«Κουίρ 2024: βίωμα, τέχνη, θεωρία», συλλογικό, επιμέλεια Γιώτα Τεμπρίδου, εκδόσεις Ψηφίδες, σελ. 456
Το κουίρ για μένα μέχρι πριν κάποια χρόνια δεν ήταν σίγουρα κάτι δεδομένο. Πέρασα από πολλή κουίρ-αμφιβολία, κουίρ-αμφισβήτηση και κουίρ-ενοχή μέχρι να τα βρούμε. Ούτε και το έκανα φίλο μου βέβαια εύκολα όταν το συνάντησα. Όπως γράφει και η Χριστίνα-Καλλιρρόη Γαρμπή στο κείμενό της «Μικρές γέφυρες»1 στον τόμο: «Κάθομαι εδώ κουλουριασμένη και γράφω για το κουίρ αλλά ποτέ, στα αλήθεια, δεν κατάφερα να το ακουμπήσω… οι μικρές μας συναντήσεις μοιάζουν με όνειρα που δεν θυμάμαι επακριβώς την επόμενη ημέρα». Και σταδιακά κατάλαβα πως και η ίδια η αμφιβολία και η αμφισβήτηση για μένα είναι άμεσα συνδεδεμένα με το τι εννοώ κουίρ· αυτή η αμφισβήτηση, αυτό το imposter syndrome (το «σύνδρομο του απατεώνα») με το οποίο πολλές φορές μεγαλώνουμε από μικρά. Ότι η ίδια η αμφισβήτηση της επιθυμίας, του τι θέλουμε, του ποιο μας αρέσει γίνεται ένας μηχανισμός άμυνας για να επιβιώσουμε σε ένα κλειστό περιβάλλον, μια επαρχία ή και μια πιο μεγάλη πόλη, όπου οι βεβαιότητες, οι απολυτότητες, το «έτσι το λέω εγώ και έτσι είναι», τα συνεχή δίπολα, το «είτε…είτε» είναι μέρος της καθημερινότητας και του πώς μαθαίνουμε να μεγαλώνουμε. Όπως λέει και ο Σάββας στο κείμενό του «Εμπειρική καταγραφή»: Η δική μου ιστορία… υπάρχει μέσα σε ένα παρελθόν ανυπαρξίας, αβεβαιότητας, σε κρυψώνες γεμάτες ντροπή και φόβο» και πιο μετά «Αισθάνομαι πως στερήθηκα κομμάτια του εαυτού που ίσως να μην ανακαλύψω ποτέ. Έγιναν ιστορία». Και τώρα που σκεφτόμουν καθώς έγραφα αυτό το κείμενο, συνειδητοποίησα πως για μένα το να φτιάχνω κολλάζ (και με ένα κολλάζ συμμετέχω σε αυτόν τον τόμο) ήταν ένας τρόπος να νιώσω και να διαχειριστώ αυτήν την κουίρ-αμφισβήτηση, αυτόν τον κουίρ-φόβο και μέσα από αυτή τη διαδικασία, από το να βρίσκω υλικό, να κόβω χαρτάκια από δω κι από κει και να τα κολλάω όπου θέλω, και να φτιάχνω ένα σώμα χαρτιού όπως το θέλω, ήταν μια σιγουριά και μια επιβεβαίωση που χρειαζόμουν, και συνεχίζω να χρειάζομαι για αυτούς και άλλους λόγους.
Επίσης, όταν σκέφτομαι το κουίρ πάντα μου έρχονται δίπλα-δίπλα αυτές οι άλλες λέξεις: βίωμα, σώμα, θεωρία. Νιώθω ότι όλα τα συνάντησα κάπως μαζί. Και κυρίως ξεκινώντας από τη θεωρία που μπορεί να θεωρηθεί ένας παράταιρος δρόμος. Και όπως γράφει και η Ντιάνα Μάνεση στο «Θεωρητικά, Μια ιστορία Τρόμου»: O κόσμος της θεωρίας μου έδινε δομή και συγκρότηση. Υπήρχε τελικά δομή στον κόσμο. Έμενε να την ανακαλύψω. Να διαβάσω τη θεωρία κάθε μεγάλου άντρα που θα γινόταν ο μπαμπάς μου και θα με έπαιρνε από το χέρι να μου δείξει τον κόσμο με αγάπη και τρυφερότητα». Και εγώ στη θεωρία βρήκα ένα είδος ασφάλειας, κάτι που έβγαζε έστω και προσωρινά μια τάξη, ένα νόημα και μια εγγύτητα που δεν ένιωθα πουθενά γύρω μου. Και αναρωτιέμαι πολύ συχνά γιατί αναζητώ ίσως και αναζητούμε ένα είδος συγκρότησης και δόμησης, κάπου να πιαστούμε και να πούμε «ε, αυτό είμαι ή εδώ είμαι». Και από την άλλη, σκέφτομαι ότι αυτοί οι ίδιοι όροι της βεβαιότητας, της ασφαλείας και οι τρόποι που επιτελούνται πολιτικά είναι αυτοί που μας περιορίζουν και μας κάνουν να ασφυκτιούμε.
Και νομίζω πως κάπου εκεί έρχεται και η ανάγκη μας για την ταυτότητα. Ίσως πιστεύουμε ότι με το να μας δώσουμε μια ταυτότητα, να πούμε αυτό είμαι, και αυτό δεν είμαι, προσπαθούμε να βρούμε ένα είδος συγκρότησης και ασφάλειας. Κάπως έχουμε αυτήν την ιδέα για την ταυτότητα, ότι είναι κάτι κρυμμένο, βαθιά μέσα μας και κάποια στιγμή έρχεται στην επιφάνεια, το ανακαλύπτουμε. Για μένα, η ταυτότητα δεν είναι τίποτα βαθύ ούτε δομικό, έχει να κάνει με τις συναντήσεις, τους ανθρώπους, τα μέρη, τις επιθυμίες που συγχρονίζονται, τα μοιράσματα. Με αφορμή μια εκδήλωση που παρακολούθησα στο ΚΟΝΤΡΟΣΟΛ στις αρχές του 2024, όπου παρουσιάστηκε το βιβλίο του SUBBOY25: Πουστιά, ψυχική ασθένεια και μουσική πανκ, διάβασα κάποια πράγματα που έχει γράψει ο Lee Edelman πάνω στο κουίρ και την αρνητικότητα. Για τον Edelman (παραθέτω) «το κουίρ αποτελεί λιγότερο μια ταυτότητα και περισσότερο μια τρέχουσα απόπειρα μεταβίβασης, μια πρακτική της αναίρεσης». «Αυτό συμβαίνει, λέει ο Edelman, λόγω του παράδοξου αυτό-ορισμού του κουίρ ως αυτού που μπλοκάρει την ολοκλήρωση του ορισμού εν γένει, που αντιστέκεται στο καθεστώς των smiley faces, γκριμάτσες που κουβαλούν την υπόσχεση της συνοχής, της σταθερότητας και της κανονικοποίησης».2
Πολλές φορές όταν μιλάμε για το κουίρ και γενικά για την καθημερινότητά μας, αλλά και τη συμμετοχή μας σε κοινωνικούς χώρους και συλλογικές διαδικασίες κάπως πάντα έρχεται να κολλήσει δίπλα στο κουίρ μια ακόμα λέξη αυτή του «χώρου». H Sara Ahmed στο Queer Phenomenology (που κάπως νιώθω ότι επιστρέφω σε αυτό το βιβλίο και στη σκέψη της συχνά), αναλύει το κουίρ χωρίς να το τοποθετεί σε μια συγκεκριμένη ταυτότητα και σεξουαλικό προσανατολισμό.3 Ο προσανατολισμός για την Άχμεντ είναι η θέση και η κίνηση του σώματος μέσα στο χώρο. Ο προσανατολισμός έχει να κάνει με το πώς βιώνουμε και κατοικούμε το χώρο. Τα σώματα δεν κατοικούν σε έναν χώρο από μια εξωτερική θέση, αλλά σχηματίζονται μέσα από το χώρο. Και για να νιώσεις ότι βρίσκεσαι σε μια κατεύθυνση, χρειάζεται πρώτα να έχεις αποπροσανατολιστεί, να έχεις χαθεί. «Είμαι στη μέση του δάσους και φοβάμαι, είμαι λουσμένο με σύγχυση και φόβο γιατί έχω πραγματικά χαθεί, αλλά είμαι μάλλον πιο ελεύθερο από όσο έχω υπάρξει ποτέ και νιώθω ότι κάθε βήμα που κάνω είναι κάτι νέο για μένα, είναι μια ανακάλυψη. Και αυτό για μένα είναι το queerness», λεει ο Ocean Vuong σε μια συνέντευξή του.4
Το σώμα της λεσβίας, λέει η Άχμεντ, δεν μπορεί να απλωθεί προς τον κόσμο, όπως ο κόσμος είναι δομημένος στο ετεροκανονικό δίπολο. Το να είσαι λεσβία, κουίρ σε αυτόν τον κόσμο σημαίνει να σχηματίζεις νέα σχήματα και να παίρνεις κατευθύνσεις, να απλώνεσαι σε γραμμές που μέχρι πρότινος ήταν αόρατες. Το πως απλωνόμαστε και κατοικούμε στον κόσμο επηρεάζει το τι μπορούμε να κάνουμε, τι δυνατότητες έχουμε.
Και η αλήθεια είναι ότι αυτές οι οριζόντιες γραμμές που λέει η Άχμεντ ότι διαμορφώνουν το χώρο και τις βλέπουμε παντού, και στο τοπίο της Θεσσαλονίκης και αλλού, είναι αποπνικτικές. Στριμωχνόμαστε όλο και πιο πολύ σε όλο και πιο μικρούς χώρους και σπίτια, που αν είμαστε τυχερά θα είναι λίγο μεγάλα, και αν είμαστε τυχερά θα τους μοιραζόμαστε και θα ζούμε σε/με φροντιστικές ανθρώπινες και μη ανθρώπινες σχέσεις. Και πρέπει να χωρέσουμε σε μικρούς χώρους, αλλά στο τέλος σκάμε και στο τέλος σκάνε και τα ντουβάρια που μένουμε μέσα. Και από την άλλη στον δημόσιο χώρο, ανοίγει κι άλλο μαγαζί, κι άλλο μαγαζί, ενώ περιοχές μέσα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης εξευγενίζονται και τουριστικοποιούνται συνεχώς. Τελικά, τι είναι ο δημόσιος χώρος και πώς σημασιοδοτείται;
Κάπως αυτά τα ερωτήματα νιώθω πως μοιράζεται και ο Θοδωρής Τσιντώνης στο κείμενο του: «Μη Τόποι. Θανατοπολιτική και πολιτική της επιθυμίας». Μιλάει για την ψευδαίσθηση του ότι έχουμε δημόσιο χώρο και επισημαίνει ότι οι δημόσιοι χώροι τελικά σημασιοδοτούνται από την κοινωνική και κρατική βία. Μεταφέρω τα λόγια του: «Όμως η οδός Γλάδστωνος είναι ο δρόμος όπου δολοφονήθηκε ο Ζακ και είναι τόπος. Η Πλατεία Αγίου Παντελεήμονα είναι η περιοχή όπου δολοφονήθηκε η Άννα Ιβάνκοβα [συμπληρώνω, και πριν λίγες μέρες στο Α.Τ. Αγίου Παντελεήμονα δολοφονήθηκε ο Μοχάμεντ Καμράν Ασίκ] και είναι τόπος. Το Δέλτα Φαλήρου είναι ο δρόμος όπου παρασύρθηκε από αυτοκίνητο και εγκαταλείφθηκε νεκρή η Δήμητρα/ο Δημήτρης». Και για να έρθουμε και στη Θεσσαλονίκη, τον Μάρτιο που μας πέρασε, και συγκεκριμένα στις 9 Μαρτίου 2024, μια ομάδα 150 ατόμων επιτέθηκε σε δύο κουίρ άτομα, ίσως στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης, στην πλατεία Αριστοτέλους. Η επίθεση έγινε τις μέρες του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης που είχε αφιέρωμα στο κουίρ. Και το λέω γιατί προσωπικά ήμουν εκεί στο αφιέρωμα και μετά έμαθα ότι λίγο πιο πέρα έγινε η επίθεση. Και μου είχε φανεί ότι ζούσαμε σε έναν διπλό χρόνο, σε δύο πράξεις που συνέβαιναν παράλληλα η μία λίγα μέτρα δίπλα στην άλλη. Και εκτός από το συναίσθημα του φόβου και του παγώματος που ένιωσα, συνειδητοποίησα ότι το κουίρ συμβαίνει σε δύο επίπεδα: από τη μία η ζωή μας, η καθημερινότητά μας, το πώς κινούμαστε στο δημόσιο και μη χώρο και από την άλλη το κουίρ όπως συμβαίνει απομονωμένα στο πλαίσιο ενός θεσμικού φεστιβάλ. Για το θέμα των θεσμών και του κουίρ, γράφει ένα κείμενο η Ζωή Κόκκα στο 20ο τεύχος του περιοδικού Yusra με τίτλο «Φεμινισμοί και κουίρ σε υπαρξιακή κρίση»,5 και επίσης για το θέμα των θεσμών από μια ψυχαναλυτική οπτική μιλάει η Alice Pechriggl σε συνέντευξη που δίνει στο 10ο τεύχος του περιοδικού Kaboom με τίτλο: «Φύλο και θέσμιση. Μια φιλοσοφική και ψυχαναλυτική προοπτική (συνέντευξη)».6 Εκεί εξηγεί μια διάκριση που κάνει ανάμεσα στη ρητή και άρρητη θέσμιση και πως συνδέεται με καθιερωμένες και φυσικοποιημένες φοβίες και διακρίσεις απέναντι σε κουίρ άτομα.
Και εδώ μπορούμε να πούμε ότι παρόλο που βλέπουμε το κουίρ παντού γύρω μας, από φεστιβάλ, μίντια, διαφημίσεις, εκθέσεις και μεγάλα ιδρύματα, αυτό συμβαίνει κυρίως με όρους θεάματος και αισθητικοποίησης. Όμως, οι διαδικασίες, το ποιος αποφασίζει, το ποιος τελικά μιλάει για το κουίρ παραμένει το ίδιο. Συνεπώς, ενώ βλέπουμε μια αισθητική μετατόπιση, το δομικό σχήμα μέσα από το οποίο κινείται η θεσμική αναπαράσταση του κουίρ παραμένει στα ίδια ετεροκανονικά, ξενοφοβικά δίπολα. Μέσα από αυτήν την αισθητικοποίηση, το κουίρ από μια πρακτική αναίρεσης και ρήγματος απορροφάται από την κυρίαρχη αισθητική, την αισθητική της επανόρθωσης. Το θέμα, όπως αναφέρει ο Edelman, είναι να δούμε πως μπορούμε να φέρουμε «στο προσκήνιο έναν αντι-αισθητικό χώρο που δεν [αναπαράγει] τον κατευνασμό που πρεσβεύει η αισθητική ιδεολογία».7
Και κλείνω αυτό το κείμενο λέγοντας πως πιστεύω ότι η έκδοση αυτού του τόμου είναι αρκετά σημαντική. Περισσότερο το βλέπω ως μια αφορμή και για ακόμα περισσότερο μοίρασμα, συζητήσεις, και να αρχίζουν να ακούγονται και να μιλάνε άτομα που δεν τους έχει δοθεί αυτός ο χώρος και μπορεί και ούτε ο τόμος να ήταν ο χώρος τους. Εμένα ο τόμος μου έδωσε μεγάλη χαρά γιατί είναι κοντούλικος και χοντρούλικος και απλώνεται κι αυτός όπως και εμείς. Και χαίρομαι επίσης για το ότι κουίρ άτομα μιλάνε και εκφράζονται και είναι μέρος των διαδικασιών και όχι απλά μια θεματική. Κυρίως χαίρομαι για τους τρόπους που έγινε από τη Γιώτα και τις εκδόσεις Ψηφίδες. Γιατί κάπως τελικά το κουίρ είναι οι σχέσεις μας.
Σημειώσεις
- Τα αποσπάσματα που αναφέρονται χωρίς παραπομπές βρίσκονται στον τόμο.
- LeeEdelman-Lauren Berlant, Σεξ ή το Αβάσταχτο, Τοποβόρος, 2021
- Sara Ahmed (2006). Queer Phenomenology. Orientations, Objects, Others. Durham: Duke University Press
- Εδώ, η συνέντευξη του Vuong: https://youtu.be/u5NuCrAkjGw?si=V-lla-THSgaRFwQE
- Ζωή Κόκκα, «Φεμινισμοί και κουίρ σε υπαρξιακή κρίση», Yusra, τεύχος 20, Άνοιξη 2024
- AlicePechriggl, «Φύλο και θέσμιση. Μια φιλοσοφική και ψυχαναλυτική προοπτική (συνέντευξη)», Kaboom, τεύχος 10, Ιούνιος 2024
- ο.π. σημ.2
* Το κείμενο αποτελεί εισήγηση του Ίω για την παρουσίαση του βιβλίου «Κουίρ 2024-Βίωμα, Τέχνη, Θεωρία», επιμέλεια Γιώτα Τεμπρίδου, εκδόσεις Ψηφίδες, στο πλαίσιο της εορταστικής εβδομάδας εκδηλώσεων τον Σεπτέμβριο του 2024 για τα γενέθλια των 11 χρόνων του συνεργατικού βιβλιοπωλείου «Ακυβέρνητες Πολιτείες».
**Θα ακολουθήσουν οι εισηγήσεις από την υπερ-παρουσίαση του «Κουίρ 2024» που έγινε στο Στέκι Μεταναστών στις 22 Δεκεμβρίου.
