Jonathan Israel, Μια επανάσταση του νου -Ο ριζοσπαστικός Διαφωτισμός και οι διανοητικές απαρχές της σύγχρονης δημοκρατίας, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ 2024, σελ. 292
Αυτό το αναθεματισμένο Système de la nature [έχει κάνει ανεπανόρθωτη ζημιά]
Βολταίρος
Η διατύπωση, που προηγείται είναι πραγματικά εμβληματική για τη μεγάλη διαμάχη του 18ου αιώνα στο εσωτερικό του Διαφωτισμού. Αυτή τη διαμάχη παρακολουθεί ο Ίσραελ στο βιβλίο του και παίρνει, μάλιστα, συγκεκριμένη θέση.
Δύο είναι οι άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται η πραγματεία του.
Πρώτον, οι ιδέες μετράνε -και, μάλιστα, πολύ. Ποτέ οι ιδέες, όταν μιλάμε για τον μετασχηματισμό του κόσμου, δεν είναι έπεα πτερόεντα.
Δεύτερον, ο, καθόλα καθοριστικός για την έλευση και τη πορεία της νεωτερικότητας, Διαφωτισμός ενείχε μια αθεράπευτη εσωτερική ρωγμή, μεταξύ μιας μετριοπαθούς και μιας ριζοσπαστικής εκδοχής, οι οποίες οδηγούσαν σε εντελώς διαφορετικές κοινωνικές θεσμίσεις. Το γεγονός της επίκλησης του ορθού λόγου, σε καμιά περίπτωση δεν τους εξομοίωνε. Ούτε η επιμονή τους στην τεράστια σημασία της εκπαίδευσης για τη διαμόρφωση της καλής κοινωνίας.
Ενδεικτικό είναι ότι οι μετριοπαθείς δεν θεωρούσαν αναγκαίο -κάθε άλλο, μάλιστα- το αγαθό της εκπαίδευσης να παραχωρηθεί καθολικά. Σε αντίθεση, οι ριζοσπάστες υπερασπίζονταν το δικαίωμα της εκπαίδευσης ως δικαίωμα του ανθρώπου, που αφορούσε, δηλαδή, τους πάντες -και τους «κατώτερους» κοινωνικά.
Πράγμα, που αφορούσε και το ζήτημα της πολιτικής συμμετοχής. Οι μετριοπαθείς ήταν υποστηρικτές της πεφωτισμένης δεσποτείας, ενώ οι ριζοσπάστες της δημοκρατίας, του κράτους του δήμου, δηλαδή. Γι’ αυτό οι πρώτοι υπερασπίζονταν ένα πολύ περιορισμένο εκλογικό δικαίωμα, ενώ οι δεύτεροι προόριζαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι για όλους.
Κορυφαίες μορφές της πρώτης παράταξης υπήρξαν, μεταξύ άλλων, ο Λοκ, ο Βολτέρος, ο σκωτικός Διαφωτισμός, ευρύτερα, οι Αμερικανοί θεμελιωτές των ΗΠΑ με τον απελευθερωτικό πόλεμο εναντίον της αποικιοκρατικής Αγγλίας. Η ριζοσπαστική παράταξη είχε ως κορυφαίους εκπροσώπους της τον Ντιντερό και τον de Holbach.
Ένα κρίσιμο σημείο της διάκρισης μεταξύ τους -ίσως, το κρισιμότερο- ήταν το ζήτημα της ιδιοκτησίας, ως απόλυτου ή σχετικού δικαιώματος. Οι μετριοπαθείς μπορούμε να πούμε πως υπήρξαν, με τον εύστοχο όρο του McPherson, οι κατεξοχήν θεωρητικοί του κτητικού ατομικισμού. Οι ριζοσπάστες άνοιξαν δρόμους για την κομμουνιστική και ελευθεριακή σκέψη.
Παρόλο που η προσέγγιση του Ίσραελ δεν συμφωνεί -είναι, μάλιστα, αντίθετος, έως εχθρικός-, νομίζω, πως η μείζων κοινωνική στιγμή της Γαλλικής Επανάστασης, η περίοδος της «Τρομοκρατίας», όπως βαφτίστηκε από τους αντεπαναστάτες, είναι η πραγματική κληρονόμος του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Η έμπρακτη επιμονή της στην κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων -της εργασίας, της στέγης, της ζωής, πάνω απ’ όλα- είναι η καλύτερη απόδειξη. Ο Ροβεσπιέρος, ο Σαιν Ζυστ, ο Κουτόν είναι που διακηρύσσουν ότι «η ευτυχία είναι μια νέα ιδέα στην Ευρώπη» -και αφορά όλους τους Ευρωπαίους.
Σε συμφωνία με αυτό, για τον Ντιντερό, τον d’Holbach και τον Ελβέτιο, «η περιφρόνηση της αδυναμίας, της δυστυχίας, της φτώχειας και της ευθραυστότητας των άλλων αποτελούν το ελάττωμα […] που τείνουν να έχουν ιδίως οι ηγεμόνες και οι πλούσιοι αριστοκράτες [αργότερα και οι καπιταλιστές, προφανώς, Χ.Λ.], αφού θεωρούν ότι ανήκουν σε διαφορετικό είδος από αυτό των υπόλοιπων ανθρώπων. Ως εκ τούτου, “είναι ελάχιστα διατεθειμένοι να δείξουν ανθρωπιά”» (σελ. 171).
Η στάση αυτή, την οποία καλλιέργησαν δεόντως οι μετριοπαθείς -ανθρωπιστές πολυτελείας, ως προς αυτό-, έχει, εκτός από πολιτική, και βαθιά ηθική σημασία. Όπως θα γράψει ο Ντιντερό, «όλοι οι λαοί έχουν νιώσει, στη βάση της ίδιας περίπου λογικής, ότι είναι απαραίτητο να είμαστε δίκαιοι. Όλα τα έθνη έχουν κληρονομήσει αρετές, όπως η καλοσύνη, η φιλία, η πίστη, η ειλικρίνεια και η ευγνωμοσύνη» (σελ. 181). Πράγμα που δείχνει πως η «φυσική» ανθρώπινη προδιάθεση είναι προς την ισότητα και την αδελφοσύνη -σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους, για τους οποίους οι άνθρωποι, με «φυσικό» τρόπο, ενδιαφέρονται, πρωταρχικά και κυρίαρχα, για το ατομικό τους συμφέρον. Είναι με αυτόν τον τρόπο που μέρος της «φυσικής» προδιάθεσής μας είναι και η ελευθερία, η οποία είναι δυνατή μόνο στο πλαίσιο ενός κόσμου ισότητας και αδελφοσύνης -για να ολοκληρωθεί έτσι το τρίπτυχο αναφοράς των Γάλλων επαναστατών.
Ο Ίσραελ δεν αντιπαραθέτει τον ριζοσπαστικό Διαφωτισμό μόνο στη μετριοπαθή πτέρυγα, αλλά και στο Ρουσώ. Και νομίζω ότι κάνει καλά, στο μέτρο που ο τελευταίος δεν υποστηρίζει την οικουμενική διάσταση των δικαιωμάτων, αλλά έχει μια πολύ πιο «εθνική» στάση. Ο Ρουσώ, άλλωστε, πολλές φορές καταράστηκε την αδυναμία του να αντιπαρατεθεί στον Ντιντερό –«μ’ όλο που είχε [ο Ντιντερό, ο πρώην στενός του φίλος] φανερά άδικο»! Είναι γνωστό, επιπλέον, πόσο κατώτερες θεωρούσε τις γυναίκες, υποδεέστερη φυλή στο πλαίσιο της ανθρωπότητας ή πόσο ήταν βέβαιος ότι καμιά κοινωνία δεν μπορούσε να διατηρηθεί χωρίς «φόβο Θεού».
Για τους ριζοσπάστες, όλοι είμαστε, φυσικώ τω τρόπω, ίσοι. «Ο απλός λαός, που τόσο περιφρονήθηκε από τους πρίγκηπες και τους αυλικούς, συχνά βγάζει πιο προικισμένα κι “ευγενή” μυαλά από το “χρυσοποίκιλτο πλήθος”, που συναθροίζεται γύρω από τους πρίγκηπες και τους βασιλείς. “Από τους κόλπους της φτωχολογιάς”, υποστηρίζει ο Ελβέτιος, “βλέπουμε να ξεπροβάλλουν η επιστήμη, η ιδιοφυία και τα ταλέντα”» (σελ. 118).
Ο Thomas Paine υποστήριξε κάποτε πως είναι δυνατή η ανατροπή της αριστοκρατίας και της ανισότητας μέσω της γελοιοποίησής τους, “περισσότερο λόγω της περιφρόνησης που προκαλούν, παρά λόγω του μίσους που στρέφεται εναντίον τους”.
«Θα αρκούσαν, [όμως], τα όπλα του Λόγου και της γελοιοποίησης, για να αφαιρέσουν από τους ευγενείς την εξουσία τους, τα προνόμιά τους και τον κληρονομικό τους πλούτο; [Γενικώς, είναι καλό να αποφεύγεται η βία. Είναι, όμως, δυνατό;] […] Ήδη στο Histoire philosophique, το πιο πολυδιαβασμένο ριζοσπαστικό κείμενο του 18ου αιώνα, ο Ντιντερό και οι συνεργάτες του προτρέπουν τους καταπιεσμένους λαούς του κόσμου να ξεσηκωθούν ενάντια στους καταπιεστές τους, με όρους μιας μαχητικότητας που σχεδόν τρομάζει» (σελ. 123). Μαχητικότητα, όμως, χωρίς την οποία τίποτε δεν είναι δυνατό, όπως έδειξε περίτρανα το 1793 και το 1917, μεταξύ άλλων.
Ο ριζοσπαστικός Διαφωτισμός υπήρξε ρητά υλιστικός. Το γεγονός πως ο όρος, στο πλαίσιο του σοβιετικού μαρξισμού, δεινοπάθησε και ευτελίστηκε θεωρητικά, δεν θα πρέπει να μας κάνει να αγνοήσουμε το εκρηκτικό φιλοσοφικό φορτίο του υλισμού, που υπήρξε η οντολογική προϋπόθεση όλων των ριζοσπαστικών φιλοσοφιών και ιδεολογιών.
Η υλιστική τοποθέτηση των ριζοσπαστών του Διαφωτισμού τους έκανε ακόμη περισσότερο επικίνδυνους και θεμελίωνε της άποψή τους πως δεν χρειάζονται ούτε θεοί ούτε αφέντες.
Γι’ αυτό και το σύνολο των αντεπαναστατών, αλλά και των μετριοπαθών θεωρούσαν αυτή τους την κλίση ολέθρια και απαράδεκτη. Ο αντισπινοζισμός ήταν η βάση αυτής της στάσης των οπαδών, με τον ένα ή άλλον τρόπο, του υπάρχοντος.
Γιατί ο ριζοσπαστισμός είχε ως κύριο πρόγονο τον φιλόσοφο «της χαράς» και της αγάπης -με προϋπόθεση τη χαρά για την αγάπη. Η επιμονή του Σπινόζα στη μοναδικότητα της Υπόστασης πετούσε τον Θεό στην απραξία. Αν ο Θεός είναι η Φύση -Deus sive Natura- όλα είναι σωματικά -κι ο νους μαζί. Όλα είναι εμμενή, βρίσκονται «μέσα» στη Φύση, για την οποία «έξω» δεν υπάρχει. Όλα τα υπερβατικά, που αποτελούν τη βάση της δεισιδαιμονίας, είναι αν-υπόστατα. Οι άνθρωποι δεν χρειάζονται κανένα εξωτερικό στήριγμα, για να δημιουργήσουν μια καλή ζωή σε μια καλή κοινωνία.
«[Ο] ρόλος του Σπινόζα ως βασικός πρόδρομος του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού ήταν απαράμιλλος. Ήταν ο μόνος φιλόσοφος του 17ου αιώνα που διατήρησε μια εξέχουσα και σταθερή παρουσία στις φιλοσοφικές συζητήσεις του ύστερου 18ου και του 19ου αιώνα […] Ο Σπινόζα παρέμεινε στο προσκήνιο και θεωρήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του ύστερου Διαφωτισμού από πολλούς διανοούμενους -και αργότερα από τους ελεύθερους στοχαστές του 19ου αιώνα και άλλα δημιουργικά πνεύματα, […]- ως ο φιλόσοφος, που, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, διαμόρφωσε το βασικό μεταφυσικό υπόβαθρο της εποχής. Βασίστηκε αποκλειστικά στις κοσμικές ηθικές αξίες, στην κουλτούρα της ατομικής ελευθερίας, της δημοκρατικής πολιτικής και της ελευθερίας της σκέψης και του Τύπου, οι οποίες ενσαρκώνουν σήμερα τις θεμελιώδεις αξίες του σύγχρονου κοσμικού εξισωτισμού» (σελ. 273).
Από αυτήν την άποψη, στην εποχή μας, όσο και τότε οι ιδέες του Σπινόζα και του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού είναι πολύτιμες για το χειραφετητικό -εξισωτικό και ελευθεριακό εγχείρημα.
