David Armitage, Εμφύλιοι πόλεμοι -μια ιστορία στο πεδίο των ιδεών, (μετάφραση: Μαργαρίτα Μηλιώρη), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 412
Ορίσιμο είναι μόνο αυτό που δεν έχει ιστορία
Φρίντριχ Νίτσε
Ο Νίτσε, ως γνωστόν, εκτός από σημαντικός φιλόσοφος, υπήρξε και δεινός φιλόλογος. Όταν, λοιπόν, σχολιάζει κάτι σχετικά με τους ορισμούς, πρέπει να δίνουμε σημασία σε αυτό που λέει.
Ορίσιμα είναι αυτά που δεν έχουν ιστορία. Όπως ένα τρίγωνο για παράδειγμα. Ή ο χημικός τύπος του νερού.
Αντίθετα, αυτά που έχουν ιστορία δεν μπορούμε να τα ορίσουμε. Μας ξεφεύγουν διαρκώς, στο μέτρο που το νόημα φανερώνεται, όσο φανερώνεται, μέσα στη γενεαλογία τους. Η οπτική μέσω της οποίας τα βλέπουμε καθορίζει τη σημασία τους.
Ο Νίτσε συνεχίζει στη Γενεαλογία της ηθικής: “καθετί […], που έχει εμφανιστεί στον κόσμο καθ’ οιονδήποτε τρόπο, ερμηνεύεται πάντα εκ νέου από μια δύναμη ανώτερή του, σύμφωνα με νέες προθέσεις, κατάσχεται εκ νέου, επανακτάται και μεταμορφώνεται για μια καινούργια χρήση”.
«Πρόθεση του Νίτσε ήταν να εξηγήσει για ποιον πιθανό λόγο εμφανίστηκε μια ιδέα, τι σκοπούς εξυπηρετούσε κάποτε, πώς οι υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας της επέτρεψαν να αντέξει στην χρόνο και ποια σημάδια των καταβολών της συνεχίζει να φέρει, πολύ καιρό αφού έχει προκύψει η αρχική πρόθεση που την ανέδειξε […] Το βάρος της ιστορίας μπορεί να έχει συσσωρευτεί τόσο πυκνά μέσα σε μια έννοια, ώστε καμία απόπειρα απόσταξής της να μην είναι ικανή να την απεκδύσει από όλες τις συσσωρευμένες περιπλοκότητές της. Και τίποτε από αυτά που διαθέτουν παρελθόν δεν μπορεί να προσδιοριστεί με τόσο μεγάλη ακρίβεια, ώστε η σημασία του να συμφωνηθεί μια για πάντα […]» (σελ. 33).
Ο Armitage καταπιάνεται με την έννοια του εμφυλίου πολέμου, επιχειρώντας να την διευκρινίσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Το εγχείρημά του έχει επιστημονική, όσο και πολιτική στόχευση. Όπως λέει, ήδη από τον υπότιτλο, πρόκειται για μια ιστορία στο πεδίο των ιδεών και όχι για μια ιστορία των ιδεών. Πράγμα που σημαίνει πως αρνείται τον συνήθη ιδεαλισμό, για τον οποίο έχουμε να κάνουμε με Ιδέες, εν πολλοίς απαράλλακτες στον χρόνο, αλλά με μια μάχη στο πεδίο των ιδεών, που είναι πάντοτε ένα πεδίο μάχης. Υπάρχουν εδώ πολλά να κερδηθούν και πολλά να χαθούν.
Η έκφραση «εμφύλιος πόλεμος» μπορεί να μοιάζει περιγραφική, αλλά είναι ξεκάθαρα κανονιστική, καθώς εκφράζει κυρίως αξίες και ερμηνείες, και όχι κάποια σταθερή εννοιολογική ταυτότητα. Εμπλέκει συμφέροντα και εξουσίες, με καθοριστικό για το νόημά της τρόπο.
Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος, που αντιλαμβάνονταν, πρόσφατα, το 1988, την αμερικανική πολιτική ζωή, ο Νιουτ Γκίνκριτς, ο πιο επιδραστικός ίσως «ακραίος» ρεπουμπλικάνος πολιτικός, ως «εμφύλιο πόλεμο»: “Η αριστερά, στον πυρήνα της, αντιλαμβάνεται ότι αυτός είναι ένας εμφύλιος πόλεμος, με τον τρόπο που το αντιλήφθηκε ο Γκραντ μετά τη μάχη του Σίλοχ -στο τέλος θα επικρατήσει μονάχα η μία πλευρά και η άλλη θα περάσει στην ιστορία”. Τόσο απλά τόσο καθαρά. Το γεγονός ότι η αριστερά δεν το αντιλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο, αλλά εμφανίζεται ως η παράταξη της μειλιχιότητας, είναι αποκαλυπτικό για τα χάλια της -αλλά αυτό είναι για άλλη ώρα.
Ο Armitage διατρέχει την πορεία της έννοιας του «εμφυλίου πολέμου» από τον 1ο π.Χ. αιώνα μέχρι σήμερα. Η εκκίνηση γίνεται από τη Ρώμη και όχι από την Ελλάδα, στην οποία, ωστόσο, οι στάσεις ήταν πολύ συχνές. Ο λόγος είναι ότι, κατά τη γνώμη του, η στάσις δεν συνιστά ακόμη εμφύλιο πόλεμο και χρησιμοποιεί το παράδειγμα των ταραχών της Κέρκυρας, που θεωρούνται εκκίνηση του Πελοποννησιακού Πολέμου, για να το δείξει.
Πράγμα, που φαίνεται να καταλάβαιναν καλά οι Ρωμαίοι, οι οποίοι ήταν σίγουροι ότι βίωναν κάτι καινοφανές και πρωτοφανώς τρομακτικό, για το οποίο χρειάζονταν ένα νέο όνομα: εμφύλιος πόλεμος, bellum civile.
Κάτι, το οποίο ήταν πόλεμος, όχι στάσις, αλλά ένας πόλεμος πολύ ειδικός. Που δεν μοιάζει ούτε με τον Καρχηδονιακό και τους αντίστοιχους με αυτόν ούτε με τον Κοινωνικό, που έβαζε απέναντι τους Ιταλούς γείτονες ούτε και τους Πολέμους των Δούλων, δηλαδή τους πολέμους εναντίον των δούλων (Bella Servilia).
Είτε τοποθετήσουμε τις απαρχές του στην εκτέλεση χιλιάδων μελών της πληβειακής παράταξης των Γράκχων, μεταξύ 133 και 121 π.Χ., είτε στις συγκρούσεις και τις προγραφές του Σύλλα και του Μάριου, κοντά στο 90, είναι βέβαιο πως κάτι πολύ νέο συμβαίνει. Ο 1ος αιώνας π.Χ. θα δώσει πολλά παραδείγματα αυτού του πράγματος. Οι συγκρούσεις της πρώτης Τριανδρίας με τη Σύγκλητο, του Πομπήιου με τον Καίσαρα, του Αντώνιου και του Οκταβιανού με τον Βρούτο και τον Κάσσιο είναι πόλεμοι, εμφύλιοι και πολύ αιματηροί -στα Φάρσαλα, το 48, οι νεκροί της παράταξης του Πομπήιου είναι πάνω από 20000!
Ο συγγραφέας θα μας εισαγάγει σε κατοπινές περιπτώσεις -τους ενδοκρατικούς Αγγλικούς Πολέμους, τον Αμερικανικό της ανεξαρτησίας, τους Γαλλικούς, πρώτη εκδοχή ενός «παγκόσμιου εμφύλιου πολέμου», έννοιας, που θα συζητηθεί πολύ στον 20ο αιώνα -και πλείστες ακόμη. Ταυτόχρονα παρακολουθεί την συζήτηση μεταξύ των κορυφαίων θεωρητικών, αναφορικά με την έννοια, την εξέλιξη και τη χρήση της.
Θα δώσει, επίσης, πολύ χώρο στις σημερινές εμφύλιες συγκρούσεις σε όλον τον κόσμο και στην προσπάθεια διευκρίνισης της σημασίας τους μέσα στο ευρύτερο συγκείμενο της εποχής.
Όπως είπα, από την αρχή, η σύγκρουση στο πεδίο των ιδεών έχει, πάνω από όλα, πολιτικό χαρακτήρα. Ειδικά η διαμάχη σχετικά με το τι είναι εμφύλιος πόλεμος και τι όχι στοιχειώνει αναγκαστικά μια εποχή, η οποία είναι γεμάτη από ενδοκρατικούς πολέμους. Όπως σημειώνει ο Armitage, το 2016 βρίσκονταν σε εξέλιξη παγκοσμίως 49 τέτοιες ένοπλες συγκρούσεις, από το Αφγανιστάν μέχρι την Υεμένη, 17 από τις οποίες ανήκαν στην κατηγορία των διεθνοποιημένων εμφυλίων πολέμων.
Τα 300 χρόνια, που μεσολάβησαν από το τέλος του Τριακονταετούς πολέμου και την Συνθήκη της Βεστφαλίας, το 1648, μέχρι το τέλος του Β’ Παγκόσμιου, το 1945, ήταν μια εποχή πολέμων μεταξύ κρατών. Τα τελευταία 70 χρόνια ανήκουν σε μια εποχή πολέμων εντός κρατών. Τα χρόνια αυτά έχουν ξεσπάσει περισσότερες από 259 συγκρούσεις, στη συντριπτική τους πλειονότητα εσωτερικές. Ο αριθμός των θυμάτων ανέρχεται στα 25 εκατομμύρια νεκρούς, μισός Β’ Παγκόσμιος.
Από το 1989 και μετά, μόλις το 5% των πολέμων, που διεξήχθησαν σε ολόκληρο τον κόσμο, ήταν πόλεμοι μεταξύ κρατών.
Ζούμε, λοιπόν, σε μια κατεξοχήν εποχή εμφυλίων πολέμων. Μάλλον είναι προφανές από τα στοιχεία. Είναι, όμως, αυτοί πραγματικά «εμφύλιοι» ή πρόκειται για μια άλλη κατηγορία -ή για άλλες κατηγορίες;
Σύμφωνα με την ανάλυση του βιβλίου, πρόκειται, κυρίως, για εμφυλίους.
Αν, όμως, η εποχή μας είναι κατεξοχήν εποχή των εμφυλίων πολέμων, με παγκόσμιες διαστάσεις, αυτό είναι πρόδηλα καθοριστικό για τις πολιτικές επιλογές της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς. Επειδή, μάλιστα, ο κοινωνικός χαρακτήρας του εμφυλίου πολέμου είναι συχνά κυρίαρχος, ένας λόγος παραπάνω για να δούμε την εποχή μας μέσα από αυτό το πρίσμα.
Ο Armitage προσφέρει ένα υποδειγματικό επιστημονικό έργο και, ταυτόχρονα, ένα σπουδαίο πολιτικό εγχειρίδιο.
