Αν κάποιος απαντούσε ελάχιστα δεν θα είχε και άδικο. Πρόκειται για μία από τις πιο λαμπρές στιγμές της ιστορίας της πόλης που όμως το τοπικό σύστημα εξουσίας της δεξιάς επί δεκαετίες φρόντισε να θάψει βαθιά μέσα στη γη.
Στις 30 Οκτωβρίου 1944 ο Ε.Λ.Α.Σ και οι δυνάμεις των κομμουνιστών απελευθέρωσαν τη Θεσσαλονίκη από τους ναζί. Δεν θα το βρείτε στο πρόγραμμα των εορτασμών στο πλαίσιο της 28ης Οκτωβρίου, ούτε στην ατζέντα των τοπικών αρχών. Δεν θα βρείτε επίσης καμία οδό σε όλο το κεντρικό Δήμο που να φέρει το όνομα της 30ης Οκτώβρη 1944. Ούτε το όνομα των μαχητών του Ε.Λ.Α.Σ. Αντίθετα θα βρείτε πολλές οδούς με ονόματα ταγματασφαλιτών και δοσίλογων. Δε θα βρείτε επίσης καμία άλλη χώρα της Ευρώπης που να γιορτάζει την αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εξυμνώντας τη δικτατορία του Μεταξά. Όλες γιορτάζουν την αντιφασιστική νίκη των λαών, εξυμνώντας τους μαχητές της αντίστασης. Μάλιστα η δική μας κυρίαρχη ιστορική αφήγηση όχι μόνο δεν προσθέτει καμία αντιφασιστική διάσταση αλλά αντίθετα εξυμνεί τον δικτάτορα Ι. Μεταξά, παρουσιάζοντάς τον σαν εθνοπατέρα που προστάτεψε την Ελλάδα από το φασισμό. Δεν χρειάζεται πολλά κάποιος για να πειστεί για αυτό τον ισχυρισμό παρά να κοιτάξει το βιβλίο ιστορίας της ΣΤ Δημοτικού. Όταν οι νικητές του εμφυλίου έγραψαν ξανά την ιστορία, φρόντισαν να αποσιωπήσουν τα γεγονότα.
Το τηλεγράφημα της απελευθέρωσης
«Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας. Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκη σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες. Εργοστάσια ηλεκτροφωτισμού και μύλος Αλλατίνι κατόπιν επεμβάσεως Ε.Λ.Α.Σ διασώθηκαν. Εστία εθνοπροδοτών ΧΑΝ παρέδωσε βαρύν οπλισμόν. Θα αναγκαστεί εις παράδοσιν. Τμήματά μας προσανατολίζονται προς δυτικόν τμήμα πόλεως για χτυπήματα… Παρόν τηλεγράφημα παρακαλώ δοθεί ΠΓ του ΚΚΕ. Αναμένω. Μάρκος 30.10.44»1.
Το ιστορικό
«Οι δυνάμεις του 31ου Συντάγματος, από το καλοκαίρι του 1944 σιγά-σιγά περισφίγγουν τον κλοιό γύρω από τη Θεσσαλονίκη, μαζί με το 19ο Σύνταγμα Νιγρίτας, που κάλυπτε τον βορειανατολικό τομέα μέχρι το Επταπύργιο και το 3ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος Κιλκίς, που κάλυπτε την περιοχή από το Επταπύργιο μέχρι και την οδό Λαγκαδά. Παράλληλα, η νότια πλευρά της πόλης καλύπτονταν από τμήματα του 50ου και του 16ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Από τις πρώτες μέρες του Οκτωβρίου 1944, μικρές ομάδες των μονάδων αυτών, σε συνεργασία με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πόλης προκαλούσαν φθορές στα εχθρικά τμήματα και ταυτόχρονα προστάτευαν διάφορα καίρια σημεία και υποδομές της πόλης»2.
«Ξημερώνοντας 30 Οκτωβρίου 1944, η νεκρή και πένθιμη όψη της Θεσσαλονίκης περνούσε οριστικά στο παρελθόν. Άνθρωποι κάθε ηλικίας ξεχύνονται στους δρόμους, αγκαλιάζονται και φιλιούνται, οι καμπάνες χτυπούν χαρμόσυνα. Μετά από οχτώ χρόνια βασιλομεταξικής και ναζιστικής τυραννίας, η Θεσσαλονίκη απελευθερώνεται από τους μαχητές του ΕΛΑΣ, που μπαίνουν στην πόλη με επικεφαλής τον Κώστα Συννεφάκη (καπετάν Νικήτα), διοικητή του 50ου Συντάγματος. Έτσι, οι υποχωρούσες ναζιστικές δυνάμεις κατοχής δεν πρόφτασαν να ανατινάξουν το λιμάνι της Θεσσαλονίκης -εκτός από ένα τμήμα του-, την ηλεκτρική εταιρεία, το υδραγωγείο της, τους μύλους Αλλατίνι, τα οποία είχαν υπονομεύσει με εκρηκτικά»3.
«Δύο ΕΠΟΝίτισσες σκαρφαλωμένες στη στέγη ενός σπιτιού στην Άνω Πόλη απευθύνονται με τον τηλεβόα τους στην Κάτω Πόλη: «Αδέρφια, συμπολίτες, το σύνθημά μας “θάνατος στον φασισμό, λευτεριά στον λαό” έγινε πραγματικότητα. Η περίφημη πόλη μας, που επί τέσσερα χρόνια στέναζε κάτω από τη φασιστική μπότα, μα ποτέ δεν έπαψε να αντιστέκεται, είναι επιτέλους ελεύθερη. Ζήτω η ελεύθερη Ελλάδα! Ζήτω η λευτεριά! Ζήτω η αδούλωτη Θεσσαλονίκη! Ζήτω οι απελευθερωτές του ΕΛΑΣ! Για την ευτυχισμένη και πολυπόθητη αυτή μέρα χύσαν το αίμα τους και θυσιάστηκαν τα πιο ακριβά παλικάρια και κορίτσια της πόλης μας. Δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τους τολμηρούς και ανδρειωμένους που με τη ζωή τους μας έδειξαν τον δρόμο της λευτεριάς, αιώνια τιμή και δόξα στους ήρωές μας…»4
«Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στις 30 Οκτωβρίου του 1944 από τους ναζί έγινε αποκλειστικά από τις ΕΑΜικές αντιστασιακές δυνάμεις και τον στρατιωτικό τους βραχίονα, τον ΕΛΑΣ. Παρά τη συμφωνία της Καζέρτας να παραδοθεί η εξουσία στους Άγγλους υπό τον Βρετανό αρχιστράτηγο Σκόμπι, όπως συνέβη στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, και παρά την εντολή του διοικητή του ΕΛΑΣ Στέφανου Σαράφη να παραμείνουν οι αντάρτικες δυνάμεις στις παρυφές της πόλης και να περιμένουν την απόβαση των Βρετανών, οι ηγέτες της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας Μάρκος Βαφειάδης και Ευριπίδης Μπακιρτζής δεν υπάκουσαν στις άνωθεν διαταγές»5.
Επίκεντρο των πανηγυρισμών ήταν η πλατεία Αγ. Σοφίας. Την προσέλευση θυμάται ο Γιώργος Ιωάννου: «Εκεί κατέληγαν όλα τα αφρισμένα ποτάμια. Από την οδό Αγίας Σοφίας κατέβαιναν σαρώνοντας τις γειτονιές τα παιδιά του Κουλέ Καφέ, του Αγίου Παύλου, της Ακρόπολης, της Κασσάνδρου. Το Τσινάρι, Εσκί-Ντελίκ, Προφήτης Ηλίας, Διοικητήριο κατέβαιναν τη Βενιζέλου […] Από το Βαρδάρι πάλι ερχόταν ξυπόλυτη, ρακένδυτη, πειναλέα, σπαρταρώντας από ενθουσιασμό, η Ραμόνα, η Επτάλοφος, ο Παλιός Σταθμός, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, ενώ αντίθετα από τα ανατολικά κατέφθαναν μέσα στη σκόνη και τον αλαλαγμό με τρομπέτες, παντιέρες, λάβαρα και χωνιά η Τούμπα, η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, η Τριανδρία, ακόμη και η μακρινή Καλαμαριά […] Μια καθυστερημένη διαδήλωση πλησίαζε από τα βάθη της Εγνατίας, το ανταριασμένο Βαρδάρι. Θά ‘ταν καμιά διακοσαριά σκελετωμένοι και κουρελήδες. Έμοιαζαν κρατούμενοι από το στρατόπεδο του Παύλου Μελά. Κραύγαζαν ξέφρενα, φανατικά, κουνούσαν τη γροθιά με τόση ορμή που νόμιζες πως θα τους φύγει προς τον ουρανό το χέρι. Τεράστιες παντιέρες, ολοκόκκινες καμωμένες από αλεξίπτωτα γερμανικά χάιδευαν τα κουρεμένα κεφάλια».6
Μια έκθεση τεκμηρίων ενάντια στη λήθη
Η «Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ) 1940-1974 Κ.-Δ. Μακεδονίας» και το «Συλλεκτικό Αρχείο Θεσσαλονίκης Μάνου Μαλαμίδη» τιμώντας και γιορτάζοντας τα 71 χρόνια από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί (30-10-1944), πραγματοποιούν έκθεση τεκμηρίων-φωτογραφιών με θέμα: «Μνήμες Κατοχής-απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης» σε συνεργασία με το τμήμα κινηματογράφου του ΑΠΘ, από 27/10 έως 10/11/2015. στον εκθεσιακό χώρο του Κέντρου Αρχιτεκτονικής του Δήμου Θεσσαλονίκης, Αγγελάκη 13.
Η έκθεση θα εγκαινιαστεί την Παρασκευή 30 Οκτωβρίου, στις 5.30 μ.μ., ενώ στις 7μ.μ. θα πραγματοποιηθεί στον ίδιο χώρο εκδήλωση με θέμα το «μνημείο της απελευθέρωσης» με ομιλητές τους: Θεοδόση Τσιρώνη, ιστορικό του ΚΙΘ δήμου Θεσ/νίκης και Μάνο Μαλαμίδη ιστορικό-ερευνητή-συλλέκτη.
Ώρες επισκέψεων έκθεσης: Καθημερινά 10π.μ. – 9μ.μ. εκτός Σαββάτου και Κυριακής
*Οι φωτογραφίες του Κωσταντίνου Τσιμάρα και του Δημήτρη Βάι, από τις Μνήμες Θεσσαλονίκης, του xyzcontagion και του Φωτογραφίζοντας
————————————————–
1 Πρόκειται για το ιστορικό τηλεγράφημα προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣπου έστειλε ο καπετάνιος της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ Μάρκος Βαφειάδης
2 Σπύρος Κουζινόπουλος στο άρθρο του “30η Οκτωβρίου 1944: Ο ΕΛΑΣ απελευθερώνει τη Θεσσαλονίκη από τους Γερμανούς κατακτητές”
3 Τριαντάφυλλος Μηταφίδης στο άρθρο του Θεσσαλονίκη ανυπότακτη πόλη
4 Στέλιος Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη ανυπότακτη πόλη, 1995, σελ. 292
5 Τριαντάφυλλος Μηταφίδης στο άρθρο του Θεσσαλονίκη ανυπότακτη πόλη
6Γιώργος Ιωάννου, Η πρωτεύουσα των προσφύγων, όπως παρατίθεται στο Χρίστος Ζαφείρης, Θεσσαλονίκης τοπιογραφία, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 82-83.