Μετά την ήττα του εργατικού διεθνισμού και τη διάλυση του οικουμενισμού της αστικής τάξης, επί προσώπου γης μένει μόνο η κτηνωδία της βίας που υποστηρίζεται από την υπερ-τεχνολογία. Αν δεν είσαι ο πιο κτηνώδης καταλήγεις να συντριβείς.
Ο Franco «Bifo» Berardi γεννήθηκε στην Μπολόνια το 1949. Σπούδασε φιλοσοφία, υπήρξε ακτιβιστής, συμμετείχε τη δεκαετία του 1970 στην εμπειρία της ελεύθερης ραδιοφωνίας και εξέδωσε το περιοδικό A/traverso. Έχει συνεργαστεί και εξακολουθεί να συνεργάζεται με πολλά διεθνή έντυπα. Έχει διδάξει Κοινωνική Ιστορία της Επικοινωνίας στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Μπρέρα (στο Μιλάνο) και στο Aldini, το εσπερινό σχολείο για εργάτες στη Μπολόνια. Τα τελευταία του βιβλία περιλαμβάνουν τα: Disertate (Timeo, 2023), Vive la Commune! Rifiuto del lavoro e diritto all’ozio (Derive e Approdi, 2022), Respirare. Caos e poesia (Luca Sossella, 2019).
Μια πολύ απλή πρώτη ερώτηση. Το βιβλίο σου έχει τίτλο «Pensare dopo Gaza (Σκέψεις μετά τη Γάζα). Ένα δοκίμιο για την αγριότητα και το τέλος του ανθρώπου». Γιατί αυτός ο τίτλος; Μάλλον πρέπει να διατυπώσω καλύτερα την ερώτηση. Αυτό που συμβαίνει στη Γάζα είναι σίγουρα τρομερό αλλά, δυστυχώς, δεν είναι η μόνη περίπτωση «αγριότητας και αφανισμού του ανθρώπου» ακόμη και στην πρόσφατη εποχή. Γιατί, λοιπόν, το βλέπεις ως μια ρήξη, ως ένα γεγονός που απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό των κατηγοριών της σκέψης;
Όντως, τα παραδείγματα αγριότητας πολλαπλασιάζονται, θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι η αγριότητα ανάγεται σε καθολικό κανόνα της ανθρώπινης δράσης. Αλλά ας προσπαθήσουμε πρώτα να καταλάβουμε τι σημαίνει αγριότητα. Την απάντηση μας τη δίνει ο Thomas Wade, ένας από τους πρωταγωνιστές της τριλογίας επιστημονικής φαντασίας του Liu Cixin «Το πρόβλημα των τριών σωμάτων»: «Αν χάσουμε την ανθρωπιά μας χάνουμε πολλά, αλλά αν χάσουμε την κτηνωδία μας χάνουμε τα πάντα». Μετά την ήττα του εργατικού διεθνισμού και τη διάλυση του οικουμενισμού της αστικής τάξης, επί του προσώπου της γης μένει μόνο η κτηνωδία της βίας που υποστηρίζεται από την υπερ-τεχνολογία. Αν δεν είσαι ο πιο κτηνώδης καταλήγεις να συντριβείς.
Αλλά μου ζητάς να εξηγήσω γιατί η γενοκτονία που διαπράχθηκε στη Γάζα σηματοδοτεί τη μετάβαση στην εποχή της ασυγκράτητης αγριότητας. Βλέπεις, υπάρχουν στιγμές που συνειδητοποιούμε συλλογικά κάτι που δεν είναι ακριβώς καινούργιο, αλλά δεν είχε παρουσιαστεί ακόμη με τόσο προφανή, τόσο σκανδαλώδη τρόπο.
Το γεγονός ότι το Ισραήλ, μετά από εβδομήντα πέντε χρόνια αποικιακής κατοχής, σφαγών, εγκλεισμών, απελάσεων, εξαπολύει μια ανελέητη επίθεση μπροστά στα μάτια της παγκόσμιας κοινής γνώμης, με σκοπό να δηλώσει την σκληρότητά του στην παγκόσμια κοινή γνώμη, θα έλεγα ότι αυτό το γεγονός καθιστά ολοφάνερο κάτι που είχαμε αρχίσει να καταλαβαίνουμε πριν από μερικές δεκαετίες: ούτε οι νόμοι της πολιτικής ούτε οι αρχές της ηθικής έχουν πλέον αξία στην ιστορία του κόσμου.
Οι διεθνείς θεσμοί, όπως ο ΟΗΕ και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, δεν έχουν πλέον καμία εξουσία επί των ενεργειών των κρατών. Και έτσι ένας μόνο νόμος ρυθμίζει τις διεθνείς και τις κοινωνικές σχέσεις: ο νόμος της βίας. Εκατομμύρια άνθρωποι, κυρίως οι νέοι, το κατάλαβαν αυτό τον τελευταίο χρόνο. Βγήκαν στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούν και αντιμετωπίστηκαν ως αντισημίτες. Μια ολόκληρη γενιά θα μεγαλώσει ακούγοντας και καταλαβαίνοντας τη λέξη σιωνιστής με τον ίδιο ήχο και την ίδια σημασία που είχε η λέξη ναζιστής για τη δική μου γενιά.
Το κείμενο, σε μερικά σημεία είναι πραγματικά σκοτεινό και αποθαρρυντικό. Παραθέτω δύο αποσπάσματα από τον πρόλογό σου: «Τώρα ξέρουμε ότι δεν θα υπάρξουν ποτέ καλύτερες εποχές, και ξέρουμε ότι δεν υπάρχει πια καμιά ελπίδα» και πάλι: «Αυτό που συμβαίνει στο παρόν, η γενοκτονία που στήνεται ως ο νέος κανόνας της ιστορίας, η απελευθέρωση της επιθετικής άνοιας σε κάθε πτυχή των κοινωνικών σχέσεων, είναι πολύ χειρότερο από ό,τι συνέβη στη Γερμανία το 1933, γιατί τώρα είναι οριστικό και αδιαμφισβήτητο, και γιατί δεν θα υπάρξει στο μέλλον κανένα Στάλινγκραντ.» Έχω μια αντίρρηση: δεν νομίζεις ότι αυτή η θεώρηση επικεντρώνεται κατά κάποιον τρόπο στον δυτικό κόσμο και την κουλτούρα του και ότι νέες δυνάμεις, νεότερες και ακόμα ικανές να οραματιστούν ένα μέλλον, δρουν σε άλλες χώρες και άλλες κουλτούρες του κόσμου;
Κοίτα, δεν είμαι ούτε πολιτικός ούτε δημοσιογράφος. Δεν έχω καμία ευθύνη γιατί αυτά που λέω ή γράφω δεν επηρεάζουν τις αποφάσεις κανενός. Η μόνη μου εξουσία συνίσταται ακριβώς σε αυτό: ότι δεν έχω ανάγκη να μεσολαβήσω, να αξιολογήσω τις συνέπειες αυτών που λέω.
Για αυτόν τον λόγο μπορώ να πω τι αισθάνεται και τι φαντάζεται ένα σημαντικό, αλλά σιωπηλό, μέρος της γενιάς που μεγαλώνει τώρα. Η ικανότητα του σκέπτεσθαι εξαφανίζεται στο ανθρώπινο είδος, αλλά μια σημαντική μειοψηφία δεν έχει χάσει το βίτσιο να σκέφτεται. Σε αυτούς απευθύνομαι, και σε όσους πιστεύουν ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουν την ουσία της δυστυχίας στην οποία έχουμε περιπέσει.
Μετά τη νίκη του Ντόναλντ Τραμπ, είναι σαφές ότι μια μορφή σαδο-φιλελευθερισμού έχει καταλάβει την πολιτική και στρατιωτική εξουσία σε όλη τη Δύση. Είναι θεμιτό να το αποκαλούμε ναζισμό γιατί τα προγράμματά του (εκτόπιση, εθνοκάθαρση, εξόντωση) είναι τα ίδια που ενέπνευσαν τον χιτλερικό εθνικισμό, αλλά οι εχθροί που πρέπει να εξοντωθούν σήμερα δεν είναι οι ίδιοι με αυτούς που εξολόθρευσε ο γερμανικός ναζισμός τον περασμένο αιώνα. Υπάρχουν πολλοί περισσότεροι.
Και ξέρω ότι δεν θα υπάρξει κανένα Στάλινγκραντ γιατί αντιλαμβάνομαι ότι δεν υπάρχουν πλέον δυνάμεις ικανές να αντιταχθούν στην παγκόσμια αντιδραστική επανάσταση του τραμπισμού. Η ήττα και η αποσύνθεση της εργατικής τάξης, η ποινικοποίηση του διεθνισμού, καθιστούν αδιανόητη τη δημοκρατική ανάκαμψη τα επόμενα χρόνια. Και ο χρόνος που απομένει για την παγκόσμια ανθρωπότητα δεν είναι πολύς. Ενώ ο εθνικο-φιλελευθερισμός καταλαμβάνει την πολιτική μηχανή, ένα κύμα περιβαλλοντικών καταστροφών πλήττει κάθε περιοχή στον πλανήτη. Και ένα τεράστιο κύμα άνοιας και κατάθλιψης κατακλύζει τη συλλογική διάνοια.
Πιστεύω ότι το φιλοσοφικό καθήκον που έχουμε μπροστά μας είναι να σκεφτούμε με όρους τέλους, δηλαδή να σκεφτούμε την μη αναστρέψιμη κατάσταση στην οποία βρίσκεται το ανθρώπινο γένος. Μέχρι τώρα σκεφτόμασταν με ενδο-ιστορικούς όρους, κάποιος θα έπρεπε να σκεφτεί σήμερα με εξω-ιστορικούς όρους: να σκεφτεί από τη σκοπιά του αναπόφευκτου τέλους. Ταυτόχρονα, πρέπει να θυμόμαστε πάντα μια φράση που ειπώθηκε από τον Κέινς: στην ιστορία, το αναπόφευκτο συχνά δεν συμβαίνει γιατί κυριαρχεί το απρόβλεπτο. Αλλά δεν είναι δυνατόν να πούμε τίποτα για το απρόβλεπτο, γιατί ακριβώς είναι απρόβλεπτο.
Σε αυτό το βιβλίο επιστρέφεις σε έννοιες που είχες ήδη αναπτύξει στο «Disertate». Συγχώρα με για την απλούστευση: το ανθρώπινο είδος οδεύει πλέον προς μια αδυσώπητη παρακμή που θα μπορούσε να προκαλέσει την εξαφάνισή του, τι νόημα έχει, λοιπόν, να προσπαθήσουμε να την αντιμετωπίσουμε; Η μόνη λογική επιλογή είναι να εγκαταλείψουμε το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα που μας οδήγησε σε αυτήν την πορεία. Με αυτή την έννοια, μια κάποια απάθεια φαίνεται να παρασύρει ένα μέρος των νεότερων. Κατά βάθος, ίσως, έχουν απλώς μεγαλύτερη επίγνωση, λίγο-πολύ συνειδητά, για το τι συμβαίνει, καταλαβαίνουν ότι ο αγώνας δεν έχει πια καμία χρησιμότητα. Ωστόσο, κατά βάθος, με αυτά τα βιβλία, δεν είσαι εσύ ο πρώτος που συνεχίζει να αγωνίζεται;
Η λέξη «αγώνας» είναι ένα από τα φετίχ που θολώνουν την όρασή μας. Αυτή η λέξη σημαίνει κάτι όταν ο εχθρός μπορεί να νικηθεί ή τουλάχιστον να αναχαιτιστεί. Σημαίνει κάτι όταν είμαστε σε θέση να ορίσουμε και να οργανώσουμε μια υποκειμενικότητα που θα διεξάγει τον αγώνα. Υπάρχουν όμως καταστάσεις στις οποίες η μαχητική στάση γίνεται μια καθαρή επανάληψη τελετουργιών που δεν είναι πλέον αποτελεσματικές. Ακόμη χειρότερα, γίνεται ένας τρόπος για να μην αντιλαμβανόμαστε τι συμβαίνει. Η λιποταξία είναι ο μόνος τρόπος για να διατηρηθεί η αυτονομία από μια απάνθρωπη διαδικασία.
Όταν μια χιονοστιβάδα έχει ξεκινήσει και κινείται γρήγορα κατά μήκος της πλαγιάς, είναι ανώφελο να σταθούμε στο δρόμο της και να προσπαθήσουμε να τη σταματήσουμε. Είναι καλύτερα να κάνουμε στην άκρη για να την αποφύγουμε και να επιβιώσουμε. Το χωριό στην κοιλάδα θα καταστραφεί, το ξέρω. Αλλά αν επιβιώσουμε, ίσως μπορέσουμε να το ξαναφτιάξουμε ακόμα πιο όμορφο. Αν προσπαθήσουμε να σταματήσουμε τη χιονοστιβάδα θα μας πλακώσει και θα παρασύρει και το χωριό, ούτως ή άλλως. Είμαι, όντως, πεπεισμένος ότι δεν υπάρχουν πλέον οι προϋποθέσεις για να σταματήσει η κλιματική, γεωπολιτική και ψυχική καταστροφή. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να δημιουργήσουμε κοινότητες που θα απομακρυνθούν και θα προσπαθήσουν να επιβιώσουν. Το μόνο στρατηγικό ερώτημα αυτών που είχαμε την ανευθυνότητα να φέρουμε στον κόσμο αυτόν τον αιώνα είναι το εξής: πώς θα ζήσουμε; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι καθήκον όσων προσπαθούν να συλλάβουν τη συλλογικότητα που θα προκύψει.
Ένα από τα κεφάλαια είναι αφιερωμένο σε αυτό που ονομάζεις «Ψυχωτική έκρηξη του αμερικανικού ασυνείδητου». Οι ΗΠΑ, υπενθυμίζεις συχνά, είναι μια χώρα που γεννήθηκε με τη μαζική εξόντωση ιθαγενών και την εκμετάλλευση εκατομμυρίων σκλάβων. Τώρα παρατηρείς, «Αν υποθέσουμε ότι υπήρξε ποτέ δημοκρατία σε αυτή τη χώρα (μια εξαιρετικά αμφισβητήσιμη υπόθεση), η έλευση της συμμορίας Τραμπ-Μπάνον-Μασκ αντιπροσωπεύει την πλήρη εκποίησή της» και αλλού, «Ο Τραμπ είναι η ψυχωτική έκρηξη του γηρασμένου λευκού ασυνείδητου, είναι η τερατώδης πολιτική μορφή στην οποία συμπυκνώνεται ένα τεράστιο πλήθος φαντασμάτων που μολύνουν τη μνήμη και την αυτοαντίληψη αυτού του δυστυχισμένου λαού». Αλλά ας επιστρέψουμε σε αυτό που έλεγα πριν: δεν μπορούμε να διαβάσουμε την επιστροφή του Τραμπ ως τον τελευταίο σπασμό μιας χώρας που τρομάζει στην ιδέα ότι θα χάσει τη θέση της παγκόσμιας ηγεσίας;
Βεβαίως έτσι είναι, από όσο μπορώ να καταλάβω. Ο λευκός πολιτισμός διαθέτει την τεχνολογία για να υποτάξει και να εκμηδενίσει οποιονδήποτε αντίπαλο, αλλά δεν διαθέτει την τεχνολογία για να σωθεί ο ίδιος από την εξαφάνιση. Ο λευκός πολιτισμός έχει εισέλθει σε μια φάση αμετάκλητης παρακμής, πρώτα απ’ όλα σε δημογραφικό επίπεδο. Οι γυναίκες σε όλη τη Δύση (αλλά όχι μόνο, και οι γυναίκες στην Ιαπωνία, την Κορέα, την Κίνα ακόμη και την Ινδία) φαίνεται να έχουν αποφασίσει συνειδητά ή ασυνείδητα να μην γεννήσουν τα θύματα της κλιματικής καταστροφής και του πολέμου. Είναι η πιο μεγαλειώδης και αήττητη μορφή λιποταξίας που μπορούμε να παρατηρήσουμε.
Η φυλή των αρπακτικών θεωρεί τον εαυτό της αήττητο και αθάνατο, δεν μπορεί να δεχτεί την παρακμή, δεν μπορεί να δεχτεί τη γήρανση, δεν μπορεί να δεχτεί την ανικανότητα. Ο οργανισμός του δυτικού πολιτισμού, παρακμάζων και ανίσχυρος, αντιδρά με την άνοια σε αυτή την προοπτική. Η γεροντική άνοια είναι ο αληθινός κυρίαρχος της εποχής μας, ένας ανεκδιήγητος, απαράδεκτος, αλλά πάνω απ’ όλα ακάθεκτος και μη αναστρέψιμος κυρίαρχος.
Η ηγετική ομάδα του Τραμπ αποτελείται από βιαστές, ρατσιστές, αλλά κυρίως από ψυχοπαθείς εκλεγμένους από έναν λαό που στην πλειονότητά του πάσχει από όλο και πιο σοβαρές και ολοένα και πιο ανίατες ψυχικές διαταραχές. Η χώρα στην οποία ο αριθμός των θανάτων από υπερβολική δόση έχει ξεπεράσει τις εκατό χιλιάδες ετησίως, μια χώρα όπου οι πυροβολισμοί στα σχολεία και στους δημόσιους χώρους είναι στην ημερήσια διάταξη. Αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν να αποδεχτούν την ιδέα της ψυχοσεξουαλικής παρακμής και αντιδρούν όπως τους έχει συνηθίσει η ιστορία τους: παίρνουν το όπλο τους. Δυστυχώς, έχουν όπλα αρκετά ισχυρά για να εξαφανίσουν ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, και πιστεύω ότι θα το κάνουν.
Με γεωπολιτικούς όρους μπορούμε να πούμε ότι οι ΗΠΑ χάνουν την οικονομική τους ηγεμονία ενώ η αναμφισβήτητη στρατιωτική υπεροχή τους δεν ήταν αρκετή για να αποφύγουν την ήττα σε όλους τους πολέμους των τελευταίων πενήντα χρόνων, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν αρκεί να έχεις περισσότερα όπλα, όταν έχεις έναν αδαή πρόεδρο όπως ο Τζορτζ Μπους τζούνιορ, και όταν η άρχουσα τάξη αποτελείται από αλαζόνες που δεν γνωρίζουν ούτε ιστορία ούτε γεωγραφία.
Μπορούμε λοιπόν να περιμένουμε να υπερισχύσουν κάποιοι λιγότερο επικίνδυνοι άνθρωποι; Θα ήταν ωραίο, θα ένιωθα καθησυχασμένος αν η Κίνα σάρωνε την αμερικανική ηγεμονία, δεδομένου ότι η κινεζική κουλτούρα είναι μια λιγότερο ληστρική κουλτούρα.
Αλλά φοβάμαι ότι αυτό δεν θα συμβεί για έναν προβλέψιμο λόγο: προτού συρρικνωθούν οριστικά, οι ΗΠΑ θα θέσουν σε κίνηση τη δυναμική του πυρηνικού πολέμου. Μου φαίνεται ότι ο πόλεμος της Ουκρανίας, που πυροδοτήθηκε από τον παράφρονα Μπάιντεν, έχει ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά και οδεύει άμεσα προς μια πυρηνική κατάληξη.
Ίσως η νέα κυβέρνηση να εξουδετερώσει την ουκρανική βόμβα πριν εκραγεί και θα πρέπει να είμαστε ευγνώμονες στον Τραμπ και τον Βανς. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στα άρρωστα μυαλά της λευκής πολιτικο-στρατιωτικής τάξης η βιβλική αλληγορία του Σαμψών στον ναό δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί. Και κάποια στιγμή ο ψυχωτικός αμερικάνος θεός θα μπορούσε να διατάξει τον Σαμψών να αυτοκτονήσει προκειμένου να εξοντώσει όλους τους Φιλισταίους, που αν δεν κάνω λάθος σήμερα ονομάζονται Παλαιστίνιοι.
Τελειώνεις το βιβλίο με το De rerum natura του Λουκρήτιου, για το οποίο γράφεις: «περίμενα 75 χρόνια να το διαβάσω». Γράφτηκε τον πρώτο αιώνα π.Χ., γιατί πιστεύεις ότι είναι τόσο χρήσιμο για τη φάση της ανθρώπινης ιστορίας που διανύουμε;
Ο λευκός πολιτισμός αδυνατεί να κατανοήσει και να επεξεργαστεί την ακραία κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε επειδή στον σύγχρονο πολιτισμό έχουμε απωθήσει τον θάνατο. Λέγεται ότι ο Σπινόζα υποστήριξε πως ο ελεύθερος άνθρωπος σκέφτεται μόνο τη ζωή. Δεν έχει σημασία, ο Σπινόζα μπορεί να είπε μια βλακεία, αλλά πάνω από όλα μπορεί να μην υφίσταται ο ελεύθερος άνθρωπος για τον οποίο μιλάει. Σε κάθε περίπτωση, δεν είμαι εγώ.
Εγώ δεν είμαι ελεύθερος ούτε από την ασθένεια ούτε από το κρύο ούτε από τη ζέστη ούτε από την εγγύτητα με τον θάνατο. Το θέμα είναι ότι αν δεν σκεφτούμε τον θάνατο δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την ουσία της ζωής και αρνούμαστε το γεγονός ότι ο ανθρώπινος χρόνος οδεύει ολοταχώς προς την εξάντληση και τον αφανισμό.
Η σύγχρονη κουλτούρα έχει απωθήσει τον θάνατο και αυτό έχει προκαλέσει την αποκήρυξη αυτού που βλέπουμε και γνωρίζουμε. Ο Λουκρήτιος, οπαδός του Επίκουρου, χτίζει το ποίημά του (De Rerum Natura, που εγώ το διάβασα σε ηλικία 75 ετών) γύρω από τη συνειδητοποίηση του να γίνεσαι τίποτα.
Έχω πλήρη επίγνωση ότι αυτή η θεώρηση διαμορφώθηκε εντός μου επειδή πλησιάζω προς τον θάνατο, οπότε θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι δική μου δουλειά. Αλλά δεν είναι δική μου δουλειά, δεδομένου ότι αυτός ο στρατός των ηλικιωμένων αυξάνεται και κανείς δεν μπήκε στον κόπο να προετοιμάσει αυτόν τον στρατό των ηλικιωμένων να αναστοχαστεί πάνω την παροδικότητα αντί να αντιδρά επιθετικά στην παρακμή. Χρειαζόμαστε αυτήν την επίγνωση, ατομικά και συλλογικά, γιατί το διανθρωπιστικό ντελίριο της αθανασίας είναι θλιβερό και επώδυνο και για εμάς τους ίδιους και για τους άλλους.
Όπως γράφει ο Λουκρήτιος:
Σκέψου πως δεν ήταν τίποτα για εμάς
ο αιώνιος χρόνος που διανύθηκε πριν γεννηθούμε.
Αυτός είναι λοιπόν ο καθρέφτης στον οποίο η φύση
μας παρουσιάζει τον χρόνο
που θα ακολουθήσει μετά τον θάνατό μας.
Σας μοιάζει, ίσως, ως κάτι το τρομερό ή κάτι το δυσοίωνο;
Δεν φαίνεται πιο γαλήνιο από οποιοδήποτε όνειρο;
Πηγή:ilfattoquotidiano.it
