Ο ανθρωπισμός (humanism) πρόβαλε, από τον 14ο αιώνα στη Δύση, σε ένα σύστημα αξιών με σκοπό και άξονα τον άνθρωπο για την προσωπική και την κοινωνική του ολοκλήρωση. Ενδιαφέρθηκε για τον συνάνθρωπο, την ενσυναίσθηση, το καλό της ανθρωπότητας. Η ανθρωποκεντρική έννοια συνδέθηκε με τις ηθικές αξίες, την ελευθερία, τη λογική, την επιστήμη και με την απόρριψη του υπερφυσικού.
Σήμερα που εισήλθαμε στην «ανθρωπόκαινο» περίοδο, έχουμε διαφοροποίηση όσον αφορά τα μέσα που θα προάγουν αυτή την ατομική ολοκλήρωση κατά την οποία παλιότερα κυριαρχούσαν η ηθικοκοινωνική και κοινωνικοπολιτική παιδεία. Τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω των ραγδαίων επιστημοτεχνικών εξελίξεων και του οράματος της μηχανοποίησης του ανθρώπου, το κοινό εννοιακό συνθετικό «ανθρωπισμός» απέκτησε και άλλα νοήματα. Προάγεται η δημιουργία νέου ανθρώπινου είδους που θα ανταποκρίνεται στις προκλήσεις και θα αποφεύγει τους κινδύνους του νέου (ανθρωπογενούς προέλευσης!) δυστοπικού περιβάλλοντος, επιτρέποντας ακόμα και την εκτός Γης συνέχιση του είδους.
Θεωρείται πραγματοποιήσιμη η ενίσχυση της δράσης πάνω στην ανθρώπινη φύση (οργανισμός), ιδέες που ιστορικά ανευρίσκονται σποραδικά από παλιότερα. Ετσι, με το νέο millennium καθιερώνονται οι δύο σχεδόν παρόμοιοι όροι «μετανθρωπισμός» (transhumanism) και «υπερανθρωπισμός» (posthumanism), με τον δεύτερο ως ριζοσπαστικό και τελικό στάδιο του πρώτου. Ολα τα επιστημοτεχνολογικά επιτεύγματα θα εφαρμοστούν (πχ. ψηφιακή βιο-μηχανική, νανοτεχνολογία, τεχνητή νοημοσύνη κ.λπ.) για τη δημιουργία του νέου άτρωτου, ενισχυμένου ανθρώπου. Παρά τις επισημάνσεις για κάποιες αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχουν τέτοιες ριζικές επεμβάσεις στον οργανισμό (πχ. στο DNA, στον εγκέφαλο κ.α.), υπάρχει η πανίσχυρη επιρροή που ασκεί σήμερα η βασική τεχνοφουτουριστική ιδέα της ένωσης «σάρκας-μηχανής» με απόλυτο δέλεαρ ακόμη και την κατάργηση του θανάτου (τεχνολογική αθανασία).
Εμβρυακές παρόμοιες προμηθεϊκές ιδέες ανιχνεύουμε σε όλους τους αιώνες, κυρίως βέβαια με τη βακωνική (Fr. Bacon) πολιτισμική αλλαγή της επιστημονικής θεώρησης του κόσμου. Συχνά συνδέθηκαν με τον μυστικισμό και τη θρησκεία, με επιφανές παράδειγμα τη διδασκαλία του Ρώσου N. Fyodorov, ο οποίος στο γύρισμα του 19ου αιώνα σε συνδυασμό με τη θρησκεία διακήρυσσε τη δυνατότητα επιστημοτεχνικής επίτευξης αθανασίας («κοσμισμός»). Επιρροή επίσης άσκησε και ο φιλόσοφος H.L. Bergson (L’ evolution creatrice -1907). Ανάλογες ιδέες βρίσκουμε και στον Γάλλο P. Teilhard de Chardin. Σοβαρή επίδραση, εντεινόμενη μάλιστα σήμερα, ασκεί και η θεωρία του V. Vernadsky των εξελικτικών σταδίων της Γης. Εχουμε τη «γεώσφαιρα» – τη «βιόσφαιρα» (εμφάνιση ζωής + άνθρωπος), την «τεχνόσφαιρα» και τη «νοόσφαιρα». Η τελική ανώτερη φάση θα χρησιμοποιήσει την προηγούμενη για να αναχαιτίσει ή και να θεραπεύσει τις ζημιές που υφίσταται η «βιόσφαιρα». Εδώ εντάσσεται και ο τεχνο-ανθρωπισμός.
Τέτοιες ιδέες έχουν επηρεάσει πλειάδα ανθρώπων του πνεύματος όπως φιλόσοφοι, επιστήμονες, λογοτέχνες και άλλοι. Ακόμη και με την αποδοχή αυτού του μελλοντολογικού σεναρίου υπάρχει η πιθανότητα δημιουργίας λίγων υπερανθρώπων (ελίτ), ενώ οι μεγάλες μάζες θα παραμείνουν ευάλωτοι «υπάνθρωποι»! Ετσι μερικοί τονίζουν ότι αυτός ο μετανθρωπισμός πρέπει να είναι «σώφρων» (κριτικός μετανθρωπισμός). Το μεγάλο πρόβλημα βέβαια είναι ποιοι θα εγγυηθούν αυτή τη σωφροσύνη, ποια είναι τα κριτήριά της και από ποιους καθορίζονται! Η κοινωνικοπολιτική διάσταση ελλοχεύει παντού και αποτελεί ριζική δημοκρατική αρχή ότι για θέματα που αφορούν όλους πρέπει να μπορούν να αποφασίζουν όλοι.
Σήμερα οι αντιδράσεις σε αυτούς τους τεχνοανθρωπισμούς ποικίλλουν, από την απόρριψή τους (π.χ. J. Habermas) μέχρι την ένθερμη στήριξη και διάδοσή τους (π.χ. N. Bostrom). Μπορούμε μάλλον να υποστηρίξουμε μια θετική κριτική ως τη δυνατότητα της τεχνο-επιστήμης για πραγματική-υλιστική αντιμετώπιση πολλών σημερινών αρνητικών επιπτώσεων στον άνθρωπο πέρα από κάθε σπιριτουαλιστική φενάκη. Αυτό άλλωστε γινόταν πάντα στον ανθρώπινο πολιτισμό (π.χ. στην ιατρική και όχι μόνο), αν και τώρα υπάρχει τεράστια ποιοτική διαφορά με την επέμβαση στη βασική ανθρώπινη βιολογική δομή και φύση.
Συμπληρωματικά όμως και ταυτόχρονα δεν μπορούμε να αποφύγουμε την αρνητική κριτική στο κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο, η οποία στοχεύει στις αιτίες των δεινών, διότι γενικά συσκοτίζεται το γεγονός ότι ο ανθρωποκεντρισμός στον οποίο στηρίζονται όλοι οι ανθρωπισμοί έχει γίνει πλέον ατομοκεντρισμός, δηλαδή ατομικισμός, στη βάση του «άτομο vs κοινωνία». Αυτό το απέφυγαν παλιότεροι τεχνοανθρωπιστές (π.χ. N. Fyodorov), ίσως λόγω της σύντηξης των θεωριών τους με τη χριστιανική διδασκαλία η οποία περιέχει το κοινωνικό στοιχείο. Υπάρχουν βέβαια και θεολογίζοντες που απορρίπτουν τον τεχνο-ανθρωπισμό με αφορμή το εσχατολογικό όραμα της δημιουργίας «τεχνολογικής αθανασίας», όπως π.χ. ο φιλοσοφών θεολόγος F. Damour, ο οποίος φτάνει στο σημείο να χρησιμοποιήσει ως επιχείρημα ότι οι τεχνο-άνθρωποι δεν μπορεί να είναι τέλειοι όσο… οι αντίστοιχες θεϊκές κατασκευές που είναι οι άγγελοι του Θεού!
Η σοβαρή πάντως αρνητική πλευρά της κριτικής συμπυκνώνεται, όπως είπαμε, στη βασική προκείμενη «άτομο vs κοινωνία», ιδιαίτερα στην εποχή μας, όπου αυξάνει παγκόσμια ο καταστροφικός συνδυασμός κοινωνικού δαρβινισμού και απόλυτης κυριαρχίας των κερδοσκοπικών αγορών, μια κυριαρχία που εξηγεί και πολλά σημερινά δεινά (εποχή πανδημιών, συνεχιζόμενη κλιματική κρίση κ.ά.) από τα οποία ευελπιστούν να τον σώσουν οι νέοι ανθρωπισμοί. Στους σημερινούς τεχνοανθρωπιστές η κοινωνική και πολιτική φύση του ανθρώπου περιορίζεται ή παραμερίζεται και ο παθητικός άνθρωπος-άτομο αφήνεται μόνος του αποκλειστικά στην επιστημο-τεχνική σωτηρία και ανανέωση.
*Δρας Φιλοσοφίας – φυσικός
πηγή: efsyn.gr
