υμάς διαχυτικούς και ρωμαλέους πολίτας. Ανοίξατέ μοι δρόμον ίνα δρόμους και ρυμοτομίας πολλάς κάμω, ως και Δικαστικά και Δημαρχιακά Μέγαρα, Νοσοκομεία, Φρενοκομείον, Λυσσιατρείον, Άσυλα, Γυμνάσια, Σχολεία, οικονομικά συσσίτια, εμπορικά επιφυλακτήρια, στρέψω δε τον Ιορδάνην ποταμόν (ύδατα Γενιτσών και Εδέσης) προς επάρκειαν της πόλεως».[36]

 

Ο χειρούργος Παναγιώτης Οικονόμου, μέλος της διοικούσας επιτροπής Μακεδονίας του Κόμματος Ελευθεροφρόνων, έλαβε το χρίσμα του υποψήφιου δημάρχου από τον ίδιο τον αρχηγό του κόμματος, τον Ιωάννη Μεταξά.[37] Υπέρ αυτού απέσυρε την υποψηφιότητά του ο Αθ. Καλλιδόπουλος (που ανήκε στο ίδιο κόμμα),[38] ενώ είχε και τη στήριξη της εφημερίδας «Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος», καθώς «η υποψηφιότης του κ. Οικονόμου επεβλήθη παρά του κ. Δαρβέρη»[39] (εκδότη του «Ταχυδρόμου»), όπως ισχυρίζεται «Το Φως», που όπως είπαμε στήριζε τον Κ. Ζήση.

 

Άγνωστος στο ευρύ κοινό, ο νεαρός πρόσφυγας δικηγόρος Μηνάς Πατρίκιος, ήταν αρκετά δραστήριος και είχε βρεθεί επικεφαλής της Ανωτάτης Επιτροπής Προσφύγων, που συσπείρωνε πρόσφυγες ανεξαρτήτου τοπικής καταγωγής, οι οποίοι όμως διαφωνούσαν με τον εναγκαλισμό της Προσφυγικής Συνομοσπονδίας με τα βενιζελικά κόμματα. Ο Πατρίκιος από το βήμα του Γ΄ Παμπροσφυγικού Συνεδρίου (Απρίλιος 1925) είχε δηλώσει: «Με κυβερνήσεις συντηρητικάς και απολυταρχικάς δεν λύεται το αγροτικόν ζήτημα… Μη ελπίσωμεν από τας σημερινάς κυβερνήσεις λύσιν. Προτείνω λοιπόν όπως ο προσφυγικός κόσμος συσσωματωθή εις κόμμα Εργατοαγροτικόν […] Από απόψεως οικονομικής είμεθα προλετάριοι. Οι πόλεμοι μάς διεμόρφωσαν ούτως, ώστε είνε αδύνατον να ταχθώμεν με την τάξιν των κεφαλαιοκρατών». Η τοποθέτηση αυτή επευφημήθηκε από τον μοναδικό αριστερό βουλευτή εκείνου του κοινοβουλίου, τον σοσιαλιστή Ιωάννη Πασαλίδη,[40] τον μεταπολεμικό πρόεδρο της ΕΔΑ. Αυτές οι θέσεις επέτρεψαν τη σύμπηξη του Εργατοπροσφυγικού Συνδυασμού, με τη συνεργασία της Επιτροπής με οργανώσεις που επηρεάζονταν πολιτικά από το νεαρό Κουμμουνιστικό Κόμμα.[41] «Ζωηροτάτη υπήρξε χθες η ανά τους εργατικούς και προσφυγικούς κύκλους της πόλεώς μας προεκλογική κίνησις. Εντός της σήμερον θέλει κοινοποιηθή το εκλογικόν πρόγραμμα αυτού. Εις τον συνδυασμόν τούτον συμπράττουν, το Εργατικόν Κέντρον και η Ομοσπονδία των Ισραηλιτικών συνοικισμών».[42] Στον Τύπο, βέβαια, αναφέρθηκαν διαφωνίες μελών και οργανώσεων της Ανωτάτης Επιτροπής Προσφύγων, όπως η παρακάτω: «Η Ανωτάτη Επιτροπή λαβούσα εξ αρχής την απόφασιν να μη πολιτευθή κατά τας δημοτικάς εκλογάς, δεν ετήρησε μέχρι τέλους την απόφασιν ταύτην, επινοήσασα να συμπράξη μετά του Εργατικού Κέντρου, του οποίου ως γνωστόν οι ιθύνοντες τυγχάνουσι κομμουνισταί […] συνεπεία τούτου ο Κεντρικός Σύλλογος Καυκασίων […] ευρίσκεται εις την ανάγκην να αποχωρήση του οργανισμού της Ανωτάτης […] Εν σχέσει με τας δημοτικάς εκλογάς της Κυριακής […] αφίνει ελευθερίαν εκλογής εις τα μέλη του».[43] Από το αποτέλεσμα, όμως, φαίνεται πως η συμμαχία αυτών των κοινωνικών οργανώσεων βρήκε μεγάλη απήχηση κι έμεινε σταθερή, τουλάχιστον προεκλογικά, ενώ προσωπικά ο Μ. Πατρίκιος δημιούργησε ένα μοναδικό φαινόμενο κατεβαίνοντας με αξιώσεις σ’ όλες τις δημοτικές εκλογές από τότε μέχρι το 1954, οπότε και ξανακέρδισε.

 

Στη θέση του δημάρχου βρισκόταν ο Πέτρος Συνδίκας, που είχε διοριστεί από τους στρατιωτικούς του Κινήματος του 1922 και κατέβηκε στις δημοτικές εκλογές με την κομματική στήριξη της Δημοκρατικής Ενώσεως, ενώ κι ο ηγέτης της Αλ. Παπαναστασίου επισκέφθηκε προεκλογικά την πόλη προκειμένου να ενισχύσει την υποψηφιότητά του. Για τον καταρτισμό του συνδυασμού της Δημοκρατικής Παράταξης, όπως αποκλήθηκε, συνεργάστηκαν, σύμφωνα με τη «Μακεδονία», «η “Δημοκρατική Ένωσις”, το υγιές και πλειοψηφούν τμήμα της Λέσχης των Φιλελευθέρων, η Δημοκρατική Νεολαία, ο Εργατικός Δημοκρατικός Σύλλογος και πλείστα Προσφυγικά Σωματεία μετέχοντα και μη της Συνομοσπονδίας, ως και αντιπρόσωποι Ισραηλιτικών οργανώσεων».[44] Να σημειώσουμε, ότι τόσο η «Εφημερίς των Βαλκανίων», όσο και η «Μακεδονία» αποτέλεσαν τη μερίδα του Τύπου που στήριξε τον Συνδίκα. Όπως, μάλιστα, σημειωνόταν στο εκδοτικό σημείωμα της τελευταίας την Κυριακή των εκλογών: «Έχομεν ούτω καθήκον υπέρτατον, ως δημοκρατικοί πολίται, να μη λιποτακτήσωμεν από τας τάξεις μας, αλλά να σπεύσωμεν όλοι με φανατισμόν, να εκπληρώσωμεν το καθήκον μας με ένα σύνθημα γενικόν και μίαν ιαχήν που θα σβύση πάσαν άλλην: ΖΗΤΩ Ο ΣΥΝΔΙΚΑΣ. ΖΗΤΩ Η ΠΑΡΑΤΑΞΙΣ ΜΑΣ».[45] Ο Συνδίκας αντί προγράμματος πρόβαλλε το έργο που είχε κάνει ως δήμαρχος, χωρίς βέβαια, να αποφεύγει τις υποσχέσεις. Σε λόγο που «εξεφώνησε» στην Τούμπα δήλωσε «ότι άνθρωπος των έργων αυτός δεν δύναται να δώση υποσχέσεις, αίτινες θα ήσαν ασυντέλεστοι και θα παρουσίαζον αυτόν ασυνεπή. Υπεσχέθη όμως ότι θα καταβληθή εκ μέρους του […] κάθε προσπάθεια προς πλήρη ικανοποίησιν όλων των αναγκών του συνοικισμού των […] Ετόνισε δε ότι προέχει προ παντός η λειτουργία τροχιοδρομικής γραμμής η οποία ου μόνον την Τούμπαν θα εξυπηρετήση αλλά και την πόλιν της Θεσ/νίκης θα ευηργέτει πραγματικώς».[46] Ανάμεσα στους υποψηφίους της Δημοκρατικής Παράταξης του Συνδίκα βλέπουμε και τον Νικόλαο Χερτούρα, έμπορο,[47] που προφανώς ταυτίζεται με τον μετέπειτα διευθυντή του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης που την 1.12.1941 ανέλαβε τη θέση του γενικού διευθυντή Επισιτιστικών και Οικονομικών Αναγκών της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, θέση που του εξασφάλισε την πρόσβαση σε μεγάλες ποσότητες τροφίμων εν μέσω γενικευμένης πείνας. Ο Χερτούρας εκμεταλλεύθηκε αυτή την πρόσβαση αποκομίζοντας τεράστια κέρδη από την προώθηση των τροφίμων σε συνεργασία, ιδιαίτερα, με τον αρχηγό του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος Μακεδονίας-Θράκης Γεώργιο Σπυρίδη.[48]

 

Τελευταίος αλφαβητικά, ο «τέως υπουργός Παιδείας»[49] Γεώργιος Χατζηκυριακού κατέλαβε και μία από τις τελευταίες θέσεις στην κατάταξη. Θεωρούμενος κι αυτός «δημοκρατικός υποψήφιος», σύμφωνα με την καταγραφή των «Μακεδονικών Νέων»,[50] είναι σίγουρο ότι δεν διακρινόταν για τη μετριοφροσύνη του, όπως προκύπτει από την ανάγνωση του προγράμματός του. «Γέννημα και θρέμμα Θεσσαλονικεύς», δηλώνει, «αφιέρωσας όλην μου την ζωήν, σκέψιν και ψυχήν, εις την υπηρεσίαν Θεσσαλονίκης […] Με τοιαύτα εφόδια και με τον ιερόν μου πόθον να συνεχίσω τας υπέρ της Θεσσαλονίκης υπηρεσίας μου επιζητώ τας ψήφους των συμπολιτών μου –συμπολιτών χωρίς πλέον διάκρισιν, εντοπίων, παλαιοελλαδιτών και προσφύγων, πάντων Θεσσαλονικέων πολιτών Ελλήνων, Ομοθρήσκων ή αλλοθρήσκων. Αναμετρώ τας βαρείας υποχρεώσεις του Δημάρχου Θεσσαλονίκης. Έχω πλήρη επίγνωσιν των υποχρεώσεων Δημάρχου ιστορικής πόλεως […] Μ’ ενθαρρύνουν όμως ο ζήλος μου και η αφοσίωσίς μου εις το καθήκον, όταν πρόκειται να εργασθώ δια την πρόοδον της πατρίδος μου […] ο Δήμαρχος δεν έχει, ούτε πρέπει να έχη πολιτικόν πρόγραμμα. Ο Δήμαρχος δεν ανήκει εις κόμμα, αλλά μόνον εις την πόλιν, ηγέτης και ρυθμιστής […] Εν τέλει δικαιούμαι να προσθέσω ότι και η επιστημονική μου μόρφωσις, ως διδάκτορος των φυσικών επιστημών, αι οποίαι παρέχουν σήμερον τας απαιτουμένας γνώσεις δια τα τεχνικά έργα, φωτισμού, υδρεύσεως, οδοποιίας κλπ. επαυξάνουν την αυτοπεποίθησίν μου, επί της οποίας στηρίζομαι εις την επιτυχίαν μου ως δημάρχου».[51] 

 

 

 

Έτσι, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι οι δυο βασικές πολιτικές παρατάξεις (η αντιβενιζελική Δεξιά και το βενιζελικό Κέντρο) κατέβηκαν με σχεδόν ταυτόσημη διάταξη στις εκλογές. Δύο βασικοί υποψήφιοι (Οικονόμου και Ζήσης, απ’ τη μια, Αγγελάκης και Συνδίκας, απ’ την άλλη) μαζί μ’ έναν, θα λέγαμε, δευτερεύοντα (Γερμανός και Καρβωνίδης, αντίστοιχα) διεκδικούσαν τους ψηφοφόρους του κάθε χώρου. Ο χώρος της Αριστεράς, ο οποίος δεν είχε μέχρι τότε ιδιαίτερες εκλογικές επιτυχίες (στο κοινοβούλιο που είχε διαλυθεί μόνο ο Πασαλίδης μπορούσε να χαρακτηριστεί αριστερός), υποστήριζε έναν υποψήφιο δήμαρχο, τον Πατρίκιο. Η πολυδιάσπαση των δυο μεγάλων κομματικών οικογενειών οδήγησε σε έντονη ενδοπαραταξιακή αντιπαράθεση μεταξύ των υποψηφίων δημάρχων, που διεκδικούσαν ψήφους από τις ίδιες δεξαμενές ψηφοφόρων. 

 

«Και ο Αγγελάκης, γόνος αριστοκρατικής οικογενείας, ανήλθεν εις το δημαρχιακόν αξίωμα με την αίγλην την προγονικήν, ίνα συμφύρη ταύτην ευθύς αμέσως μετά της του αξιώματος αποκτηθείσης, εις μίαν κλασσικήν ανικανότητα. Επεκάθησαν επί της δημαρχίας του γνωστά άτομα, τα οποία έθυον και έλυον εν τω δήμω μετά  της χειροτέρας ασυνειδησίας υπό το βαρύν ρογχαλητόν του κατά τύπους δημάρχου»,[52] έγραφε η «Μακεδονία». «Τα δημοσιογραφικά όργανα του κ. Συνδίκα επιστράτευσαν πάσαν τερατολογίαν και πάσαν προεκλογικήν κακοήθειαν δια να παραπλανήσουν τους δημότας και ιδίως τους πρόσφυγας υπέρ του υποψηφίου των πέντε μελών της φθισιώσης Δημοκρατικής Ενώσεως. Τοιούτον εκτραχηλισμόν ουδέποτε εγνώρισεν η ελληνική δημοσιογραφία, όπως δεν εγνώρισεν άλλοτε και η Θεσ/νίκη τοιαύτην σιχαμερήν έκλυσιν πολιτικών ηθών. Ευτυχώς, ο λαός της Θεσσαλονίκης, με την αφάνταστον θυμοσοφίαν του, όχι μόνον διαισθάνεται την χαμερπή λαοπλανίαν, αλλά και δεικνύει ανεπιφυλάκτως όλην την αηδίαν του προς τους ανθρώπους της πολιτικής ασχημοσύνης του εσχάτου κομματικού εκτραχηλισμού. Θα αποδείξη δε τα αισθήματά του ταύτα εμπράκτως σήμερον καταδικάζων δια της ψήφου του και τον κ. Συνδίκαν και τους τοιούτους αμύντοράς του»,[53] απαντούν τα «Μακεδονικά Νέα». «Όσον αφορά τον κ. Οικονόμου μετ’ επιτάσεως διεδόθη αργά την νύκτα ότι προ της γενικής κατακραυγής και της αποδοκιμασίας, απεφάσισε να παραιτηθή υπέρ του κ. Ζήση. Δια την υποβολήν της παραιτήσεώς του ο κ. Οικονόμου πιέζεται και παρά των ιδίων του φίλων. Οι μόνοι οίτινες υποστηρίζουν την υποψηφιότητά του είνε οι κ.κ. Δαρβέρης, Ν. Οικονόμου εργολάβος και κάποιος ιατρός. Υπήρχε συν τοις άλλοις χθες την εσπέραν η πληροφορία ότι και η υγεία του κ. Οικονόμου εκλονίσθη επαισθητώς συνεπεία των συγκινήσεων των τελευταίων ημερών εις τρόπον ώστε να θεωρήται βεβαία σχεδόν η παραίτησίς του»,[54] είναι ένα δείγμα γραφής του «Φωτός», από το «αντίπαλο» στρατόπεδο. Η κατάσταση θύμιζε, μάλλον, αμερικανικές προκριματικές εκλογές, πράγμα που προφανώς είχε τις επιπτώσεις του στο αποτέλεσμα.

 

Στην κοινωνία όμως υπήρχαν κι άλλοι διαχωρισμοί που έπαιζαν έντονο ρόλο εκτός από την πολιτική τοποθέτηση. Οι βασικοί ήταν η εθνοτική ταυτότητα και η ταξική θέση (η διάσταση του φύλου ήταν υποβαθμισμένη αφού οι γυναίκες ήταν αποκλεισμένες από την όλη διαδικασία). Από τα δημοσιεύματα βλέπουμε ότι οι κύριες εθνοτικές κατηγορίες (κάποιες από τις οποίες μπορούσαν να διακριθούν και σε περαιτέρω υποκατηγορίες) ήταν οι πρόσφυγες, οι γηγενείς χριστιανοί (δηλ. οι Μπαγιάτηδες), οι Ισραηλίτες και οι παλαιοελλαδίτες (σαφώς η μικρότερη ομαδοποίηση, ακόμα κι αν συμπεριλάβουμε τους Κρητικούς). Ιδιαίτερα μεγάλη μάχη δόθηκε, απ’ ότι είδαμε, για τις προσφυγικές μάζες. Θεωρούνταν, κατά κάποιο τρόπο, πιο εύκολο να χειραγωγηθούν καθώς είχαν έρθει πρόσφατα στην πόλη, δεν είχαν δεσμούς με τα πολιτικά τζάκια, ήταν ισχυρά οργανωμένες σε τοπικούς συλλόγους (για πρακτικούς αλλά και συναισθηματικούς λόγους), ενώ ένα μέρος τους ήταν τουρκόφωνοι (όπως κι ένας υποψήφιος, ο Κοσμίδης,[55] ενώ διαβάζουμε σε δημοσίευμα της «Νέας Αλήθειας»: «ένας Καππαδόκης φουρκισμένος φώναζε: -Συντίκα Μυντίκα εμείς δεν ξέρουμε. Εμεί Κριστιανοί ορτόντοξοι ήμαστε, Αγγελάκη ψηφίσουμε. Βερ, Σελάμ!».[56] Βέβαια, αυτές τις ψήφους διεκδικούσαν με αξιώσεις οι βενιζελικοί υποψήφιοι κι ο Εργατοπροσφυγικός Συνδυασμός, ενώ οι βασιλικοί δεν είχαν καμία ελπίδα στους προσφυγικούς συνοικισμούς• η δική τους εκλογική βάση βρισκόταν κυρίως στους Μπαγιάτηδες.

 

Όσον αφορά την εβραϊκή συμμετοχή στα ψηφοδέλτια μπορούμε να πούμε ότι ήταν περιορισμένη, τουλάχιστον στα πέντε που βρήκαμε. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι συνδυασμοί αποτελούνταν από τριάντα άτομα, έχουμε από τρεις (10%) στα βενιζελικά ψηφοδέλτια του Αγγελάκη[57] και του Συνδίκα[58], τέσσερις (13%) στα αντιβενιζελικά του Ζήση[59] και του Γερμανού[60] και, τέλος, πέντε (17%) στο αριστερό του Πατρίκιου,[61] το οποίο είναι το μοναδικό που έχει κι έναν Εβραίο υποψήφιο πάρεδρο, ενώ ένας ακόμη, ο Αλβέρτος Βενιαμίν Αμάρ, κατέβηκε ως ανεξάρτητος υποψήφιος πάρεδρος.[62] Οι δημαρχιακοί πάρεδροι δεν ήταν μέλη του δημοτικού συμβουλίου κι αποτελούσαν, πιθανόν, το αντίστοιχο της εξελεγκτικής επιτροπής ενός συλλόγου.

 

Παρόμοια, κινητοποίηση υπήρξε και σε ταξικό επίπεδο. Πέρα από το Εργατικό Κέντρο που συμμετείχε στη συγκρότηση του Εργατοπροσφυγικού Συνδυασμού, τόσο οι επαγγελματικές οργανώσεις[63] όσο και ο Σύνδεσμος Βιομηχάνων Μακεδονίας[64] όχι απλά εξέφρασαν την υποστήριξή τους προς υποψήφιους δημοτικούς συμβούλους, αλλά συγκρότησαν ουσιαστικά δικά τους ψηφοδέλτια, κάτι που έκανε και η Προσφυγική Συνομοσπονδία.[65] Αυτά τα ψηφοδέλτια αποτελούνταν από υποψήφιους συμβούλους που συμμετείχαν σε διαφορετικούς συνδυασμούς υποψηφίων δημάρχων.

 

Μπερδεμένο ακούγεται, αλλά αυτό οφείλεται στον τρόπο διεξαγωγής των εκλογών. Σύμφωνα με τις σχετικές οδηγίες της νομαρχίας: «Η ψηφοφορία θα γίνη δια ψηφοδελτίων άνευ ουδενός διακριτικού σημείου. Τα δια τους Δημάρχους και Δημαρχικούς Παρέδρους ψηφοδέλτια έχουσι χρώμα ερυθρούν, τα δε δια τους Δημοτικούς και Κοινοτικούς Συμβούλους χρώμα λευκόν […] Εάν εν τω κιβωτίω τω προορισμένω διά τα ψηφοδέλτια τους δημάρχου και του παρέδρου ευρεθώσι ψηφοδέλτια αναφέροντα μόνον ονόματα δημοτικών συμβούλων ή και τανάπαλιν, ταύτα θεωρούνται άκυρα […] Τα ψηφοδέλτια δύνανται να φέρωσι τυπωμένον ή δια γραφομηχανής γεγραμμένον το ονοματεπώνυμον των αρεστών εις ένα έκαστον των εκλογέων υποψηφίων […] Ο εκλογεύς όταν εισέλθη εις το εκλογικόν κατάστημα πρέπει να έχη συμπεπληρωμένον το ψηφοδέλτιον το οποίον θα κλείση εντός φακέλλου τον οποίον θα του δώση η Εφορευτική Επιτροπή […] Από τα έντυπα ψηφοδέλτια δύνανται να διαγραφώσι ονόματα και να προστεθώσι έτερα».[66] Έχουμε δηλ. δυο κάλπες κι έτσι μπορεί κάποιος να ψηφίσει έναν υποψήφιο δήμαρχο αλλά να μην ψηφίσει τους συμβούλους του συνδυασμού του, ενώ οι εφορευτικές επιτροπές δεν δίνουν συγκεκριμένα και δεσμευτικά ψηφοδέλτια, αλλά τα φέρνουν οι εκλογείς μαζί τους. Αυτό επέτρεπε στον εκλογέα να κάνει τον οποιοδήποτε δυνατό συνδυασμό επιλογής υποψήφιων δημοτικών συμβούλων από οποιαδήποτε παράταξη. Έτσι, π.χ., μπορούσε κάποιος να ψηφίσει για δήμαρχο τον Αγγελάκη και για δημοτικούς συμβούλους τον συνδυασμό των επαγγελματιών (που περιελάμβανε υποψηφίους διαφόρων παραταξιακών συνδυασμών) ή τον Πατρίκιο και τον συνδυασμό της Προσφυγικής Συνομοσπονδίας, κάνοντας και προσθαφαιρέσεις. Και για να γίνει το πράγμα πιο θόλο υπήρχαν υποψήφιοι σύμβουλοι που συμμετείχαν σε δύο και τρία παραταξιακά ψηφοδέλτια, καθώς ούτε αυτό απαγορευόταν.

 

Επιπλέον, ήταν η πρώτη φορά που η ψηφοφορία γινόταν με ψηφοδέλτια κι όχι σφαιρίδια, αλλά ένα σημαντικό μέρος των ψηφοφόρων ήταν αναλφάβητοι ή/και αλλόγλωσσοι (κυρίως Ισραηλίτες και τουρκόφωνοι πρόσφυγες). «Το ψηφοδέλτιον απεδείχθη θαυμάσιον και ασυγκρίτως καλύτερον του σφαιριδίου, αλλά δι’ όσους έτυχον στοιχειώδους τουλάχιστον παιδεύσεως. Δια τους άλλους απετέλει καπατσωσύνην των πρακτόρων των υποψηφίων», σημειώνει η «Μακεδονία».[67] Αν σήμερα, ακόμη, πολλά άτομα (ιδιαίτερα ηλικιωμένα) ζητούν έτοιμα, δηλ. σταυρωμένα, ψηφοδέλτια φανταστείτε τι γινόταν τότε που αυτό ήταν υποχρεωτικό. Δεν έλειψαν, λοιπόν, και οι υποκλοπές ψήφων: «Αφελείς άνθρωποι του λαού δασκαλαμένοι από το σπίτι των ζητούν προ του τμήματος ψηφοδέλτιον του κ. Οικονόμου. Ο διανομεύς των του Πατρικίου παρέχει αμέσως τας υπηρεσίας του χορηγών αυτοίς ψηφοδέλτια Πατρικίου και εξυμνών τας αρετάς του Οικονόμου!!…».[68]

 

Τέλος, ένα ακόμη τεχνικό χαρακτηριστικό της ψηφοφορίας που ταλαιπώρησε πολλούς εκλογείς και, απ’ ότι φαίνεται, επέδρασε και στο τελικό αποτέλεσμα ήταν η κατανομή των εκλογικών τμημάτων.[69] Οι ψηφοφόροι του κεντρικού τμήματος του Δήμου (αυτό που αντιστοιχεί χοντρικά στα σημερινά Α΄, Β΄, Γ΄ και Ε΄ Δημοτικά Διαμερίσματα) ήταν κατανεμημένοι στα τμήματα όλοι μαζί αλφαβητικά. Έτσι όσων το επώνυμο άρχιζε από Α έπρεπε να ψηφίσουν στη Σχολή Νούκα, που βρισκόταν στη γωνία Μαρασλή και Αλεξανδρείας (στην περιοχή της Μαρτίου), έστω κι αν αυτοί έμεναν π.χ. στο Βαρδάρι, ενώ οι έχοντες επώνυμο από Χ ψήφιζαν στη Σχολή Μεβλιχανέ (πάνω από την Παναγία Φανερωμένη) ακόμη κι αν μέναν στο Ντεπό. Το γεγονός αυτό προφανώς έπαιξε ρόλο στη μεγάλη αποχή που παρατηρήθηκε. Από την άλλη οι κάτοικοι των προσφυγικών συνοικισμών Καρά-Ισίν (Πολίχνης), Χαρμάν-Κιόι (Ν. Κορδελιού), Λεμπέτ (Σταυρούπολης), Καλαμαριάς, Τούμπας, Τριανδρίας και Χαριλάου, ψήφιζαν στις εκκλησίες και τα σχολεία των συνοικισμών, γεγονός που ευνοούσε τη συμμετοχή τους, σε σχέση με τους άλλους ψηφοφόρους.

 

 

 

Βασικό στοιχείο αυτών των δημοτικών εκλογών ήταν η πολύ μεγάλη αποχή. Ψήφισαν λίγο λιγότεροι από 18.000 εκλογείς σ’ ένα σύνολο περίπου 48.000 εγγεγραμμένων,[70] δηλ. η αποχή κυμάνθηκε στο 62,5%. Το γεγονός αυτός σχολίασε αρνητικά σύσσωμος ο Τύπος της πόλης. «Κατά την χθεσινήν ψηφοφορίαν ελάχιστοι προσήλθον εις τας κάλπας. Αυτό αποδεικνύει ότι ο κόσμος δεν κατενόησε την σημασίαν των εκλογών […] Ένας λοιπόν λόγος δια την εισαγωγήν της υποχρεωτικής ψηφοφορίας, του νέου συντάγματος είναι και το χθεσινόν φαινόμενον», [71] γράφει η «Μακεδονία». «Εις την απροθυμίαν των εκλογέων προσετέθη και η γενική απροθυμία των Εφορευτικών Επιτροπών και των Δικαστικών αντιπροσώπων, μη εννοούντων να περατώσωσι συντόμως την διαλογήν»,[72] γκρινιάζει το «Φως». «Θλιβερόν είνε το φαινόμενον της αδιαφορίας –αναλγησίας δυνάμεθα να είπωμεν– των ψηφοφόρων ιδίως των αστικών και των ανωτέρων τάξεων. Επί 45 περίπου χιλιάδων ψηφοφόρων μόλις το 1/3 αυτών έλαβον μέρος εις τον αγώνα. Οι άλλοι περιωρίσθησαν να συζητούν εις τα καφενεία και τα σαλόνια χωρίς να ενασκήσουν το ύψιστο δικαίωμα του ελευθέρου πολίτου. Αυτοί δε ακριβώς θα είνε εκείνοι, οι οποίοι θα διαμαρτύρωνται και θα φωνασκούν ευρίσκοντες ότι τίποτε το καλόν δεν συντελείται εν τω Δήμω και τίποτε δεν στέκει όρθιον»,[73] συμπληρώνει η «Νέα Αλήθεια».

 

Το σοκ όμως ήταν μεγαλύτερο όταν έγιναν γνωστά τα αποτελέσματα, που φαίνονται στον παρακάτω πίνακα.[74] Να σημειώσουμε, ότι ο πρώτος σε ψήφους εκλεγόταν δήμαρχος ασχέτως του ποσοστού που συγκέντρωνε.

 

Όνομα υποψηφίου	Πολιτική τοποθέτηση – Κομματική στήριξη	Εφημερίδες υπέρ του	Ψήφοι	Ποσοστό
Μην. Πατρίκιος	Εργατοπροσφυγικός Συνδυασμός, ΚΚΕ	Αβάντι	5.409	30,16%
Κων. Αγγελάκης	βενιζελικός, Κομ. Φιλελευθέρων, κυβ. Πάγκαλου	Μακεδονικά Νέα, Νέα Αλήθεια	4.737	26,41%
Παν. Οικονόμου	αντιβενιζελικός, Κόμ. Ελευθεροφρόνων	Ταχυδρόμος Β.Ε.	3.332	18,58%
Πέτρ. Συνδίκας	βενιζελικός, Δημοκρατική Έν.	Εφημερίς των Βαλκανίων, Μακεδονία	2.732	15,23%
Κων. Ζήσης	αντιβενιζελικός, Λαϊκό Κόμ., Μακεδ. Νεολαία	Το Φως	847	4,72%
Γ. Καρβωνίδης	βενιζελικός		507	2,83%
Νικ. Γερμανός	αντιβενιζελικός		283	1,58%
Γ. Χατζηκυριακού	βενιζελικός		56	0,31%
Λ. Αλμύρας			15	0,08%
Γ. Κοσμίδης	βενιζελικός		11	0,06%
Ντ. Γκέτσκο			5	0,03%
Αθ. Καλλιδόπουλος	αντιβενιζελικός		2	0,01%
Ιω. Λιακόπουλος			1	0,01%
Σύνολο			17.937

 

 

Την εκλογική νύχτα στο σπίτι του Αγγελάκη περιγράφει με ενάργεια η «Μακεδονία»: «Από της 6 μ.μ. το πλήθος των επιστρατευθέντων διανεμητών ψηφοδελτίων ως και οι οπαδοί του κ. Αγγελάκη κατέκλισαν την οικίαν αυτού […] Εν τω μεταξύ ήρχισαν να καταφθάνουν τα πρώτα αποτελέσματα. Εις κάθε ανακοίνωσιν των επιτυχών αποτελεσμάτων, αναστάτωσις εγένετο εις την τάξιν των ευνοουμένων, εκδηλούντων την χαράν των με ζητωκραυγάς και χειροκροτήματα. Μετά το 6ον όμως αποτέλεσμα εις το ιδιαίτερον γραφείον του κ. Αγγελάκη, όπου εστήθη το αρχηγείον και το λογιστήριον επεκράτησεν αιφνιδίως ανέλπιστος σιωπή. Τα πράγματα ήλλαξαν, παρουσιάζετο επί της σκηνής, άγνωστος και εν ταυτώ επίφοβος ανταγωνιστής ο υποψήφιος του εργατοπροσφυγικού συνδυασμού όστις διεξεδίκει με σοβαράν πλειοψηφίαν την νίκην. Κατάπληξις και απελπισία εις τους κραυγάζοντας. “Το τοιούτον δεν το περιμέναμε, έλεγον, τον εθεωρούσαμε ασήμαντον ενομίζαμεν ότι θα ανταγωνιζόμεθα με τον κ. Οικονόμου, αυτός ο κομμουνιστής μάς έφαγε”».[75] Η αγωνία έφτασε μέχρι την Αθήνα. «Παρακαλούμεν τηλεγραφήσατε αμέσως αποτελέσματα εκλογής Δημάρχου αναφέροντες ολικόν αριθμόν ψήφων. Εφόσον δεν συνεκεντρώθησαν τα ολικά αποτελέσματα γνωρίσατε τα μέχρι τούδε συγκεντρωθέντα αναφέροντες και πάσαν σχετικήν πληροφορίαν»,[76] έλεγε τηλεγράφημα του δικτάτορα Πάγκαλου προς στον νομάρχη.

 

Το σοκ του εκλογικού αποτελέσματος αντιμετωπίστηκε με δέος από μερίδα του Τύπου (ιδιαίτερα τα φιλοκυβερνητικά «Μακεδονικά Νέα»), αντανακλώντας τον τρόμο των κυρίαρχων τάξεων μπροστά σε μια, απροσδόκητη κατ’ αυτές, νίκη των λαϊκών στρωμάτων. «Ως βόμβα έπεσε χθες την πρωίαν εις την πόλιν μας η πληροφορία ότι ο κ. Πατρίκιος φέρεται ως Δήμαρχος Θεσσαλονικέων. Η κατάπληξις γενική, ταύτην δε διαδέχθη η δυσφορία, η εξέγερσις και η αγανάκτησις. Πάντες ανεξαρτήτως πολιτικών φρονημάτων ελεεινολόγουν το γεγονός. Ιδίως των αστικών και επαγγελματικών τάξεων η οδύνη υπήρξε στεγνή διότι θεωρούν δεκτόν τον εξευτελισμόν της Θεσσαλονίκης η οποία τείνη να παρασταθή ως μπολσεβικοκρατουμένη. Και πάντες μετενόουν διότι δεν συνεσπειρώθησαν πέριξ μιας οιασδήποτε παρατάξεως δια να αναδειχθή Δήμαρχος οιοσδήποτε άλλος και όχι ένας κομμουνιστής με συμβούλους διαφόρους βαναύσους και αξέστους μπολσεβίκους»•[77] «Η Θεσσαλονίκη, η πόλις των νέων μεγάρων και της νέας ζωής, η πόλις του εμπορίου και των συντηρητικών νοικοκυραίων, παραδίδεται εις χείρας ολίγων βαναύσων και αξέστων ανθρώπων, δια να ρημαχθή και να μεταβληθή εις μίαν νέαν Οδησσόν!».[78] Ο αστυνομικός διευθυντής, που πριν λίγες μέρες είχε διατάξει τους χωροφύλακες και τους στρατιώτες να πυροβολήσουν εναντίον άνεργων καπνεργατών και καπνεργατριών,[79] επισκέφθηκε ανήσυχος το Εργατικό Κέντρο «και συνέστησεν εις τον γραμματέα Αρβανιτάκην, ως και προς τους λοιπούς εργατικούς ιθύνοντας όπως προσπαθήσουν να αποφύγουν τας διαδηλώσεις εν εναντία περιπτώσει θα αναγκασθή να επιβάλη το κράτος του νόμου δια των αυστηροτέρων μέτρων. Οι εργάται υπεσχέθησαν εις τον κ. Μερεντίτην, ότι η τάξις δεν θα διασαλευθή ποσώς, καθόσον οι εργάται διατίθενται να φανούν νομοταγείς, ασχολούμενοι εις τα έργα των».[80]

 

Παράλληλα, οι υποστηρικτές του αστικού καθεστώτος (είτε βασιλικοί είτε βενιζελικοί) προσπαθούν να ξεπεράσουν το σοκ με γνωστές ψυχολογικές διαδικασίες. Ψάχνουν να βρουν και τα πλεονεκτήματα της νέας κατάστασης, αναζητούν ερμηνείες για τη δημιουργία της, διερευνούν δυνατότητες ανατροπής της. «Η Ιεριχώ έπεσεν», τιτλοφορεί σχετικό σημείωμα του το, δεξιό, «Φως» και λέει σ’ αυτό: «Η μάχη εδόθη […] Και σήμερον και αύριον θα μας απασχολήσει “των νεκρών η περισυλλογή και των τραυματιών και ναυαγών η περιποίησις” […] Εν μόνον παρήγορον διαβλέπομεν από τούδε συμπέρασμα εκ των εκλογών εμφανώ[ς] προκύπτων, ότι από τας εκλογάς αυτάς τα κόμματα εσαρώθησαν. Αι κομματικαί δυναστείαι και τα εκλογικά προτεκτοράτα σχεδόν ερειπώθησαν […] Η Ιεριχώ έπεσεν. Και είνε τούτο μέγα δια την πολιτικήν εξέλιξιν αφού ένας κόσμος ολόκληρος αποδίδεται εις εαυτόν και αποκτά την πολιτικήν του ελευθερίαν την οποίαν δεσμευμένην εκράτουν οι προσφυγοπατέρες δια να την χρησιμοποιώσιν υπέρ εκείνων οίτινες θα ηδύναντο να ανταπωκριθώσι προς τα ιδιοτελή των συμφέροντα».[81] «Οι Θεσσαλονικείς διέφυγον τον κίνδυνον να ιδούν Λουβαρομεσολογγιτοποιουμένην την Δημαρχίαν μας», είναι το σχόλιο της, κεντροαριστερής εκείνη την περίοδο, «Μακεδονίας» (Λούβαρης και Μεσολογγίτης ήταν οι διευθυντές των εφημερίδων που στήριζαν Αγγελάκη), για να συνεχίσει «δεν ίσχυσαν αι πλαστογραφίαι και τα παλαιοκομματικά τερτίπια του παρ’ ολίγον Δημάρχου. Εις την εργατοπροσφυγικήν νίκην οφείλεται η ματαίωσις του τελείου ξεχαρβαλώματος, το οποίον ανέμενεν τα Δημοτικά μας πράγματα» και να προσθέσει στο επόμενο σχόλιο, «Αλλά δεν είνε μόνον αυτό το καλόν που θα προκύψη από την απροσδόκητον αυτήν νίκην […] Εγκαινιάζεται άμιλλα και ευγενής αγών κομμάτων στηριζομένων εις ομαδικάς επιδιώξεις κοινωνικών τάξεων. Οι πολιτικοί αγώνες μεταξύ προσωπικών μπουλουκίων βαίνουν προς στιγμήν προς την δύσιν των. Από τας Δημοκρατικάς οργανώσεις αναμένομε να διαφωτίσουν τας λαϊκάς μάζας ν’ αναπτύξουν τα ιδεολογικά των προγράμματα τας νέας κοινωνικάς και οικονομικάς συνθήκας και ούτω να δώσουν την υγιά κατεύθυνσιν εις τας εργαζομένας λαϊκάς τάξεις».[82] Ακόμη και τα, κεντρώα και φιλοπαγκαλικά, «Μακεδονικά Νέα» ισχυρίζονται, πέρα από τον τρόμο που σπέρνουν, πως «Ευτυχώς ανεξαρτήτως του προσώπου του φερομένου ως επικρατούντος κ. Πατρικίου, ο οποίος ούτε εφαντάσθη καν ότι ερχόμενος από την Καλλικράτειαν, ή δεν ηξεύρομεν από πού αλλού, θα έτεινε να ανεδειχθή Δήμαρχος Θεσσαλονίκης, ο Δήμος Θεσσαλονικέων δεν περιέρχεται εις χείρας των μοναρχικών. Φαίνεται ότι εισήλθε εις την Δημαρχίαν η ακροτάτη αριστερά της Δημοκρατικής παρατάξεως, φαίνεται ότι αναδεικνύεται Δήμαρχος εργατοπρόσφυξ και κομμουνίζων αλλά Δημοκρατικός πάντοτε».[83]

 

Στις δοθείσες ερμηνείες περιλαμβάνεται η ισχυρή οργάνωση του συνδυασμού Πατρικίου: «αξιοσημείωτος υπήρξεν η πειθαρχία και η συνοχή του εργατοπροσφυγικού λαϊκού κόσμου, όστις ως στρατός υπό τας διαταγάς των αξιωματικών του εβάδισε κατά μάζας προς τας κάλπας και ανέδειξε τον εκλεκτόν του. Το παράδειγμά του είναι άξιον μιμήσεως και το συνιστώμεν δια το μέλλον εις όσους θέλουν να πρωτοστατούν και να αναμιγνύονται εις τους εκλογικούς αγώνας».[84] Αλλά και η εξαπάτηση: «Μας ανακοινούται ότι οι ψηφοφόροι των Συνοικισμών Τούμπας και Λεμπέτ δεν εξήσκησαν τα εκλογικά των δικαιώματα, τούτο δε διότι παρεπλανήθησαν υπό οργάνων του Κομμουνισμού, οίτινες της (sic) υπεσχέθησαν ότι θα δώσουν εις έκαστον ψηφοφόρον ανά 300 δραχμάς και θα τους μεταφέρουν καθ’ ομίλους εις τα εκλογικά τμήματα το απόγευμα. Η απάτη εγένετο αντιληπτή κατά την τελευταίαν στιγμήν αλλ’ ήτο πλέον αργά».[85] Επίσης η διάσπαση των άλλων παρατάξεων, ιδιαίτερα της βενιζελικής: «Εάν τινες ανήκοντες εις την ορθόδοξον Δημοκρατικήν παράταξιν δεν επέμενον να εμφανίσουν και τον θλιβερόν κ. Συνδίκαν ως υποψήφιον και εάν οι ορθόδοξοι δημοκρατικοί ψήφοι δεν κατενέμεντο και δεν διεσπώντο, Δήμαρχος Θεσσαλονικέων θα ήτο ασφαλώς ο κ. Κωνσταντίνος Αγγελάκης. Διότι αυτόν εψήφισε κατά μεγάλην πλειονότητα ο ορθόδοξος δημοκρατικός κόσμος και αυτόν θα είχομεν Δήμαρχον».[86] Η ανάλυση αυτή συμπεριλαμβάνει και τους αριστερούς στη δημοκρατική παράταξη, αλλά ως αιρετικούς. 

 

Δεν λείπει κι η αντισημιτική συνομωσιολογία, καθώς ο πρόεδρος του Εθνικού Πολιτικού Κέντρου Μακεδονίας (οργάνωση που φαίνεται πως απηχεί τις απόψεις του Πάγκαλου), Χατζηγώγος δηλώνει: «Δεν με εξέπληξεν ο αριθμός των ψήφων, τας οποίας συνεκέντρωσεν ο υποψήφιος των κομμουνιστών, διότι είναι αναμφισβήτητον, ότι εις τας δύο χιλιάδας περίπου ψήφους του κουμουνιστικού κέντρου, προσετέθησαν πλέον των 2500 ψήφων Ισραηλιτικών, οι οποίοι όπως εις κάθε εκλογήν αντιτάσσονται προς την Εθνικήν κατεύθυνσιν των Ελλήνων εκλογέων ούτω και τώρα κατεψήφισαν και τους υποψηφίους της Δημοκρατικής παρατάξεως και τους άλλους τους πολιτειακώς αντιφρονούντας. Εις τας εκλογάς του 1915 οι Ισραηλίται και οι Τούρκοι έδωκαν την νίκην εις τον […] συγκροτηθέντα αντιβενιζελικόν συνδυασμόν. Εις τας εκλογάς της 1ης Νοεμβρίου 1920 και πάλιν οι Ισραηλίται ομαδικώς άνευ σχεδόν ουδεμιάς εξαιρέσεως εψήφισαν κατά του Βενιζέλου. Εις τας τελευταίας βουλευτικάς εκλογάς λόγω προνοίας καθωρίσθησαν ιδιαίτερα τμήματα δια τους Ισραηλίτας εκλογείς και δια να μη φανή ο ανθελληνισμός των απέσχον σχεδόν όλοι […] Θα ήτο άρνησις της ιστορίας της πολιτικής εάν και εις την εκλογήν την προχθεσινήν δεν ηκολούθουν την αυτήν γραμμήν, και δεν συνετάσσοντο με τον υποψήφιον του Κουμμουνιστικού Κέντρου και τους γνωστούς αυτονομιστάς συνεργάτας των».[87] Πιο συγκροτημένη είναι η άποψη του Αλ. Παπαναστασίου: «Εις την Θεσσαλονίκην ιδιαιτέρως επίδρασιν ήσκησεν ο μέγας αριθμός υποψηφίων, η ταλάντευσις μερικών οργανώσεων κυρίως προσφυγικών, που έφεραν σύγχισιν εις τους εκλογείς. Η επιτυχία του εργατοπροσφυγικού υποψηφίου δεν αποδεικνύει υπεροχήν τινα του κομμουνιστικού πνεύματος και οφείλεται εις την διαίρεσιν των άλλων κομμάτων εις την μεγίστην αποχήν των οπαδών των αστικών κομμάτων, εν αντιθέσει προς τους δείξαντας μέγα ενδιαφέρον και πειθαρχίαν κομμουνιστάς και εργατοπρόσφυγας εκλογείς. Εξ άλλου όμως οφείλεται και εις την αντεργατικήν πολιτικήν της σημερινής Κυβερνήσεως και της προκατόχου ήτις έχει ερεθίσει τον εργατόκοσμον. Τέλος οφείλεται εις το σύστημα με το οποίον εκλέγονται οι δήμαρχοι, το οποίον επιτρέπει εις την σχετικώς πλειοψηφούσαν μερίδα, όσον δήποτε μικρά και αν είνε να εκλέγη τον δήμαρχον».[88]

 

Πάντως, η δυσφορία της κυβέρνησης για τα αποτελέσματα φαίνεται από την πρώτη στιγμή, καθώς τα «Μακεδονικά Νέα» συνέχεια γράφουν για ενστάσεις και ακύρωση της εκλογής. «Εν τούτοις, ως είμεθα εις θέσιν να γνωρίζουν, επειδή υπάρχουν πλείστα στοιχεία τα οποία θίγουν τον εκλογικόν νόμον εις την εκλογήν ωρισμένων τμημάτων θα υποβληθούν εντός της σήμερον ενστάσεις δια των οποίων θα ζητείται η ακύρωσις της εκλογής των τμημάτων τούτων και την επανάληψιν αυτής. Ανεξαρτήτως όμως των παρανομίων αι οποίαι συνέβησαν εις τα εν λόγω τμήματα, η εκλογή του κ. Πατρικίου θα ηδύνατο να ακυρωθή και δια δύο άλλους ουσιώδεις λόγους. Διότι αφ’ ενός ο κ. Πατρίκιος δικηγόρος ως δεν υπέβαλε παραίτησιν από τους επαγγέλματός του 30 ημέρας προς της εκλογής ως ο νόμος ορίζει, αφ’ ετέρου δε ενώ ο νόμος ρητώς ορίζει ότι τα ψηφοδέλτια των δημάρχων και παρέδρων δεόν να είναι ερυθρού χρώματος ο κ. Πατρίκιος μετεχειρίσθη ροζ τοιούτου».[89]

 

Ο νικητής των εκλογών, από την άλλη πλευρά, στις πρώτες του μετεκλογικές δηλώσεις εμφανίστηκε συναινετικός. «Η εκλογή μου, είνε εκλογή καθαράς λαϊκής νίκης […] Αι θερμόταται εκδηλώσεις αι οποίαι μου γίνονται παρά του λαού, ανεξαρτήτως τάξεως, με συγκινούν και μου ενισχύουν την πίστιν εις ένα ευγενή και υψηλόν αγώνα εις τον οποίον καλούμαι. Θα εργασθώ. Τούτο κρατήσατε ως υπόσχεσίν μου. Θα εργασθώ με την συναντίληψιν και την συνδρομήν όλων, δια την οποία δεν αμφιβάλλω. Όσον για το πρόγραμμά μου τούτο είναι γνωστόν. Θα συμμορφωθώ επακριβώς προς αυτό […] Εκπλήσσονται τινές διότι δήμαρχος εξελέγη ένας άγνωστος. Είμαι πράγματι άγνωστος εις πολλούς διότι ειργάσθην αθορύβως και ως δικηγόρος και ως πρόσφυξ πολιτευόμενος. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνω ο στόχος επιθέσεων. Τους παρακαλώ να περιμένουν να με ιδούν, να παρακολουθήσουν το έργον μου και ακολούθως να με κρίνουν».[90] Παράλληλα, ο Πατρίκιος «ανελθών εις το Διοικητήριον επεσκέφθη αλληλοδιαδόχως τον Γεν. Διοικητήν κ. Παναγιωτόπουλον και τον νομάρχην κ. Λαζαρίδην προς τους οποίους υπέβαλε τα σέβη του και διεμαρτυρήθη δια τας διαδόσεις οίτινες τίθενται σκοπίμως εις κυκλοφορίαν καθ’ ας δήθεν είνε κομμουνιστής, εζήτησε δε την αρωγήν των αρχών».[91]

 

 

Η ίδια η Ανωτάτη Επιτροπή Προσφύγων (γνωστή κι ως Παμπροσφυγική) εκδίδει ανακοίνωση που αναφέρει: «Ο πρόεδρος αυτής και Δήμαρχος Θεσσαλονίκης κ. Μηνάς Πατρίκιος, ούτε ήτο ούτε είναι κομμουνιστής, διεπνέεται όμως υπό λαϊκών και ριζοσπαστικών αρχών όπως και όλα τα μέλη της Ανωτάτης της οποίας ο αγών είναι γνωστός μέσα εις την προσφυγικήν πραγματικότητα. Η σύμπραξις της Ανωτάτης μετά των εργατικών οργανώσεων δεν είνε δυνατόν να την χρωματίση διότι τόσον το ιστορικόν της συνεργασίας όσον και ο τρόπος της καθόδου της ως εργατοπροσφυγικού συνδυασμού, μαρτυρούν τρανώτατα ότι κατήλθεν εις τον Δημοτικόν αγώνα ως λαϊκή τάξις, αχρωμάτιστος και ακομμάτιστος και δια την εξυπηρέτησιν των κοινών μόνον συμφερόντων του τόπου αγωνιζομένη». Την ίδια στιγμή πολλά τηλεγραφήματα απευθύνονται στον πρωθυπουργό Πάγκαλο όπως το παρακάτω του Συνδέσμου Συνοικισμού Μεβλεχανέ «Η Πρόνοια»: «Διαψεύδωμεν κατηγορηματικώτατα τας αναισχύντους συκοφαντίας ενίων εκμεταλλευτών Λαού Θ/νίκης δια το πρόσωπον του εκλεκτού μας Δημάρχου Πατρικίου, συκοφάντας αισχίστου είδους ότι ο Δήμαρχός μας είνε κομμουνιστής». Παρόμοια τηλεγραφήματα στέλνουν και η Ένωσις Γηγενών-Προσφύγων Συνοικίας Καλλιθέας, η Προσφυγική Ένωσις Καλαμαριάς, επιτροπές των συνοικισμών Τούμπας, Λεμπέτ, Καράισιν, Χαρμάνκιοϊ και των συνοικιών Καλλιθέας και Τσινάρ, καθώς και ο Σύνδεσμος Αστών 6ου Τομέως. Αξίζει να σημειώσουμε και τη συγχαρητήρια επιστολή που απευθύνει προς τον νέο δήμαρχο ο «διαπρεπής πολιτευτής» Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ηγετικό στέλεχος της Οργανώσεως Θεσσαλονίκης στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, με την οποία τον συγχαίρει γιατί συντέλεσε «εις εξασθένησιν των προσωπικών κομμάτων και της διαιρέσεως εις βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς ή εντοπίους και πρόσφυγας».[92] Ακόμη τα συγχαρητήρια τους υποβάλλουν στο γραφείο του Πατρίκιου «αντιπρόσωποι των σωματείων Τραπεζούντος και Ενδοχώρας, Παμμικρασιατικής Ενώσεως, Τυρολόης, Καλλιπόλεως, Μετρών, Δέρκων, Κυζίκου, Ιχθυοπολών, Εργατεργατών [; ίσως Αρτεργατών], Παμπροσφυγικής Καλαμαριάς, Καπνεργατών, Δημοδιδασκάλων, Προύσης, Νικαίας, Πισσιδείας, Καισαρείας. Κων/πόλεως, Ενώσεως Προσφύγων Κεντρικού Συλλόγου Καυκασίων και άλλοι»,[93] ο τελευταίος σύλλογος είχε βέβαια εκφράσει διαφωνίες –όπως είδαμε παραπάνω– αλλά αυτές μάλλον ξεπεράστηκαν από το νικηφόρο αποτέλεσμα.

 

Στην ανακοίνωση της εκλογικής επιτροπής του Εργατοπροσφυγικού Συνδυασμού απορρίπτονται οι διαδόσεις περί εξαγοράς ψήφων «καθ’ όσον προέρχονται εκ μέρους εκείνων ακριβώς οι οποίοι την επιτυχίαν των ηθέλησαν να στηρίξουν ουχί επί της πραγματικής ετυμηγορίας του λαού, αλλά εις τας αφειδώς διαδοθείσας εκατοντάδας χιλιάδας δραχμάς των»• χαρακτηρίζεται ως «παλαιοκομματική μανούβρα και πρόκληση» η προσπάθεια ακύρωσης της εκλογής, και δηλώνεται ότι ο εργαζόμενος λαός «εν ουδεμιά περιπτώσει θα επιτρέψη την καταπάτησιν των δικαιωμάτων του και απέναντι της ωργανωμένης δυνάμεως του οποίου θα συντριβή κάθε τοιαύτη προσπάθεια»• ενώ για την «απόπειρα […] αποδόσεως τοιούτων ή τοιούτων χαρακτηρισμών εις τον Εργατοπροσφυγικόν συνδυασμόν όσον και ειδικά εις το πρόσωπον του εκλεγέντος Δημάρχου» σημειώνεται πως «αποτελούν επανάληψιν μεθόδων αι οποίαι πολύ ολίγον συμβιβάζονται με τους πομπώδεις δημοκρατικούς τίτλους ενίων αποτυχόντων υποψηφίων και των δημοσιογραφικών των οργάνων», για να καταλήξει πως «Σήμερον δι’ ημάς εν υπάρχει γεγονός ότι η επιτυχία του Εργατοπροσφυγικού Συνδυασμού αποτελεί μίαν περίλαμπρον νίκην του εκμεταλλευομένου λαού εναντίον των εκμεταλλευτών του και από της απόψεως αυτής είναι ένας σημαντικός ιστορικός σταθμός του αγώνος του εργαζόμενου λαού».[94]

 

Στη δική του παρέμβαση ο Ιωάννης Πασαλίδης, πέρα από την απόρριψη των ενστάσεων λέει ότι οι λαϊκές μάζες υποστήριξαν το πρόγραμμα κι όχι το πρόσωπο του Πατρίκιου. «Ο νέος Δήμαρχος έκλεισε συμβόλαιον με τους δημότας Θεσσαλονίκης», συνεχίζει ο Πασαλίδης, «και η εφαρμογή του προγράμματός του θα είνε σύμβολον της πίστεως του. Και εάν εις το μέλλον δεν θα μπορέση να το εφαρμόση είμεθα πεπεισμένοι ότι θα εγκαταλείψη το σκαμνί του Δημάρχου, διότι δεν έγινε Δήμαρχος για το πολυτελές αυτοκίνητον της Δημαρχίας […] άρχισαν από την πρώτην στιγμήν να χρωματίζουν τον νέον Δήμαρχον ως κομμουνιστήν, τον οποίον ο νέος Δήμαρχος αρνείται να παραδεχθή […] Αλλά ο νέος Δήμαρχος δεν ασπάζεται και την κεφαλαιοκρατικήν ιδεολογίαν. Ασπάζεται βεβαίως την σοσιαλιστικήν ιδεολογίαν και αυτό ας το ξέρουν όλοι […] Τα αστικά κόμματα εχρεωκόπησαν και δεν μπορεί πλέον να ενθουσιάζουν τες λαϊκές μάζες. Επίσης πρέπει να ομολογήσωμεν ότι και η τακτική του κομμουνιστικού κόμματος εχρεωκόπησεν. Απόδειξις αι τελευταίαι Δημοτικαί εκλογαί των Αθηνών όπου το κομμουνιστικόν κόμμα απέτυχον οικτρά. Οι εργάται, οι αγρότες και εν γένει όλοι οι βιοπαλαισταί ενδομύχως αισθάνονται την ανάγκην ότι επέστη η στιγμή δια να ευρεθούν νέες κατευθύνσεις δια να χειραφετηθούν από τα χρεωκοπημένα κόμματα. Η μόνη ιδεολογία η οποία θα δώση μίαν νέαν κατεύθυνσιν δια να εξυπηρετηθούν τα πραγματικά συμφέροντα των λαϊκών μαζών είνε η σοσιαλιστική κατεύθυνσις […] Πολύ γρήγορα αι νέες κατευθύνσεις θα αποκρυσταλλωθούν σε νέον πολιτικόν οργανισμόν ο οποίος θα διευθύνη τας τύχας των λαϊκών μαζών […] Τιμίως και αθόρυβα θα διεξαγάγωμεν με πλήρη επιτυχίαν και τας μελλούσας βουλευτικάς εκλογάς».[95] Πράγματι, στην Αθήνα ο υποψήφιος δήμαρχος του ΚΚΕ Σεραφείμ Μάξιμος απέσπασε πολύ μικρό ποσοστό (1-2%), ενώ ο Πατρίκιος τέθηκε επικεφαλής κόμματος, του Αγροτικού Ριζοσπαστικού, το οποίο απέτυχε παταγωδώς στις εκλογές του 1926.[96]

 

Από την πλευρά της η «Αβάντι», η παλιά εφημερίδα της Φεντερασιόν που ήταν τώρα τοπικό όργανο του ΚΚΕ γραμμένο στα λαντίνο, σημείωνε (σύμφωνα με τη μετάφραση της «Νέας Αλήθειας»): «Είτε έχομεν είτε όχι ιδικούς μας αντιπροσώπους εν τω Δημαρχείω, δυνάμεθα εν πάσει περιπτώσει να διακηρύξωμεν χωρίς φόβον να μας διαψεύση κανείς ότι ο λαϊκός συνασπισμός κατήγαγε προχθές μίαν ηθικήν νίκην μεγάλης σημασίας. Η ηθική αυτή νίκη είνε η παρασκευάζουσα την πραγματικήν και υλικήν νίκην του μέλλοντος».[97]

 

Πραγματικά, παρά τις κραυγές το δημοτικό συμβούλιο δεν είχε πλημμυρίσει μπολσεβίκους. Κομμουνιστές ήταν τρία μόνο μέλη του νέου οργάνου, ενώ (το πολύ) τέσσερα-πέντε ακόμη ίσως ήταν επιρροές του ΚΚΕ. Αυτό οφειλόταν στο ότι ο νικηφόρος συνδυασμός ήταν αποτέλεσμα συνεργασίας, αλλά και στα τερτίπια του εκλογικού νόμου. Σύμφωνα μ’ αυτόν τις τριάντα θέσεις του δημοτικού συμβουλίου δεν καταλάμβαναν οι τριάντα πρώτοι υποψήφιοι, αλλά όσοι βρίσκονταν στις θέσεις 1-20 και 31-40, της κατάταξης. Κι αυτό γιατί οι πρώτοι θεωρούνταν de facto σύμβουλοι πλειοψηφίας, ασχέτως που μπορεί να μην ανήκαν στον πλειοψηφούντα συνδυασμό, ενώ οι «κακόμοιροι» που κατελάμβαναν τις θέσεις 21-30 χαρακτηρίζονταν ως αναπληρωματικά μέλη της πλειοψηφίας. Τελικά, την πλειοψηφία στο συμβούλιο την είχαν οι πρόσφυγες αν αθροίσουμε τους εκπροσώπους τόσο της Παμπροσφυγικής (Ανωτάτη Επιτροπή) όσο και της Προσφυγικής Συνομοσπονδίας.[98]

 

Ένα ακόμη παράδοξο αποτέλεσμα των εκλογών, μ’ αυτές τις αρκετά μπερδεμένες διατάξεις, ήταν ο πρώτος σε ψήφους σύμβουλος γιατρός Θεοφύλακτος Θεοφύλακτος, που συγκέντρωσε 9.174 ψήφους,[99] πολύ περισσότερους από τον επιτυχόντα δήμαρχο, και δεν ανήκε στον Εργατοπροσφυγικό Συνδυασμό. Ανήκε, όμως, σε πολλούς άλλους. Σύμφωνα με δήλωση του ιδίου, λίγες μέρες πριν τις εκλογές: «Μη προσκείμενος εις ουδέν εκ των σημερινών πολιτικών κομμάτων κολακεύομαι να πιστεύσω ότι η συμπερίληψη του ονόματός μου εις τα διάφορα ψηφοδέλτια εγένετο εκ εκτιμήσεως προς το άτομόν μου, δι’ όπερ ευχαριστώ ολοψύχως. Είμαι όμως υποχρεωμένος να δηλώσω ότι ανήκω εις το αχρωμάτιστον αμιγές προσφυγικόν ψηφοδέλτιον, το οποίον και υποστηρίζω».[100] Αυτό που εννοεί είναι το ψηφοδέλτιο της Προσφυγικής Ομοσπονδίας (η οποία δεν μπόρεσε να καταλήξει αν θα υποστήριζε ως υποψήφιο δήμαρχο τον Αγγελάκη ή τον Συνδίκα). Το όνομά του όμως περιλαμβανόταν και σε τρεις συνδυασμούς υποψηφίων δημάρχων, και στου Αγγελάκη και στου Γερμανού και στου Ζήση,[101] αυτό θα πει πολυσυλλεκτικότητα! Στη συνέχεια ο Θεοφύλακτος θα συνεργαστεί και κατόπιν θα έρθει σε ρήξη με τον Πατρίκιο. Η επιτυχία του τον ώθησε να είναι υποψήφιος δήμαρχος στις επόμενες δημοτικές εκλογές το 1929, από τον βενιζελικό χώρο αυτή τη φορά, οπότε και κατετάγη έκτος με 2.107 ψήφους (6,9%),[102] για να δηλώσει αμέσως μετά: «Επήρα ψήφους καθαρώς ελληνικάς. Οι Ισραηλίται δεν αγαπούν τους πρόσφυγας».[103] Ο Θεοφύλακτος θα είναι και πάλι υποψήφιος δήμαρχος στις πρώτες μεταπολεμικές δημοτικές εκλογές, επικεφαλής συνδυασμού της Αριστεράς, οπότε και θα έρθει δεύτερος με 28,6%.[104]

 

 

Τελικά το αποτέλεσμα των δημοτικών εκλογών στη Θεσσαλονίκη «στένευε» τον Πάγκαλο ο οποίος και αποφάσισε (με τη σύμπνοια βενιζελικών και αντιβενιζελικών) να ξαναγίνουν, όχι όμως με τις αστείες αιτιάσεις που γράφτηκαν στα «Μακεδονικά Νέα» (κώλυμα Πατρίκιου λόγω δικηγορικής ιδιότητας, δήθεν εξαπάτηση ψηφοφόρων, ροζ ψηφοδέλτια). Την 1.11.1925 εξέδωσε διάταγμα (ας μην ξεχνάμε ότι ήταν πρωθυπουργός άνευ Βουλής) με το οποίο διέτασσε να επαναληφθούν οι εκλογές εκεί όπου ο νικητής δεν είχε συγκεντρώσει το 15% επί των εγγεγραμμένων εκλογέων.[105] Όπως αναφέραμε ο αριθμός των ψηφοφόρων στη Θεσσαλονίκη ήταν περίπου 48.000, οπότε αυτό το ελάχιστο ποσοστό που προέβλεπε το πρωθυπουργικό διάταγμα αντιστοιχούσε σε 7.200 ψήφους ενώ ο Πατρίκιος είχε συγκεντρώσει μόνο 5.400. Οπότε δυο μήνες μετά (στις 20.12.1925) οι Θεσσαλονικείς κλήθηκαν να ξαναψηφίσουν για δήμαρχο και δημοτικό συμβούλιο. Αυτή τη φορά οι υποψήφιοι δήμαρχοι ήταν μόλις τέσσερις. Οι δεύτερες, αυτές, εκλογές –στις οποίες η αποχή ήταν ακόμη μεγαλύτερη– αποδείχθηκαν θρίαμβος για τον Μ. Πατρίκιο και τον Εργατοπροσφυγικό Συνδυασμό που συγκέντρωσε 7.355 ψήφους (50,6%), δεύτερος ήταν και πάλι ο Κ. Αγγελάκης (που είχε την υποστήριξη του Πάγκαλου) με 4.504 ψήφους (31,1%), τρίτος ξανά ο Π. Οικονόμου (μοναδικός αντιβενιζελικός αυτή τη φορά) με 1.750 ψήφους (12,1%) και τελευταίος ο Γ. Καρβωνίδης (τον οποίο στήριξαν οι αντιπολιτευόμενοι βενιζελικοί –Παναστασίου, Καφαντάρης, Μιχαλακόπουλος) με 900 ψήφους (6,2%).[106]

 

Αυτή τη φορά η κυβέρνηση αποδέχτηκε τον Πατρίκιο ως δήμαρχο αλλά «εκκαθάρισε» επτά εκλεγμένους δημοτικούς συμβούλους του συνδυασμού, του με την κατηγορία ότι ήταν κομμουνιστές, και τοποθέτησε στη θέση τους άλλους από τον συνδυασμό Αγγελάκη, αλλοιώνοντας τελείως τη σύνθεση του οργάνου. Ο Πατρίκιος μετά από αμφιταλαντεύσεις αποδέχτηκε τις εκκαθαρίσεις, γεγονός που οδήγησε στη διάλυση του Εργατοπροσφυγικού Συνδυασμού, όπως έχουμε γράψει αναλυτικά σε προηγούμενο σημείωμα.[107]

 

Από την άποψη της Αριστεράς αυτή αποτελεί μια ιστορία με θριαμβευτική αρχή και κακό τέλος. Η συνεργασία προσφυγικών οργανώσεων με το Εργατικό Κέντρο, την Ένωση Παλαιών Πολεμιστών και την Ομοσπονδία Ισραηλιτικών Λαϊκών Συνοικισμών, μοιάζει με ιδανικό μέτωπο των φτωχών των πόλεων, μέσα σε πολύ δύσκολες γι’ αυτούς συνθήκες, που θα γίνονταν ακόμη δυσκολότερες με το οικονομικό κραχ και την Κατοχή. Η ιστορία δεν γράφεται με αν, αλλά σίγουρα η στιγμή που αυτή η δυνατότητα πλατιάς ταξικής ενότητας έγινε πραγματικότητα ήταν ιστορική.

 

 

Παραπομπές: