Οι αποκλίσεις χαρακτηρίζουν το σχολείο των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης. Ο άνισος βηματισμός ανάμεσα σε όσα έχουν συμβεί στην ελληνική κοινωνία και στη δική του εσωτερική λειτουργία έχει πολλές εκφάνσεις. Μία όψη αφορά το θεσμικό πλαίσιο, το οποίο δεν έχει προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες και κυρίως στον άνεμο φιλελευθεροποίησης που έχει πνεύσει μετά το τέλος της δικτατορίας. Την κατάσταση προσπαθεί να εξισορροπήσει η μεταρρύθμιση Γ. Ράλλη, η οποία με σειρά μέτρων επιχειρεί να αποκαταστήσει μία αναλογία της λειτουργίας του σχολείου με τις αλλαγές που έχουν επέλθει στην κοινωνία (η μεταρρύθμιση στο γλωσσικό –δημοτική, μονοτονικό–, το πενθήμερο σχολείο, τα μεικτά τμήματα αρρένων-θηλέων, η κατάργηση της «ποδιάς», η χαλάρωση των κανόνων για την εξωτερική εμφάνιση των μαθητών, είναι μερικές από τις μεταβολές).
Μια δεύτερη όψη αφορά την απόσταση που χωρίζει τη νοοτροπία των μαθητών της δεκαετίας του 1970 από εκείνη των γονιών τους, που είναι οι νέοι της Κατοχής και του Εμφύλιου. Η διαφορά αυτή –η οποία είναι βέβαια ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει συνολικά το μεταπολεμικό δυτικό κόσμο– στα καθ’ ημάς προβάλλεται συχνά στον Τύπο της εποχής ως «χάσμα γενεών». Στο επιμέρους θέμα της συμμετοχής στην πολιτική δράση, εκφράζεται συχνά με την πιεστική προτροπή των γονιών προς τα παιδιά τους «να μην μπλέξουν με τα πολιτικά». Οι γονείς, με μνήμες της Κατοχής και της πείνας, έχοντας το βίωμα των σκληρών διώξεων των αριστερών μετά τον Εμφύλιο πόλεμο, της καχεκτικής δημοκρατίας που στηριζόταν στον φόβο, και της στρατιωτικής δικτατορίας που επέβαλλε τον τρόμο, είχαν αναγάγει την εμπλοκή με την πολιτική σε κίνδυνο ζωής. «Μπλεξίματα δεν θέλαμε στην οικογένειά μας και πέρα δεν κοιτάζαμε απ’ τα συμφέροντά μας», σάρκαζαν το 1973, το φόβο της οικογένειας που ο γιός τους έγινε αριστερός, ο Λουκιανός Κηλαηδόνης και ο Γιάννης Νεγρεπόντης στα «Μικροαστικά», μια σειρά τραγουδιών, εξαιρετικά γλαφυρών αναπαραστάσεων της εποχής. Οι μαθητές, αντίθετα με τους γονείς τους, μεγάλωναν στο περιβάλλον ελευθεροφροσύνης και ελευθερίας λόγου και πράξης, που είχε φέρει η Μεταπολίτευση· κινούνταν στους απόηχους του ελληνικού 1968, δηλαδή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, η οποία είχε αναδείξει τη συμμετοχή στα κοινά ως αυταξία και στοιχείο της νεανικής ταυτότητας. Το Πολυτεχνείο με αυτόν τον τρόπο σηματοδοτεί τη νέα μεγάλη έξοδο από το ατομικό στο κοινωνικό ή μάλλον την αξιοδότηση του προσωπικού μέσα από τη δράση στα κοινά.
Στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης βασικό δίαυλο της ενασχόλησης των μαθητών με την πολιτική συνιστούν οι συνδεδεμένες με τα πολιτικά κόμματα μαθητικές παρατάξεις, που γοργά απλώνουν τη δικτύωσή τους στα σχολεία της Αθήνας και της επαρχίας. Οι οργανώσεις αυτές λειτουργούν ως υποδοχείς της διάθεσης των νέων ανθρώπων να αγωνιστούν για να αλλάξουν τον κόσμο, ως σχολεία «αγωνιστών», φυτώρια των νεολαιών των κομμάτων –κυρίως της Αριστεράς– και χώροι διαμόρφωσης πολιτικών στελεχών. Αποτελούν στο χώρο των μαθητών ομοίωμα των οργανώσεων των ενηλίκων· κατά πρώτο λόγο των ομόλογων σπουδαστικών παρατάξεων. Αυτό εκφράζεται με πολλούς τρόπους. Πρώτα-πρώτα με την απουσία χειραφέτησης από τα πολιτικά κόμματα. Οι μαθητικές παρατάξεις καθοδηγούνται από στελέχη των κομματικών νεολαιών, τα έντυπα που εκδίδουν γράφονται κατά κύριο λόγο από μεγαλύτερους, οι εκδηλώσεις που οργανώνουν συνάδουν με τον πολιτικό σχεδιασμό των μητρικών πολιτικών σχηματισμών, τα μέλη τους αναλαμβάνουν ρόλους υποστήριξης των κομμάτων. Ο εναγκαλισμός αυτός αποτυπώνεται ακόμη και στις ονομασίες των μαθητικών οργανώσεων, που συχνά διαφέρουν κατά ένα γράμμα του αλφαβήτου από τις ομόλογες σπουδαστικές.
Εντούτοις, ακόμη και υπό αυτές τις συνθήκες η ενασχόληση με την πολιτική δράση και σκέψη υπήρξε, για όσους νέους και νέες της εποχής την έζησαν, πολύτιμη εμπειρία ζωής. Η τριβή με τις έννοιες και την πολιτική ορολογία, η καθημερινή αναμέτρηση στο πεδίο των ιδεών, η επαφή με τα πνευματικά και ιδεολογικά ρεύματα, η εξωσχολική ενασχόληση με τα μεγάλα ζητήματα που θέτει η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία, η ιστορία, η τέχνη, η συμμετοχή σε συλλογικότητες, η διέλευση του εγώ από ένα κατ’ επιλογήν εμείς, διαμόρφωσε προσωπικότητες και σφράγισε, άλλοτε πιο μόνιμα άλλοτε περισσότερο πρόσκαιρα, χαρακτήρες και συμπεριφορές.
Στα έντυπα των μαθητικών οργανώσεων των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης γίνεται λόγος για «μαθητικό κίνημα». Ενδεχομένως ο όρος δεν αποδίδει την πραγματικότητα, αφού κάτω από αυτόν στεγάστηκαν ποικίλες διεκδικήσεις, κινητοποιήσεις, ιδεολογικές ζυμώσεις και αντιπαραθέσεις· η διάχυτη νεανική αγωνιστικότητα και επιθυμία για δράση δηλαδή, που δεν συνέκλινε με σαφήνεια σε ένα στόχο. Πιθανότατα μάλιστα η χειραφέτηση της νεανικής πολιτικής δράσης περνάει μέσα από τη σταδιακή παρακμή των μαθητικών οργανώσεων- παραρτημάτων των κομμάτων, και θα πάρει πιο έντονη μορφή με τις καταλήψεις των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του 1990. Οι τίτλοι των εντύπων αποτελούν «φθέγγοντα μνημεία»: δίπλα σε περιοδικά όπως Μαθητικός αγώνας, Μαθητική πορεία, εμφανίζονται άλλα με ονομασίες όπως Το τούβλο, Το καρφί, Τα απροσάρμοστα, Κόντρα κλπ., που δηλώνουν και σε γλωσσικό επίπεδο την αλλαγή των συνθηκών και τις νέες αναζητήσεις.
Ορόσημο, νομίζω, είναι ο χειμώνας του 1979 και οι φοιτητικές κινητοποιήσεις που οδήγησαν στην απόσυρση του νόμου 815 στα Πανεπιστήμια, οι οποίες συνέπεσαν –ή ίσως πυροδοτήθηκαν;– από ένα πρώτο κύμα αμφισβήτησης των κομμάτων. Η αμφισβήτηση αυτή, αντίστοιχη με ομόλογες κινήσεις στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου, όπως στην Ιταλία ή τη Γαλλία, είχε αριστερό πρόσημο. Αναδείκνυε την αυτονομία του κινήματος έναντι των κομμάτων της Αριστεράς, ενώ έθετε εν αμφιβόλω την ικανότητά τους να ανατρέψουν το καπιταλιστικό σύστημα και κυρίως τις σχέσεις εξουσίας που είχαν διαχυθεί και αναπαράγονταν και εντός τους. Δημιούργησε ένα πολύχρωμο κήπο («χώρο» στην ιδιόλεκτο της εποχής), όπου άνθιζαν χίλια λουλούδια. Τοπικές και θεματικές πρωτοβουλίες, καλλιτεχνικές κινήσεις, ad hoc συσπειρώσεις, ποικίλου χαρακτήρα εφήμερες ομάδες που άφησαν το στίγμα τους μέσα από εκατοντάδες έντυπα και εκδηλώσεις και ανέδειξαν μια σειρά από θέματα ταμπού μέχρι τότε για την ελληνική πραγματικότητα: φεμινισμός, ομοφυλοφιλία, οικογένεια, στρατός, πορνεία, φυλακές, ψυχιατρεία και μύρια άλλα, με συνεκτικό στοιχείο την κριτική στον καπιταλισμό, βρέθηκαν μέσα στο μεγάλο ρεύμα του αιτήματος για «Αλλαγή»· και στα χρόνια που ακολούθησαν σιγά σιγά απορροφήθηκαν από την πραγμάτωσή της.
Ο Δημήτρης Δημητρόπουλος είναι ιστορικός (ΕΙΕ, ΑΣΚΙ)
Tην επόμενη Πέμπτη, στον κήπο των Αρχαιολόγων, παρουσιάζεται το νέο τεύχος του «Αρχειοταξίου», του περιοδικού των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας με αφιέρωμα στη μεταπολίτευση (1974-1981). Από την πλούσια ύλη του αφιερώματος (γράφουν οι Η. Νικολακόπουλος, Τ. Σακελλαρόπουλος, Δ. Ψαρράς, Τ. Κωστόπουλος, Θ. Γάλλος, Ε. Κούκη, Ν. Σαραντάκος, Δ. Δημητρόπουλος, Π. Πολέμη, Δ. Θ. Αρβανίτης, Στ. Παυλόπουλος, Κ. Κατσάπης, Λ. Δελβερούδη, Κ. Σκλαβενίτη, Δ. Παπανικολάου, Γ. Φ. Κουκουλές, Κ. Λιαρίκος) προσημοσιεύουμε, με μικρές περικοπές, το άρθρο του Δ. Δημητρόπουλου για το μαθητικό κίνημα. Το τεύχος συμπληρώνεται με τις ενότητες Προσεγγίσεις (Λ. Μπαλτσιώτης, Λ. Καλλιβρετάκης, Γ. Παπακονδύλης), Μνήμες (Μ. Ιωαννίδης, Φ. Λαζάρου), Διασταυρώσεις (Σ. Μπόρα, Στ. Βαμιεδάκης, Χ. Χρυσόπουλος), Εις Μνήμην (Σπ. Ι. Ασδραχάς, Μ. Ηλιού, Μ. Βουρλιώτης, Έ. Δρούλια), Συναντήσεις (Μ. Αυγερίδης), Αναγνώσεις (Γ. Γιανουλόπουλος, Ε. Δρούλια).
Προδημοσίευση από το Αρχειοτάξειο τ.15
Πηγή: Ενθέματα Αυγής