Το να σκιαγραφείς, εν θερμώ, το πορτρέτο μιας μεγάλης μορφής είναι πάντα ένα τρομακτικό έργο. Το να σκιαγραφείς, εν θερμώ, το πορτρέτο του Μάριο Τρόντι είναι σχεδόν αδύνατο. Σε αυτό το σύντομο κείμενο, ο Gigi Roggero σκιαγραφεί μερικές από τις διαδρομές του προβληματισμού του, πετάει πάνω από τα μονοπάτια τους και τα υφαίνει με ζωντανές αναμνήσεις που δίνουν σάρκα και οστά σε έναν πολιτικό γίγαντα. Με την επίγνωση ότι ο Τρόντι δεν ήταν ένα απλό πλεόνασμα στην ιστορία του μαρξισμού, αλλά ήταν, κατά μία έννοια, μια εξαίρεση. Υπάρχει ένα πριν και υπάρχει ένα μετά το βιβλίο του «Εργάτες και κεφάλαιο». Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά τον Μάριο Τρόντι.
Όποιος δεν βλέπει, θα δει. Όποιος δει, θα τυφλωθεί. Αυτό μας το θύμισε ο Μάριο Τρόντι στον, αλίμονο τελευταίο, δημόσιο διάλογό του, στο φεστιβάλ DeriveApprodi, μαζί με τον Adelino Zanini. Η μορφή στην οποία αναφέρθηκε εκτοπίζει την εργατική και κομμουνιστική παράδοση. Είναι ο Ιησούς. Ένας Ιησούς που δεν στρέφει και το άλλο μάγουλο. Ένας πολύ μπενγιαμινικός Ιησούς, που μάχεται για να εκδικηθεί το παρελθόν. Ένας Ιησούς που χωρίζει τον κόσμο στα δύο. Πλούσιοι και φτωχοί, για τον πρώιμο Χριστιανισμό. Εργάτες και κεφάλαιο, για εμάς. Φίλοι και εχθροί, στο λεξικό του πολιτικού ρεαλισμού. Karl και Carl. Λένιν και Άγιος Παύλος. Άνθρωποι σε αυτόν τον κόσμο, αλλά όχι αυτού του κόσμου: αυτός είναι ο επαναστάτης αγωνιστής. Δεν πετά ποτέ στους ουτοπικούς ουρανούς του αλλού. Δεν σέρνεται ποτέ στις ευκαιριακές πτυχώσεις του παρόντος. Είναι πάντα εκεί, μέσα και ενάντια. Μόνο έτσι μπορεί να πει: δεν θα μας πιάσετε ποτέ.
Ακούμε συχνά να μιλάνε για την ύπαρξη διαφορετικών Μάριο Τρόντι. Ο Τρόντι μέχρι το 1967, αυτός μετά το 1967. Ο εργατιστής Τρόντι, ο Τρόντι του Pci. Ο Τρόντι του βιβλίου «Εργάτες και κεφάλαιο», μετά, αυτός της πολιτικής θεολογίας. Ποτέ δεν καταλάβαμε τι σήμαινε, και αν το καταλάβαμε διαφωνούμε. Υπάρχουν και διαφορετικοί Μαρξ, ή διαφορετικοί Λένιν, ή βάλτε όποιον θέλετε. Εμείς γνωρίζουμε ότι υπήρξε ένας και μοναδικός Τρόντι: ο ενταγμένος, αμετάκλητα ενταγμένος άνθρωπος. Από την αρχή μέχρι το τέλος. Όχι απλά ένας πολιτικός στοχαστής, όπως σωστά επεσήμαινε, αλλά ένας πολιτικός που σκέφτεται.
Και, έλεγε κάποιος, ότι οι πολιτικές διαδρομές δεν προχωρούν σαν τη λεωφόρο Nevsky Prospekt. Μυστηριώδεις καμπύλες και ευθείες γραμμές που πρέπει να ακολουθηθούν, το ξέρουμε. Οι διακυμάνσεις της πορείας του μπορούν να τεθούν υπό συζήτηση, ειδικά σε μερικά τραγικά και κρίσιμα σημεία. Μπορούν και, κατά κάποιο τρόπο, πρέπει να συζητηθούν, φυσικά. Ας προσθέσουμε, δεν είναι ότι δεν έχει γίνει αυτό.
Αυτό που, για εμάς, δεν τίθεται υπό συζήτηση είναι η σταθερότητα της άποψής του, της θέλησής του να διασχίσει αυτήν την καταραμένη ευθεία. Όποιος κοιτάει απ’ έξω, δηλαδή από το δικαστήριο της ιδεολογίας (που είναι πάντα ένα αστικό δικαστήριο), θα δει πολλές, έντονες, ενοχλητικές αντιφάσεις. Όποιος τοποθετήσει αυτές τις αντιφάσεις μέσα στην ιστορία του θα μπορέσει να τις κατανοήσει όχι για να δικαιολογήσει αλλά για να αξιολογήσει τα πολιτικά σφάλματα. Ο Μάριο ποτέ δεν κρύφτηκε ούτε απέφυγε κάτι τέτοιο. Διεκδίκησε κάθε βήμα και κάθε λάθος, δεν μετάνιωσε για τίποτα. Οι αντιφάσεις του, ωστόσο, ήταν πάντα μέρος της αγωνίας του για την τακτική, όχι εγκατάλειψη της στρατηγικής.
Άλλωστε, το να γυρίζει κανείς την πλάτη στο μέλλον δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπει την ανατροπή του παρόντος. Σήμαινε, και συνεχίζει να σημαίνει, «να ακινητοποιείς τον αντίπαλο για να μπορέσεις να τον χτυπήσεις καλύτερα» – όπως έγραφε στο πιο διάσημο βιβλίο του. Και όσοι ειρωνεύονται έναν πρόσφατο Τρόντι αποτραβηγμένο στον εαυτό του, στον πνευματισμό, στην εσωτερικότητα, φαίνεται ότι κοιτάζουν χωρίς να βλέπουν. Γιατί σε όλα αυτά ο Τρόντι αναζητά την ενίσχυση του ανταγωνιστικού υποκειμένου μέσα στο εχθρικό κάστρο, την κομμουνιστική και νιτσεϊκή ελευθερία (άρα μη δημοκρατική), ένα μη πνευματιστικό πνεύμα. Αναζητά την ειρήνη με τον εαυτό του για να πάει σε πόλεμο με τον κόσμο. Μια βασιλεία χωρίς βασιλέα, ένα βασίλειο χωρίς βασιλιά. Auctoritas εναντίον potestas. Ως εκεί ώθησε, με θάρρος, τη σκέψη του. Μια προφητική σκέψη, που δεν είναι η προνοητικότητα από τα Λιντλ, των απατεώνων των talk show και αυτών που κολυμπούν με το ρεύμα. Είναι η ικανότητα να λες αυτό που οι άλλοι δεν θέλουν ούτε να ακούσουν ούτε να δουν κάτω από το βαρύ πάπλωμα της κοινοτοπίας και της «κοινής γνώμης».
Να αιφνιδιάσουμε, λέγαμε στην αρχή. Όπως οι μεγάλοι μας δάσκαλοι, που διδάσκουν χωρίς αλαζονεία, ο Τρόντι είχε πάντα την ικανότητα να σε αιφνιδιάζει. Όταν έφτανες σε ένα σημείο προσγείωσης που νόμιζες ότι ήταν σταθερό, συνειδητοποιούσες ότι στην πραγματικότητα κινούνταν και έπρεπε να πηδήξεις ξανά για να φτάσεις ένα πιο προχωρημένο σημείο προσγείωσης. Αγαπούσε το οξύμωρο, όπως όταν αυτοαποκαλούνταν «συντηρητικός επαναστάτης». Όχι, καμία σχέση με το γούστο της πρόκλησης, τίποτα πιο απόμακρο από τον Mario l’épater la bourgeoisie. Είναι η παράτολμη ικανότητα να κινείσαι εκεί όπου ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος, όπως πρότεινε ο αγαπημένος Hölderlin. Στην αντίφαση, ακριβώς, για να την κάνεις μηχανή της ανατρεπτικής σκέψης. «Ακόμα κι από την άκρη του κόσμου, θα το επαναλαμβάνω μέχρι το τέλος: αυτή η μορφή ζωής και του κόσμου δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή»! «Η πολιτική στη δύση της»*, δεν ήταν συνώνυμη με την παραίτηση, καθόλου .
Και πάλι, μπορούμε να θέσουμε υπό συζήτηση, αν εκεί που ο Mario έβλεπε μια τραγική δύση, υπήρχε η δυνατότητα για μια νέα αυγή. Και όμως, για άλλη μια φορά, ένα είναι σίγουρο: πρέπει να είμαστε λενινιστικά έτοιμοι. Να εντοπίζουμε τις νέες αντιθέσεις, τις βασικές. Και να είμαστε έτοιμοι να αιφνιδιαστούμε από τους clinamen (κ λ ί ν α μ ε ν)** , για να πηδήξουμε μπροστά. Με την αποφασιστικότητα αυτού που επιδιώκει να γνωρίσει τον εχθρό καλύτερα από ό,τι ο εχθρός γνωρίζει τον εαυτό του. Με την περιέργεια αυτού που αναζητά τους φίλους του ακόμα και σε μέρη μακριά από εκεί που βρισκόταν. Ειδικά αν, εκεί που βρισκόταν, έβρισκε όλο και λιγότερους φίλους.
Τέλος, μερικές προσωπικές αναμνήσεις. Που, όπως έλεγε ο Μάριο για το βιβλίο, μπορεί «να περιέχουν κάτι αληθινό μόνο με μία προϋπόθεση: αν όλα είναι γραμμένα με την επίγνωση ότι διαπράττεις μια κακή πράξη».
Ήταν 8 Αυγούστου 2000, η πρώτη φορά που τον συνάντησα. Κάναμε μια συν-έρευνα για τον εργατισμό. Δεν τυχαίνει κάθε μέρα, και δεν συμβαίνει καν σε κάθε ζωή να συναντάς την ενσάρκωση όχι ενός βιβλίου, αλλά ΤΟΥ βιβλίου. Ένα βιβλίο τόσο ασυνήθιστο που φαινόταν να έχει γραφτεί από μόνο του. Κάθε πρόταση είναι μια ετυμηγορία κατά των αφεντικών και του αστικού τρόπου ζωής.
Ναι, γιατί ο Τρόντι ενσάρκωνε το ανυποχώρητο μίσος για τα αφεντικά και για τον αστικό τρόπο ζωής. Εκείνη την 8η Αυγούστου, πριν από είκοσι τρία χρόνια, τον είδα έκπληκτος να παίζει με ένα μαύρο γατάκι που το έλεγαν Πασκουάλε. Μετά μας διηγήθηκε για την μέρα που εμφανίστηκε ο Πασκουάλε με ένα ποντίκι στο στόμα και όλες οι αστές κυρίες τριγύρω άρχισαν να τρέχουν. Φοβήθηκε η αστική τάξη, σχολίασε με ικανοποίηση, χαϊδεύοντας τον Πασκουάλε.
Αυτό το μίσος στον Μάριο ήταν πάντα ανυποχώρητο. Ήταν ένα δομικό μίσος, από εκεί ξεκινούσε η πολιτική. Το 2004 συμμετείχε σε μια συνάντηση για τη βία και τη μη-βία, ένα φρικτό θέμα, το οποίο απέρριψε γρήγορα: η αντίθεση δεν είναι μεταξύ βίας και μη βίας, αλλά μεταξύ βίας και ισχύος. Για άλλη μια φορά, η μία πλευρά εναντίον της άλλης. Το θέμα είναι ποια πλευρά επιλέγουμε. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο να προσθέσουμε.
Έπειτα, αφού άκουσε υπομονετικά τον χυλό για ειρηνισμούς με άρωμα οπορτουνισμού, παρενέβη με τη δυνατή ηρεμία του. Χωρίς να φωνάζει, δεν χρειάζεται να το κάνεις όταν οι λέξεις εκρήγνυνται. Γέμιζε κάθε λέξη με σκέψη, γιατί ο Τρόντι δεν επαναλάμβανε ποτέ το ήδη γνωστό: μιλούσε με τις σκέψεις του, μιλούσε σκεπτόμενος.
Και αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο, ακόμη και στο περιβάλλον μας. Απλώς είπε: «Το θέμα είναι πώς θα τους κάνουμε να πληρώσουν». Πάγωσε το αίμα των πολλών, κι άναψε φωτιά στα μυαλά των λίγων. Ναι, γιατί ο Μάριο έπιανε πάντα το νόημα. Έφτανε πάντα στη ρίζα των πραγμάτων. Και η ρίζα, τώρα πια το ξέρουμε, βρίσκεται στην κορυφή. Εκεί πρέπει να φτάσουμε, για να ξεριζώσουμε και να ξαναφυτέψουμε.
Η τελευταία φορά που τον άκουσα ήταν την περασμένη Παρασκευή, μου έδωσε κάποιες πληροφορίες για το τελευταίο του μεγάλο έργο, Για έναν άτλαντα της εργατικής μνήμης. Μέχρι το τέλος, μέχρι την τελευταία στιγμή, να καλλιεργεί τα γογγύλια του στον κήπο του, όπως στην παράθεσή του από τον Montaigne: «Τα γογγύλια μου είναι οι συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων, οργανωμένες ελεύθερα και ανταγωνιστικά, ή για να διατηρήσoυμε τον κόσμο έτσι όπως είναι ή για να τον ανατρέψουμε» .
Ο Mario Tronti δεν ήταν ένα απλό πλεόνασμα στην ιστορία του μαρξισμού, αλλά υπό μία στενή, σμιτιανή έννοια, ήταν μια εξαίρεση. Εργατιστής και μαρξικός, άρα όχι μαρξιστής. Υπάρχει ένα πριν και υπάρχει ένα μετά το βιβλίο του «Εργάτες και κεφάλαιο». Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά τον Μάριο Τρόντι.
Μεταξύ εκείνης της θεμελιώδους 8ης Αυγούστου και αυτής της τρομερής 7ης Αυγούστου, πριν, μετά και πάνω από όλα, για όσα έγραψες, για όσα είπες και για τις στοχαστικές σιωπές σου, σε ευχαριστούμε που μας έμαθες να γίνουμε αυτό που είμαστε. Που μας έμαθες να κοιτάμε τον κόσμο. Να τον ξαναδούμε, να τον δούμε από την αρχή, να τον δούμε για πρώτη φορά. Για να δούμε αυτό που δεν βλέπαμε πριν. Και να καταλάβουμε ότι αυτός ο κόσμος αρκεί να τον κοιτάξεις για να τον μισήσεις ριζικά.
*La politica al tramonto , Einaudi, 1996
** ο clinamen είναι η λατινική απόδοση του ελληνικού όρου παρέγκλισις. Το εισήγαγε ο ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος Τίτος Λουκρήτιος Κάρος (Titus Lucretius Carus) στο εκτενές φιλοσοφικό του ποίημα De Rerum Natura (Για τη φύση των πραγμάτων) όπου αναπτύσσει τις φιλοσοφικές θέσεις του Επίκουρου: «παρότι τα σώματα διαγράφουν ευθείες τροχιές όταν πέφτουν στο κενό λόγω του βάρους τους, σε απρόβλεπτο τόπο και χρόνο παρεγκλίνουν λίγο από την πορεία τους, ώστε να αλλάζει η κίνησή τους. Διότι εάν δεν υπήρχε η παρέγκλιση, τότε όλα θα έπεφταν προς τα κάτω σαν τις στάλες της βροχής στο κενό˙ καμία κρούση δεν θα λάβαινε χώρα… έτσι, η φύση δεν θα είχε δημιουργήσει ποτέ τίποτα». Δηλαδή, η γενεσιουργός αιτία των όντων και των πραγμάτων του κόσμου είναι τα παρεγκλίνοντα άτομα που συγκρούονται μεταξύ τους. Κατά τον Επίκουρο, η απόκλιση της πορείας των ατόμων είναι τυχαία και δεν οφείλεται σε εξωτερική αιτία ή σε αλλαγή στην υφή των ατόμων. Ο Επίκουρος εισήγαγε την κίνηση κατά παρέγκλιση αφενός για να εξηγήσει τη δημιουργία του κόσμου και τον τρόπο οργάνωσης της ύλης, αφετέρου για να θεμελιώσει την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου αντιτιθέμενος στον ντετερμινισμό του Δημόκριτου και στην ειμαρμένη των στωικών. (Ελληνική Εταιρεία της Νέας Λακανικής Σχολής)
Σημείωση: Ο Τζίτζι Ροτζέρο είναι ερευνητής και δημοσιογράφος, επιμελητής της Machina, του τμήματος «freccia tenda cammello». Έχει δημοσιεύσει με το DeriveApprodi: Elogio della militanza (2016), Il treno contro la Storia (2017), L’operaismo politico italiano. Genealogia, storia e metodo (2019); Είναι επίσης συν-συγγραφέας των: Futuro anteriore και Gli operaisti (2002 και 2005).
