Τι είναι η Μεγάλη Επανεκκίνηση;

Klaus Schwab, Thierry Malleret, Η Μεγάλη Επανεκκίνηση (μτφρ.: Αριάδνη Αλαβάνου), Λιβάνης 2021, σσ. 299

 

Το αισιόδοξο σενάριο είναι απίθανο να πραγματοποιηθεί χωρίς τεράστια κοινωνική αναταραχή

 

Το παράθεμα δεν ανήκει σε κάποιον αυτο-αναφλεγόμενο αριστεριστή. Πρόκειται για την άποψη που υποστηρίζουν στη «Μεγάλη Επανεκκίνηση» ο Γερμανός οικονομολόγος Κλάους Σβαμπ, ιδρυτής και επικεφαλής του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (θεσμού-«στόχου» των δικών μας φόρουμ, προ 20ετίας), και ο οικονομολόγος Τιερί Μαλερέ, άλλοτε άνθρωπος του γαλλικού πρωθυπουργικού γραφείου. Το βιβλίο τους γράφτηκε τον Ιούνιο του 2020, πούλησε σα ζεστό ψωμί και παραμένει από τα πιο επιδραστικά βιβλία για την πανδημία – για κάμποσους λόγους:

Βιβλίο που μιλά για να ακούσουν πολλοί

* Υποστηρίζοντας ότι η COVID-19 επιταχύνει συστημικές αλλαγές, δρομολογημένες ήδη πριν από το ξέσπασμά της (σ. 18), η «Μεγάλη Επανεκκίνηση» έγινε «απόδειξη» στο στόμα κάθε λογής συνωμοσιολόγων ότι «όλα ήταν προδιαγεγραμμένα». Tο βιβλίο δεν δικαιώνει αυτό το επιχείρημα. Την ίδια στιγμή, έχοντας γραφτεί πριν κυκλοφορήσουν τα εμβόλια, συζητά με σοβαρότητα τον κίνδυνο της δυστοπίας και τις εντάσεις μεταξύ ατομισμού, αποτελεσματικότητας απέναντι στην πανδημία και ελευθερίας, που ανέδειξε η χρήση ψηφιακών τεχνολογιών επιτήρησης της υγείας (και της παραγωγικότητας) των εργαζομένων (σ. 171-184).

* Γραμμένο πριν από την εκλογή Μπάιντεν, και προβλέποντας, μαζί με την Ιταλίδα οικονομολόγο Μαριάνα Ματσουκάτο, τον αυξημένο ρόλο των κυβερνήσεων στην οικονομία (το σενάριο, συγκεκριμένα, η οικονομική πολιτική να φύγει από το άγχος της μεγιστοποίησης των κερδών για τους μετόχους (shareholder capitalism), «προς τη διαμόρφωση και τη δημιουργία αγορών που έχουν ως αποτέλεσμα μια βιώσιμη οικονομική μεγέθυνση χωρίς αποκλεισμούς» (stakeholder capitalism) (σ. 97-98)[1], το βιβλίο έγινε υποχρεωτική αναφορά για όσους θεωρούν ότι η νεοφιλελεύθερη εκδοχή του καπιταλισμού εξαντλήθηκε.

* Μιλώντας, τέλος, ανοιχτά για τις ανισότητες που διόγκωσε και τις αναταραχές που προκάλεσε η πανδημία (και εικονογραφώντας τες με πλάνα από το «Δυστυχώς απουσιάζατε», του Κεν Λόουτς, ή την εξέγερση του Black Lives Matter στις ΗΠΑ), οι συγγραφείς συζητούν πώς θα «αξιοποιήσουμε αυτή την πρωτοφανή ευκαιρία για να φανταστούμε εκ νέου τον κόσμο μας». Στο κάδρο των απαντήσεων μπαίνουν ακόμα και τα εγχειρήματα αλληλεγγύης στην Ιταλία – εικόνες ενός πιο δίκαιου κόσμου που θα μπορούσε να ξεπηδήσει μετά τη μεγάλη καταστροφή.

«Ο καλύτερος δυνατός κόσμος»

Το βιβλίο απευθύνεται, λοιπόν, σε πολλούς και διαφορετικούς. Δεν είναι, όμως, γραμμένο από συγγραφείς χωρίς ιδιότητες. Οι συγγραφείς θεωρούν ότι «η πεποίθηση ότι ο σημερινός κόσμος είναι καλύτερος από ποτέ […] είναι σωστή», αρκεί μόνο αυτό να μη «μας χρησιμεύσει ως δικαιολογία για να βολευτούμε στο status quo και να μη διορθώσουμε τα πολλά δεινά που συνεχίζουν να πλήττουν τον κόσμο (σ. 267). Άνθρωποι από τον κόσμο του Νταβός, δηλαδή τον κόσμο του κεφαλαίου, οι Σβαμπ και Μαλερέ προτείνουν ένα πρόγραμμα για τον καπιταλισμό μετά την πανδημία, θεωρώντας δεδομένο ότι

Ο κόσμος όπως τον ξέραμε τους πρώτους μήνες του 2020 δεν υπάρχει πια, έσβησε μέσα στην πανδημία […] Η Covid-19 είναι πιθανόν να ηχήσει ως θανάσιμη καμπανοκρουσία του νεοφιλελευθερισμού, ενός σώματος ιδεών και πολιτικής που μπορεί προχείρως να οριστεί ότι ευνοεί τον ανταγωνισμό εις βάρος της αλληλεγγύης, τη δημιουργική καταστροφή εις βάρος της κρατικής παρέμβασης και την οικονομική μεγέθυνση εις βάρος της κοινωνικής ευημερίας […] Οι οξείες κρίσεις συμβάλλουν στην ενίσχυση της εξουσίας του κράτους (σ. 12, 82 και 94).

Περισσότερο κράτος δεν σημαίνει από μόνο του λιγότερο καπιταλισμό. Σημαίνει, καταρχάς, περισσότερο καπιταλιστικό κράτος, που θα εγγυηθεί τη μετάβαση προς την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση: παρά την ουδέτερη γλώσσα, οι προβλέψεις των Σβαμπ και Μαλερέ ότι οι κυβερνήσεις θα κινηθούν προς περισσότερες συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα (σ. 99), ότι η τεχνολογία «αλλάζει το μείγμα» (σ. 40) και ότι οι επιβεβλημένες καινοτομίες θέτουν σε κίνδυνο εκατομμύρια θέσεις εργασίας (σ. 57), αποθαρρύνοντας έτσι πιέσεις να αυξηθούν οι μισθοί, δεν είναι καθόλου ουδέτερες προβλέψεις: γιατί να είναι αυτονόητα όλα αυτά, αφού οι κοινωνίες μας είναι αλληλεξαρτώμενα «συστήματα»;

Ισχύει, ωστόσο, και αντίστροφα: Παρουσιάζοντας τον κόσμο ως ενιαίο σύστημα (χρησιμοποιούν τη μεταφορά του πλοίου), υποδεικνύοντας την πανδημία ως εχθρό «κοινό για όλη την ανθρωπότητα» (σ. 17), και προτείνοντας τη συνεργασία εντός των χωρών ως «προαπαιτούμενο της μεγάλης επανεκκίνησης» (σ. 270), οι Σβαμπ και Μαλερέ δεν μπορούν να κρύψουν τον ανταγωνισμό και τις «συγκλονιστικές διαφορές ως προς τον βαθμό του κινδύνου στον οποίο εκτίθενται οι διαφορετικές κοινωνικές τάξεις» (σ. 83), είτε αυτές αφορούν την πανδημία, είτε την ανεργία:

Δύο κατηγορίες ανθρώπων θα αντιμετωπίσουν μια ζοφερή κατάσταση ανεργίας: οι νέοι που εισέρχονται για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας η οποία είναι κατεστραμμένη από την πανδημία και όσοι δουλεύουν σε εργασίες που μπορούν να κάνουν τα ρομπότ (σ. 56).

Η κρίση δημόσιας υγείας ως ευκαιρία για ένα συνολικό πρόγραμμα επανεκκίνησης

Το να βλέπεις τον κόσμο ως σύστημα αλληλεξαρτήσεων, παρότι κρύβει ό,τι εμείς επιμένουμε να λέμε εκμετάλλευση (στο εσωτερικό) ή ιμπεριαλισμό (σε διεθνές επίπεδο), σε υποχρεώνει τουλάχιστον να σκέφτεσαι ολιστικά: οι Σβαμπ και Μαλερέ θεωρούν την αλληλεξάρτηση, την πολυπλοκότητα και την ταχύτητα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του σύγχρονου καπιταλισμού, που ωθούν να σκεφτόμαστε συνολικά:

Η αλληλεξάρτηση έχει ένα σημαντικό νοητικό αποτέλεσμα: ακυρώνει την «κατά μόνας σκέψη» […] Επιδημιολόγοι, ειδικοί της δημόσιας υγείας, οικονομολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες και όλοι οι άλλοι επιστήμονες και ειδικοί, που έργο τους είναι να βοηθούν αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις να κατανοούν τι επέρχεται, δυσκολεύονται (και ορισμένες φορές αδυνατούν) να διασχίσουν τα σύνορα της επιστήμης τους (σ. 25-26).

Για να κάνουν τη σκέψη εικόνα, οι συγγραφείς θυμίζουν τον περσινό χάρτη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, όπου αποτυπωνόταν αυτή ακριβώς η συστημική αλληλεξάρτηση: ένας καπιταλισμός διαχείρισης κρίσεων και κινδύνων (η επίδραση του Ούλριχ Μπεκ και της κοινωνιολογίας «της διακινδύνευσης» παραπάνω από εμφανής):

 

Η «Μεγάλη Επανεκκίνηση» χαρτογραφεί, λοιπόν, αλλαγές και κινδύνους –το «νέο κανονικό»–, θυμίζοντας πού ήμασταν, απορρίπτοντας την ιδέα ότι η πανδημία ήταν απρόσμενος «μαύρος κύκνος», και προβλέποντας ενδεχόμενα για το πού μπορεί να βρεθούμε από συνέπειες της πανδημίας που θα θυμίζουν αυτό ακριβώς: αναπάντεχους «μαύρους κύκνους». Όλα αυτά, σε μακρο-επίπεδο (οικονομία, κοινωνία, γεωπολιτική, περιβάλλον, τεχνολογία), στη  μικρο-κλίμακα (σε κλάδους επιχειρήσεων), αλλά και στο επίπεδο της ψυχολογίας και της ηθικής (στρες, κατάθλιψη, οικιακή βία). Ο σκοπός; «Να καταθέσουμε τη δική μας μετριοπαθή συμβολή στην περιγραφή της πιο επιθυμητής και βιώσιμης μορφής που θα μπορούσαν να λάβουν» αλλαγές που, σε όλα τα προαναφερθέντα επίπεδα, δεν θα είναι γραμμικές, αλλά εκθετικές (σ. 13 και 35).

Ένας άλλος καπιταλισμός είναι εφικτός;

Μπροστά στους κινδύνους και τις αβεβαιότητες, η Μεγάλη Επανεκκίνηση είναι η πρόταση να επαναδιαπραγματευτούμε το «κοινωνικό συμβόλαιο» του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης – κι ας μην το υπογράψαμε. Το νέο κοινωνικό συμβόλαιο που προτείνεται, και θεωρείται ότι αντιστοιχεί στις (υπερφιλόδοξες) προσδοκίες των προπαγανδιστών της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης για έκρηξη της παραγωγικότητας, έχει δύο χαρακτηριστικά:

1. Μια ευρύτερη, αν όχι γενική, πρόνοια κοινωνικής βοήθειας, κοινωνικής ασφάλισης, υγείας και βασικών ποιοτικών υπηρεσιών
2. Μια κίνηση προς την ενισχυμένη προστασία των εργαζομένων που είναι σήμερα πιο ευάλωτοι (όπως οι εργαζόμενοι στη λεγόμενη gig economy […]) (σ. 103)

Οι συγγραφείς στέκονται με σκεπτικισμό απέναντι σε εκτιμήσεις περί οικονομικής μεγέθυνσης σχήματος V (μεγάλη ύφεση μέσα στην πανδημία και, αμέσως μετά, ισχυρή ανάπτυξη) (σ. 50) και τάσσονται ενάντια «στην τυραννία της μεγέθυνσης του ΑΕΠ» (σ. 50 και 61): ο πλούτος, λένε, πρέπει να μετριέται και με βάση κριτήρια ευζωίας. Τα πρότυπα είναι, εδώ, η Σιγκαπούρη και η Ιαπωνία.

Ως κινητήριες δυνάμεις της Μεγάλης Επανεκκίνησης υποδεικνύονται η «πράσινη» και η «κοινωνική» οικονομία (φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, στοιχειώδης και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υγεία). Εδώ, όμως, δεν απειλούνται πεδία νέας κερδοφορίας για το κεφάλαιο;

Απέναντι στο τρίλημμα της παγκοσμιοποίησης (οικονομική ελευθερία, εθνικό κράτος και δημοκρατία –λένε–, συνδυάζονται ανά δύο, αλλά ο τρίτος παράγοντας αναιρείται από τη σύμπραξη των δύο), δείχνουν ένα καλύτερο μέλλον στην πλευρά της «περιφερειοποίησης» (ολοκληρώσεις σε επίπεδο ηπείρων ή υπο-ηπείρων). Κι οι ίδιοι, ωστόσο, παραδέχονται ότι το πιο κραταιό παράδειγμα περιφερειοποίησης, η Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι πιθανό να διαλυθεί.

Τέλος, μπροστά στην καταφανή αποτυχία της παγκόσμιας διακυβέρνησης που ανέδειξε η πανδημία, οι συγγραφείς προτείνουν περισσότερη διεθνή (βλ. διακρατική) συνεργασία: ο ίδιος ο Γκέιτς, «παίκτης» με βαρύτητα στην παγκόσμια υγεία ίσως και μεγαλύτερη από αυτήν του ΠΟΥ, «τουίταρε» υπέρ του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (σ. 125). Αλλά η διεθνής συνεργασία υπονομεύεται από τους ανταγωνισμούς ΗΠΑ-Κίνας, που οξύνονται.

Η κοινωνική αναταραχή ως προϋπόθεση και ως κίνδυνος

Το αισιόδοξο σενάριο, λοιπόν, θα έρθει μόνο έπειτα από μεγάλη αναταραχή – το εκτιμούν συγγραφείς που τη βλέπουν ως πιθανό κίνδυνο για την οικονομία και την κοινωνική ευημερία (σ. 93) – προειδοποιώντας ότι οι κυβερνήσεις ενδέχεται να την αντιμετωπίσουν με παραστρατιωτικές ομάδες. Κίνδυνος ή όχι, η οργή είναι αναπόφευκτη:

Σε χώρες που υπάρχει η αντίληψη ότι αντέδρασαν στην πανδημία κάτω του μέσου όρου, πολλοί πολίτες θα αρχίσουν να θέτουν κρίσιμα ερωτήματα: γιατί εν μέσω πανδημίας η χώρα μου δεν είχε μάσκες και αναπνευστήρες; Γιατί δεν ήταν κατάλληλα προετοιμασμένη; Μήπως αυτά σχετίζονται με την εμμονή στο βραχυπρόθεσμο; (σ. 104)

Μιλώντας, πρώτα απ’ όλα, στην αστική τάξη, οι Σβαμπ και Μαλερέ προειδοποιούν: τα αίτια των κοινωνικών ταραχών δεν μπορούν μεν να προβλεφθούν – πρέπει, όμως, να αναμένονται. Η ανισότητα από τη μια, η έλλειψη πλήρους απασχόλησης από την άλλη, δημιουργούν διαθεσιμότητα. Η αλλαγή πολιτικής, που βρίσκεται στα χέρια των κυβερνήσεων, είναι –λένε– «απόλυτη αναγκαιότητα». Κι αυτό θέτει το ζήτημα του χρόνου:

Ο Βικτόρ Σερζ, ένας Ρώσος επαναστάτης που φυλακίστηκε επανειλημμένα, είχε πει το ίδιο:

«υπάρχουν γρήγορες ώρες και πολύ παρατεταμένα δευτερόλεπτα (σ. 257).

[1] Σε τρία ενδιαφέροντα άρθρα στο «Δρόμο της Αριστεράς», ο Δημήτρης Τραυλός-Τζανετάτος σχολιάζει τη Μεγάλη Επανεκκίνηση ως κείμενο που στηρίζει τη μετάβαση από έναν αμερικανικού τύπου νεοφιλελευθερισμό στον «ορντο-φιλελευθερισμό», δηλαδή μια «(γερμανική) κοινωνική οικονομία της αγοράς», βλ. εδώ https://edromos.gr/97683-2/?amp