Το ερευνητικό έργο του Μετζάντρα εντοπίζει μια ασυνέχεια στο πεδίο του Εργατισμού: η κινητικότητα της εργατικής δύναμης και η παγκόσμια διάσταση της governance αποτελούν το καθοριστικό έδαφος όπου θα κριθούν οι αναλυτικές κατηγορίες και οι προτεινόμενες πολιτικές. Συζητάμε μαζί του για τις κομουνιστικές πολιτικές με αφορμή το συνέδριο για τον Κομμουνισμό στη Ρώμη (C17).
Του Φραντσέσκο Ραπαρέλι
Πηγή: Dinamopress.it – 14/1/2017
Μετάφραση: Βαρβάρα Κυριλλίδου
Στο έργο Border as a Method [Το σύνορο ως Μέθοδος] (1), καρπό της συνεργασίας σας με τον Μπρετ Νέιλσον, παρουσιάζεται ένας νέος και πρωτότυπος «αστερισμός» του παγκόσμιου κεφαλαίου, που εμπλουτίζει την έρευνα αναφορικά με την νεοφιλελεύθερη ασυνέχεια. Ειδικότερα, η έννοια του «πολλαπλασιασμού του καταμερισμού της εργασίας» συλλαμβάνει με ξεκάθαρο τρόπο τον «μεγάλο μετασχηματισμό» στον οποίο έχουμε βουλιάξει. Είναι ακόμη εφικτή μια κομμουνιστική πολιτική η οποία θα λαμβάνει σοβαρά υπόψη της την πολλαπλότητα των κάθε άλλο παρά μειούμενων μορφών εκμετάλλευσης, τις οποίες τόσο ορθά έχετε καταγράψει εσείς;
Το από κοινού με τον Μπρετ έργο μου Border as Method, αλλά και το καινούργιο μας βιβλίο, του οποίου μόλις τελειώσαμε την συγγραφή (The Politics of Operations. Excavating Contemporary Capitalism) αποτελεί μια απόπειρα να καθορίσουμε μια μέθοδο κριτικής κατανόησης της «παγκόσμιας» διάστασης. Νομίζω πως ήταν σαφές ήδη από το Border as a Method, σε κάθε περίπτωση όμως στο νέο μας βιβλίο βεβαιώνουμε ρητά (με την προσήκουσα νηφαλιότητα) ότι αυτή η μέθοδος για εμάς έχει νόημα στο μέτρο που τροφοδοτεί την αναζήτηση μιας κομμουνιστικής πολιτικής.
Έλεγα για την «παγκόσμια» διάσταση. Ο Μαρξ, ήδη από τα νεανικά του χρόνια, σκεφτόταν σε αυτή την διάσταση τον κομμουνισμό. «Παγκόσμια αγορά» και «προλεταριακός διεθνισμός»: για εκείνον η κριτική της πολιτικής οικονομίας είχε ως φόντο ολόκληρο τον κόσμο. Μια εκπληκτική «δύναμη-επινόηση» (για να δανειστώ μια κατηγορία των δικών μας κλασσικών, δηλαδή του εργατισμού της δεκαετίας του ’70). Φυσικά και είναι πιο εύκολο σήμερα από ότι ήταν στα μέσα του 19ου αι. να δει κανείς τις παγκόσμιες συνδέσεις που ενώνουν την εργατική δύναμη. Βέβαια το να σκεφτεί κανείς και να θέσει σε λειτουργία μια πολιτική αυτής της παγκόσμιας εργατικής δύναμης είναι μια άλλη ιστορία. Οι ενέργειες του κεφαλαίου έχουν αποτελεσματικότητα σε παγκόσμια κλίμακα, πώς να τις αντιμετωπίσει κανείς; Η έννοια του «πολλαπλασιασμού του καταμερισμού της εργασίας» σηματοδοτεί όλες τις δυσκολίες που έχει ένα τέτοιο εγχείρημα. Ωστόσο, την ίδια στιγμή –για να πούμε και κάτι «θετικό»− αυτό σημαίνει και κάτι βασικό: μια κομμουνιστική πολιτική σήμερα δεν μπορεί παρά να λάβει ως προϋποθέσεις της την «πολλαπλότητα» και το ότι η ψαλίδα της «διαφοράς» δεν κλείνει. Όσον αφορά αυτό, το μάθημα που πήραμε από τον φεμινισμό είναι για μας θεμελιώδες.
«Ο δυισμός των εξουσιών» και «διαρκής επανάσταση» αποτελούν δυο έννοιες κλειδιά για την σκέψη του 1917, που φέτος είναι και η επέτειος των εκατό χρόνων από τότε. Σήμερα ζούμε σε μια διαφορετική οικονομική κατάσταση η οποία προφανώς απαιτεί από εμάς την αντιμετώπιση νέων ζητημάτων, ζητήματα τα οποία δύσκολα λύνονται με συνταγές του παρελθόντος. Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να αποφύγουμε το ζήτημα της εξουσίας – αν θέλουμε να στοχαζόμαστε και πάνω στην επικαιρότητα του κομμουνισμού. Ποια από τις δυο έννοιες που μόλις αναφέρθηκαν θα κρατούσατε επομένως; Και αν η απάντηση είναι και τις δύο τότε γιατί και πως μπορεί να γίνει αυτό;
Ο «δυισμός των εξουσιών» είναι για εμένα μια κατηγορία εξαιρετικής σημασίας. Στο The Politics of Operations, προσπαθήσαμε κλείνοντας το βιβλίο να επισημάνουμε ορισμένες κατευθυντήριες γραμμές για την έρευνα αυτού του θέματος. Και θα ήταν πλεονασμός να προσθέσω ότι το να μιλάμε για «δυισμό των εξουσιών» σημαίνει ότι μιλάμε για τον Λένιν. Αμέσως μόλις επέστρεψε στην Ρωσία, τον Απρίλιο του 1917, ο Λένιν έγραψε πως μετά την επανάσταση του Φεβρουαρίου υπήρχαν δύο αρχές: η προσωρινή κυβέρνηση (η «κυβέρνηση της μπουρζουαζίας») και «μια άλλη κυβέρνηση, αδύναμη ακόμη, σε εμβρυακό στάδιο, ωστόσο όμως πραγματική και σε πορεία εξέλιξης: τα σοβιέτ των αντιπροσώπων των εργατών και των στρατιωτών». Η μεγαλοφυΐα του Λένιν, μέσα στις εξαιρετικά ιδιαίτερες συνθήκες (ανεπανάληπτες) του παγκόσμιου πολέμου και της επανάστασης, συνίσταται στο ότι επισήμανε στους Μπολσεβίκους το βασικό τους καθήκον: να περιμένουν την ευκαιρία για να συντρίψουν αυτό το δυισμό και να οργανώσουν την εξέγερση.
Εμείς σήμερα πρέπει να προασπίσουμε αυτή τη μεγαλοφυΐα του Λένιν, αλλά αυτό μπορεί να συμβεί μόνο αν είμαστε ικανοί να παράγουμε –συλλογικά− μια καινοτομία του ύψους της μεγαλοφυΐας του. Δεν έχουμε χρόνο για καρικατούρες και πιθηκισμούς. Βέβαια το ζήτημα της εξουσίας παραμένει ένα πρόβλημα θεμελιώδες για την κομμουνιστική πολιτική. Μα αφορά το να σκεφτούμε -και να ενεργήσουμε- σχετικά με αυτό το ζήτημα σε συνθήκες εντελώς νέες, τόσο όσον αφορά το κεφάλαιο όσο και για την σύνθεση της «ζωντανής εργασίας». Με δυο λόγια, ως κατευθυντήρια γραμμή έρευνας και πειραματισμού, έχω να σημειώσω τα εξής: το δικό μας καθήκον είναι να σκεφτούμε τον δυισμό της εξουσίας ως συνταγή πολιτικής σταθερότητας, που να αναπτύσσει μια δυναμική αγώνα, μετασχηματισμού και διακυβέρνησης μέσα από την οργάνωση ενός συστήματος αντιεξουσίας. Στην Ρώμη θα προσπαθήσω να επεκταθώ περισσότερο πάνω σε αυτό.
O μπολιβαριανός άνεμος που πνέει από την Λατινική Αμερική ερμηνεύεται από πολλούς, κυρίως στην Ευρώπη, ως αναθέρμανση της στρατηγικής, για τον σοσιαλισμό, λειτουργίας του Κράτους. Καθώς έχετε βαθιά γνώση της πολιτικής σκηνής της Λατινικής Αμερικής ίσως θα μπορούσατε να μας ξεκαθαρίσετε το πόσο ανεπαρκής, πέρα από μεγαλεπήβολη, είναι η πρόταση για «σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα»…
Είναι αλήθεια πως γνωρίζω την Λατινική Αμερική. Πέρασα μεγάλα χρονικά διαστήματα εκεί τα τελευταία χρόνια και παρακολούθησα βιωματικά κατά κάποιο τρόπο τις λατινοαμερικάνικες διαδικασίες. Φυσικά δεν μπορώ να θεωρηθώ «λατινοαμερικανολόγος». Οι επισκέψεις μου στην Αργεντινή ξεκίνησαν σχεδόν κατά τύχη. Έπειτα, μετά την εξέγερση της 19ης και 20ης Δεκέμβρη του 2001 γνώρισα εξαιρετικούς/ες συντρόφους και συντρόφισσες από την “Colectivo Situaciones” (2). Τα τελευταία δύο χρόνια για την ακρίβεια εργάστηκα και έγραψα μαζί με μια από αυτές τις συντρόφισσες, την Βερόνικα Γκάγκο.
Δεν εκτιμώ ιδιαίτερα την ρητορική περί «μπολιβαριανού ανέμου». Αλλά αυτές οι εμπειρίες υπήρξαν για εμένα θεμελιώδεις – και πιστεύω πως θα έπρεπε να είναι βασικές και για «εμάς». Τι έχει συμβεί στην Λατινική Αμερική τα τελευταία δεκαπέντε – είκοσι χρόνια; Ένας εντυπωσιακός κύκλος αγώνων δημιούργησε χώρους στο εσωτερικό των οποίων εξελίχθηκε η εμπειρία των νέων «προοδευτικών» κυβερνήσεων (κι αυτές τις κυβερνήσεις πρέπει να τις εξετάζουμε μαζί παρά την ετερογένειά τους, αν θέλουμε να καταλάβουμε κάτι για αυτές, τις κυβερνήσεις του Τσάβες και του Λούλα, του Μοράλες και του Κίρχνερ). Το μοτό «Πρώτα έρχεται ο αγώνας» δεν ξέρω αν ισχύει πάντα, η Λατινική Αμερική όμως αποτελεί μια διδακτική απεικόνισή του. Και από τις αρχές του νέου αιώνα, οι αγώνες –που όσο ταραχώδης και να είναι η έκφρασή τους είναι και άλλο τόσο σαφής– έχουν πάρει ηπειρωτικές διαστάσεις. Αυτές οι διαστάσεις μπόλιασαν τις «προοδευτικές» κυβερνήσεις ενώ οι διαδικασίες ένταξης της δεκαετίας του 2000 υπήρξαν καθοριστικές της δυναμικής τους. Όσα προανέφερα σχετικά με τον «δυισμό της εξουσίας» βρήκαν την εξήγησή τους στο παράδειγμα πολλών χωρών, ακόμη κι αν αυτό έγινε περιστασιακά και συχνά με βαθιά αντιφατικό τρόπο.
Σήμερα όμως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την κρίση και την εξάντληση αυτού του πολιτικού κύκλου (κάτι που φυσικά δεν αναιρεί το γεγονός ότι υπάρχουν ακόμη «προοδευτικές» κυβερνήσεις). Ποια είναι τα αίτια αυτής της κρίσης; Θα απαντήσω σύντομα αλλά ξεκάθαρα: από την μια πλευρά είναι η επιβράδυνση των διαδικασιών ολοκλήρωσης καθώς και η αναδίπλωση των «προοδευτικών» κυβερνήσεων αναφορικά με την εθνική διάσταση· από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι το κράτος εκλαμβάνεται ως κάτι το προνομιακό, αν όχι ο αποκλειστικός φορέας της διαδικασίας μετασχηματισμού και της διακυβέρνησης. Είναι ζήτημα πολιτικού ρεαλισμού. Το Κράτος, όπως έγραψα πριν από χρόνια μαζί με τον Μπρετ, δεν έχει την επαρκή δύναμη ώστε να αντιμετωπίσει τις δραστηριότητες του σύγχρονου παγκόσμιου κεφαλαίου (ούτε για να διαρρήξει την κυριαρχία του κεφαλαίου, ούτε για να την «μετριάσει» μέσα από περισσότερο ή λιγότερο ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις). Πώς να το πω; Είναι αναγκαία μια άλλη εξουσία· και είναι αναγκαίος ένας άλλος χώρος, πέρα από το έθνος.
Οι μελέτες σας πάνω στο νέο μεταναστευτικό καθεστώς θέτουν επιτακτικά την ανάγκη προβληματισμού σχετικά με τις νέες παραγωγικές ιεραρχίες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από τη «διαχωριστική γραμμή του φυλετικού χρώματος». Επιπλέον όμως, και πάνω από όλα, την ανάγκη προβληματισμού για την ανεπάρκεια μιας πολιτικής πρακτικής, η οποία δεν είναι σε θέση να συναντηθεί με τους αγώνες των μεταναστών και να τους υποστηρίξει. Είναι εφικτή η επίτευξη μιας κοινής θέσης που θα απορρίπτει τόσο την εθνοτική κατάτμηση της αγοράς εργασίας, αλλά κυρίως το ότι επανήλθε στη συζήτηση, ακόμη και μέσα στην αριστερά, η εθνικιστική θεματική;
Το διακύβευμα είναι η επανεφεύρεση (γιατί περί επανεφεύρεσης πρέπει να γίνεται λόγος) μιας κομμουνιστικής πολιτικής. Αναφέρθηκα στην Λατινική Αμερική, στα τόσα που έμαθα εκεί, ειδικά στην Αργεντινή. Με ρωτάτε για το μεταναστευτικό· πώς να ξεχάσω τους κοινούς αγώνες με τους μετανάστες στην Γένοβα, στις αρχές του ’90 και την Associazione Città Aperta [Οργάνωση Ανοιχτή Πόλη]… Η συνάντηση με το μεταναστευτικό ζήτημα ήταν για πολλές και πολλούς από εμάς ένα είδος εκ νέου ανακάλυψης του κόσμου ή απλά η ανακάλυψη του πόσο είχε αλλάξει ο κόσμος. Είχαμε μεγαλώσει όλοι και όλες μας σε «λευκές» πόλεις, και σε τελική ανάλυση στην Ιταλία!
Έκτοτε, είναι αλήθεια πως το ζήτημα της «διαχωριστικής γραμμής του φυλετικού χρώματος» (όπως την αποκαλούσε στις αρχές του 20ου αι. ο Γουίλιαμ Έντουαρντ Μπέργκχαρντ Ντι Μπουά) (3) αποτέλεσε το επίκεντρο της έρευνάς μου, αλλά και της διαρκής προσπάθειάς μου να κάνω πολιτική (και το λέω με σεμνότητα). Η μετανάστευση μου έδειξε, παράλληλα με τον φεμινισμό, την στρατηγική σημασία της «διαφοράς». Στρατηγική στην οργάνωση των σχέσεων κυριαρχίας και εκμετάλλευσης αλλά και στρατηγική επίσης στην κατασκευή μιας πολιτικής της απελευθέρωσης (που είναι για εμένα ένας άλλος τρόπος προσδιορισμού «μιας κομμουνιστικής πολιτικής»). Κανείς δεν το είπε καλύτερα από την Όντρ Λορντ, όχι τυχαία, μια φεμινίστρια συγγράφισσα και ποιήτρια, λεσβία και μαύρη. Πρόκειται για ένα απόσπασμα που το παραθέσαμε και στο Border as a Method και θα το επαναλάβω εδώ, κλείνοντας, ως ένα αξίωμα για την κομμουνιστική πολιτική που έπεται: «είναι εντός των διαφορών μας που είμαστε πιο δυνατοί αλλά και πιο ευάλωτοι. Κι ένα από τα πιο δύσκολα καθήκοντα στη ζωή μας συνίσταται στο να αξιώνουμε τις διαφορές και στο να μάθουμε να τις χρησιμοποιούμε ως γέφυρες ανάμεσα μας και όχι ως σύνορα» (4)
Η συνέντευξη αποτελεί μέρος του 16σέλιδου ειδικού ένθετου της εφημερίδας Il Manifesto το οποίο είναι αφιερωμένο στο Συνέδριο για τον Κομμουνισμό. Περιέχει επίσης –πέρα από το πλήρες πρόγραμμα των εκδηλώσεων– συνεντεύξεις με τον Ετιέν Μπαλιμπάρ, τον Ζακ Ρανσιέρ, τον Σάντρο Μετζάντρα, την Τζόντι Ντίν και τον Ρομπέρτο Φινέλι.
Σημειώσεις της μεταφράστριας:
- Sandro Mezzadra & Brett Neilson (2013), Border as Method, or, the Multiplication of Labor, Durham, NC and London: Duke University Press.
- Για περισσότερα σχετικά με την Colectivo Situaciones βλ. http://www.nodo50.org/colectivosituaciones/
- Ο Γουίλιαμ Έντουαρντ Μπέργκχαρντ Ντι Μπουά [W.E.B. Du Bois] (1868 – 1963) ήταν ιστορικός, κοινωνιολόγος και συγγραφέας αλλά έμεινε στην ιστορία ως ο πρώτος αφροαμερικανός ακτιβιστής. Υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της πρώτης οργάνωσης για τα δικαιώματα των μαύρων, του Κινήματος του Νιαγάρα, το 1905. Στις θέσεις του θεμελιώθηκε το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα στις Η.Π.Α. τη δεκαετία του ’60.
- Audre Lorde, “Difference and Survival: An Address at Hunter College” στο: Rudolph P. Byrd, Johnnetta Betsch Cole, Beverly Guy-Sheftall (eds.) (2009), I Am Your Sister: Collected and Unpublished Writings of Audre Lorde, New York: Oxford University press. Εναλλακτικά βλ. http://zetesis.org/wp1/wp-content/uploads/2016/01/Lorde.I_Am_Your_Sister.pdf
*Έργο του Genoves Juan, με τίτλο “La Forza”, από την εκθεση με τίτλο “Sensibile Comune” στην Πινακοθήκη Σύχρονης και Μοντέρνας Τέχνης στη Ρώμη, στο πλαίσιο του συνεδρίου C17