Η μακρά ιστορία του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά μέσα από τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του Σπύρου Λαζαρίδη
Μια μεγάλη και σημαντική έρευνα, που επιμελήθηκε ο συγγραφέας και εκπαιδευτικός Σπύρος Λαζαρίδης, παρουσιάστηκε στα πλαίσια του επετειακού 20ού Ακριτικού Κύκλου που διοργάνωσε ο Σύλλογος Ποντίων Σταυρούπολης «Ακρίτες του Πόντου» στο πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά.
Η Ιστορία
Στα τέλη του 19ου αιώνα, αγοράζεται γη στη δυτική ύπαιθρο της Θεσσαλονίκης με σκοπό την οικοδόμηση μεγάλων κτιρίων. Πρόκειται για τη γη και τα κτίρια των Λαζαριστών και η κίνηση αυτή είχε σαφή πολιτικά χαρακτηριστικά, αφού οι καθολικοί μοναχοί ανταποκρίθηκαν σε αίτημα των Βούλγαρων Ουνιτών του Κιλκίς, διατυπωμένο ήδη από το 1858, για εκπαίδευση των μικρών Βουλγαροπαίδων της Μακεδονίας.
Πολιτικοκοινωνικό ήταν και το κύμα εκσυγχρονισμού που παρέσυρε την Οθωμανική Αυτοκρατορία την ίδια εποχή και έτσι βλέπουμε δυτικά της Θεσσαλονίκης να συγκροτούνται τα δύο χριστιανικά νεκροταφεία, πρώτα το καθολικό και μετά το ορθόδοξο. Οι ίδιοι οι Τούρκοι κτίζουν τα κτίρια του στρατοπέδου πυροβολικού τους, στις αρχές του 20ού αιώνα, σε γη που αγοράζεται από το 1881 από τη Σεφιγιέ Χανούμ.
Η μονή Καλογραιών και πίσω της στο βάθος ο μιναρές του τζαμιού, 1917. (Αρχείο Γιάννη Μέγα)
Το 1910 ο γυμνασιάρχης του Ελληνικού Γυμνασίου Θεσσαλονίκης παίρνει τους μαθητές του και πεζοπορώντας διασχίζουν το κέντρο της πόλης και ανηφορίζουν προς τα βορειοδυτικά με σκοπό να φτάσουν στο χωριό Αειβάτι (Λητή). Δυο μόλις χρόνια πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, τα νεόδμητα και καλοφροντισμένα κτίρια τους προκαλούν μεγάλη θλίψη, συγκρινόμενα με την εγκατάλειψη του τοπίου και την παντελή έλλειψη αγροτικής φροντίδας.
Το οθωμανικό στρατόπεδο πυροβολικού έχει τη μισή από την έκταση που κατέχει σήμερα το Στρατόπεδο Παύλου Μελά. Η επέκτασή του έγινε στη δεκαετία του 1930 εις βάρος των κοινόχρηστων χώρων του γειτονικού (από το 1914) προσφυγικού οικισμού του Λεμπέτ.
Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το στρατόπεδο έμεινε έξω από τις δραστηριότητες των συμμαχικών στρατευμάτων της Αντάντ. Ακόμη και μετά την κήρυξη στρατιωτικού νόμου από τον στρατηγό Σαράιγ, το 1916, οι μόνες φωτογραφίες που αφορούν στο στρατόπεδο είναι του νοτίου τμήματός του με τους στάβλους όπου εγκαταστάθηκαν κτηνιατρεία των συμμάχων.
Γάλλοι στρατιώτες φροντίζουν άρρωστα άλογα, 1916 (γαλλικό υπουργείο Πολιτισμού)
Στον Μεσοπόλεμο δεν έχουμε σχεδόν καμία πληροφορία για το στρατόπεδο πέρα από κάποια δημοσιεύματα εφημερίδων. Από αυτά συμπεραίνουμε πως το όνομα του Παύλου Μελά συνδέθηκε με το στρατόπεδο πυροβολικού στα τέλη του 1927.
Στρατόπεδο Παύλου Μελά, 1923. (Αρχείο Βασίλη Πανταζόπουλου)
Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, το στρατόπεδο Παύλου Μελά χρησίμευσε σαν αποθήκη ψυχών. Από εκεί έπαιρναν κρατούμενους και τους εκτελούσαν, σε αντίποινα για αντιστασιακές πράξεις κατά των φασιστικών δυνάμεων κατοχής. Ο συνήθης τόπος εκτελέσεων ήταν η γειτονική του στρατοπέδου τούμπα. Ο μοναδικός φυσικός γήλοφος κατά μήκος της οδού Λαγκαδά. Οι άλλοι δύο ήταν (και είναι ακόμα) προϊστορικός οικισμός και μακεδονικός τάφος. Η τούμπα των εκτελέσεων εξαφανίστηκε μαζί με όλη τη φρίκη που σηματοδοτούσε, στη δεκαετία του 1960 όταν εκεί κοντά έπρεπε να κτιστεί ένα σχολείο κι ένα γήπεδο. Οι Σταυρουπολίτες πήραν τα φτυάρια και τους κασμάδες και την ισοπέδωσαν. Δυστυχώς, κάποια πρόταση που διατυπώθηκε για οργανωμένη περισυλλογή των οστών των εκτελεσμένων και ταφή τους σε οργανωμένο νεκροταφείο δεν εισακούστηκε και χάθηκαν για πάντα. Ως μοναδικό τεκμήριο (πέρα από τις μνήμες) έχουμε στη γειτονιά της τούμπας μια επιτύμβια μαρμάρινη πλάκα για δυο εκτελεσμένους που βρέθηκε ως οικοδομικό υλικό μιας παράγκας που λειτουργούσε ως καφενείο και κατεδαφίστηκε για να διαμορφωθεί ο χώρος μπροστά στο Δημαρχείο Παύλου Μελά, όπου και ανεγέρθηκε Μνημείο Εθνικής Αντίστασης, όπου και γίνεται ετήσιο μνημόσυνο για τους εκτελεσμένους του Παύλου Μελά. Μέχρι και τη δεκαετία του 1980 το μνημόσυνο τελούνταν στο εσωτερικό του στρατοπέδου.
Ο ποδοσφαιριστής του Παύλου Μελά Κατοχής, Κώστας Χατζής. (Αρχείο συγγραφέα)
Τα μοναδικά φωτογραφικά τεκμήρια της περιόδου της Κατοχής είναι εκείνα που σχετίζονται με το ποδόσφαιρο. Παιδιά της γειτονιάς, ΕΠΟΝίτες τα περισσότερα, έπαιζαν ποδόσφαιρο στο γήπεδο του στρατοπέδου και το 1943 οργανώθηκε ένα τουρνουά με ομάδες αιχμαλώτων και γερμανών στρατιωτών.
Χώρος φυλακής, το στρατόπεδο, παρέμεινα και στα μετά την απελευθέρωση χρόνια. Στο ερευνητικό έργο μιας διεθνούς επιτροπής για τα αίτια του Εμφυλίου Πολέμου οφείλουμε κάποιες φωτογραφίες από το εσωτερικό του στρατοπέδου ως χώρου εγκλεισμού, στα τελευταία χρόνια του Εμφυλίου.
Μετά τον Εμφύλιο ο δρόμος έξω από το στρατόπεδο, όπως και ολόκληρη η Ελλάδα προσπαθούσε να βρει τον βηματισμό του. Βόλτες της νεολαίας, φωτογραφίες των αδειούχων στρατιωτών.
Στη σύγχρονη εποχή το στρατόπεδο λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του 1990 περίπου και αποτυπώθηκε στη λογοτεχνία, κυρίως για το κατοχικό παρελθόν του.
Τώρα διανύει μια περίοδο εγκατάλειψης και απαξίωσης των κτιρίων του. Η μόνη φροντίδα από πλευράς πολιτείας ήταν η μετακίνηση του τζαμιού του στρατοπέδου περίπου 25 μέτρα ανατολικά για να μην γκρεμιστεί, όταν έγιναν οι εργασίες διαπλάτυνσης της οδού Λαγκαδά το 2005.