Ο επικεφαλής του Γραφείου των Ρεπόρτερς Χωρίς Σύνορα (RSF) για την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα Βαλκάνια Pavol Szalai μιλάει στο alterthess για την κατάσταση που επικρατεί στον Τύπο σε παγκόσμιο επίπεδο, τις φυλακίσεις, τις δολοφονίες και τις διώξεις κατά των δημοσιογράφων καθώς και την αδυναμία τους να λειτουργήσουν σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον όπου η Ελευθερία του Τύπου συρρικνώνεται όλο και περισσότερο. Η συνέντευξη αυτή δόθηκε με αφορμή την εκδίκαση της έφεσης για την αγωγή SLAPP που έχει δεχτεί το alterthess.
Συνέντευξη στη Σταυρούλα Πουλημένη
Είναι ήδη προφανές ότι η Ελευθερία του Τύπου δέχεται πολλές επιθέσεις στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Ποιοι είναι οι κυριότεροι παράγοντες που μας κάνουν να εκτιμήσουμε ότι η αίσθηση ανασφάλειας έχει περάσει σε άλλο επίπεδο;
Η πρόσφατη έκδοση του Παγκόσμιου Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου της RSF, που κατατάσσει 180 χώρες, δείχνει ότι στην Ευρώπη το κύριο ζήτημα είναι ότι η τοξική επιρροή του Κρεμλίνου έχει φτάσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το ρωσικό κράτος (162η θέση) συνεχίζει τη σταυροφορία του κατά της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας, ενώ περισσότεροι από 1.500 δημοσιογράφοι έχουν διαφύγει στο εξωτερικό μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Η άνοδος της Ρωσίας κατά δύο θέσεις στον Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου του 2024, λόγω της πτώσης άλλων χωρών, συγκαλύπτει την πτώση της παγκόσμιας βαθμολογίας της, καθώς ο κατάλογος των δημοσιογράφων και των μέσων ενημέρωσης που χαρακτηρίζονται ως «ξένοι πράκτορες» ή «ανεπιθύμητοι» έχει επιμηκυνθεί και οι δημοσιογράφοι συνεχίζουν να φυλακίζονται αυθαίρετα. Στη Δύση, παρά την υιοθέτηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση του πρώτου νόμου για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, του EMFA, και το γεγονός ότι τρεις ευρωπαϊκές χώρες εξακολουθούν να βρίσκονται στην κορυφή του Δείκτη, οι πολιτικοί προσπαθούν να περιορίσουν τον χώρο για την ανεξάρτητη δημοσιογραφία. Στην πρώτη γραμμή αυτής της επικίνδυνης τάσης βρίσκονται ο φιλοκρεμλινικός πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Βίκτορ Όρμπαν, και ο ομόλογός του στη Σλοβακία (29η θέση), Ρόμπερτ Φίκο. Η ελευθερία του Τύπου δοκιμάζεται από τα κυβερνώντα κόμματα στην Ουγγαρία (67η θέση), τη Μάλτα (73η θέση) και την Ελλάδα (88η θέση), τις τρεις χώρες της ΕΕ με τη χειρότερη κατάταξη. Η Ιταλία της Τζόρτζια Μελόνι (46η) έχει επίσης υποχωρήσει πέντε θέσεις. Επιπλέον, σε αρκετές χώρες μέλη της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, η ανεξάρτητη δημοσιογραφία μαστίζεται από καταχρηστικές αγωγές (SLAPPs) και οι δημοσιογράφοι απειλούνται από την ατιμωρησία των εγκλημάτων που διαπράττονται εναντίον τους. Η ΕΕ έχει κάνει σημαντικά βήματα για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, αλλά πρέπει να προχωρήσει περαιτέρω.
Η συνθήκη μέσα στην οποία οι δημοσιογράφοι προσπαθούν να κάνουν τη δουλειά τους και στην Ευρώπη αποδεικνύεται πλέον πολύ δύσκολη. Είναι κατά τη γνώμη σου ένα φαινόμενο των τελευταίων χρόνων ή μια κατάσταση που ήδη υπήρχε και χειροτέρεψε;
Παρά το γεγονός ότι είναι η ασφαλέστερη ζώνη για τους επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης μακροπρόθεσμα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει καταφέρει να τους προστατεύσει από δολοφονίες και σωματική βία. Τα τελευταία δέκα χρόνια το δείχνουν αυτό πολύ καλά. Μετά τη σφαγή του 2015 στο εκδοτικό γραφείο της γαλλικής εβδομαδιαίας σατιρικής εφημερίδας Charlie Hebdo, τέσσερις διακεκριμένοι δημοσιογράφοι δολοφονήθηκαν στη Μάλτα, τη Σλοβακία, την Ελλάδα και τις Κάτω Χώρες. Ενώ οι δράστες της τρομοκρατικής επίθεσης στο Charlie Hebdo καταδικάστηκαν, η δικαιοσύνη δεν έχει ακόμη απονεμηθεί πλήρως σε όλες τις άλλες υποθέσεις. Εν τω μεταξύ, εξτρεμιστές και διεφθαρμένοι παράγοντες διαφόρων ειδών συνεχίζουν να απειλούν δημοσιογράφους σε όλη την Ευρώπη. Επιπλέον, έχουμε παρατηρήσει αύξηση των πολιτικών και οικονομικών πιέσεων τόσο σε χώρες της ΕΕ που βρίσκονται στη μεσαία όσο και στη χαμηλή θέση του Παγκόσμιου Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου, για παράδειγμα στη Σλοβακία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Τα SLAPPs και η διαδικτυακή παρενόχληση έχουν γίνει βασικά μέσα που αποσκοπούν στη φίμωση της δημοσιογραφίας χωρίς τη φυσική εξόντωση των δημοσιογράφων. Παρά τις προσπάθειες των θεσμικών οργάνων της ΕΕ, οι δημοσιογράφοι έχουν έρθει αντιμέτωποι με αστυνομική βία σε αρκετές χώρες, όπως η Βουλγαρία και η Ελλάδα. Εκείνοι, οι οποίοι είναι υποχρεωμένοι να προστατεύουν τους δημοσιογράφους, τους απειλούν πολύ συχνά.
Οι πόλεμοι σε Ουκρανία και Παλαιστίνη έχουν δημιουργήσει μια σύγχυση για το τι είναι αλήθεια και τι ψευδείς ειδήσεις και προπαγάνδα. Επιπλέον, πολλοί δημοσιογράφοι έχουν φυλακιστεί και άλλοι δολοφονηθεί για το έγκλημα ότι έκαναν τη δουλειά τους. Πώς κρίνεις τη στάση των διεθνών οργανισμών και των κυβερνήσεων απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις;
Σε όλο τον κόσμο, οι κυβερνήσεις αποτυγχάνουν να προστατεύσουν τη δημοσιογραφία. Ένας αυξανόμενος αριθμός κυβερνήσεων και πολιτικών αρχών δεν εκπληρώνουν το ρόλο τους ως εγγυητές του καλύτερου δυνατού περιβάλλοντος για τη δημοσιογραφία και για το δικαίωμα του κοινού σε αξιόπιστες, ανεξάρτητες και ποικίλες ειδήσεις και πληροφορίες. Βλέπουμε μια ανησυχητική μείωση της υποστήριξης και του σεβασμού της αυτονομίας των μέσων ενημέρωσης και μια αύξηση της πίεσης από το κράτος ή άλλους πολιτικούς φορείς. Η ελευθερία του Τύπου σε όλο τον κόσμο απειλείται από τους ίδιους τους ανθρώπους που θα έπρεπε να είναι οι εγγυητές της – τις πολιτικές αρχές. Αυτό προκύπτει σαφώς από τον τελευταίο ετήσιο Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου της RSF: από τους πέντε δείκτες που χρησιμοποιούνται για την κατάρτιση της κατάταξης, ο πολιτικός δείκτης είναι αυτός που έχει υποχωρήσει περισσότερο, καταγράφοντας παγκόσμια πτώση κατά μέσο όρο 7,6 μονάδων. Τα κράτη και άλλες πολιτικές δυνάμεις παίζουν όλο και λιγότερο ρόλο στην προστασία της ελευθερίας του Τύπου. Αυτή η αποδυνάμωση συμβαδίζει μερικές φορές με πιο εχθρικές ενέργειες που υπονομεύουν το ρόλο των δημοσιογράφων ή ακόμη και εργαλειοποιούν τα μέσα ενημέρωσης μέσω εκστρατειών παρενόχλησης ή παραπληροφόρησης. Σε διεθνές επίπεδο, η φετινή χρονιά είναι αξιοσημείωτη για τη σαφή έλλειψη πολιτικής βούλησης εκ μέρους της διεθνούς κοινότητας να επιβάλει τις αρχές προστασίας των δημοσιογράφων, ιδίως το ψήφισμα 2222 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Ο πόλεμος στη Γάζα σημαδεύτηκε από έναν αριθμό ρεκόρ παραβιάσεων κατά των δημοσιογράφων και των μέσων ενημέρωσης από τον Οκτώβριο του 2023.
Οι παρακολουθήσεις, η δολοφονία του Γ. Καραϊβάζ, οι προσπάθειες της κυβέρνησης να ελέγξουν τον Τύπο και τα SLAPPs έχουν οδηγήσει την Ελλάδα στις τελευταίες θέσεις της Ελευθερίας του Τύπου στην Ευρώπη. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι πρώτο θέμα στα κυρίαρχα Μέσα, παραμένει κάτι που επηρεάζει την κοινωνία εν αγνοία της;
Απολύτως. Η απουσία αξιόπιστης πληροφόρησης για τα θέματα που έχουν μεγαλύτερη σημασία για την κοινωνία (για παράδειγμα, η επιλεκτική κάλυψη από τη δημόσια ραδιοτηλεόραση των συνεπειών της σύγκρουσης του τρένου στα Τέμπη και των προσπαθειών των οικογενειών των θυμάτων να αναζητήσουν δικαιοσύνη) υπονομεύει σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα του κοινού να διαμορφώνει τεκμηριωμένες απόψεις σχετικά με τις επιδόσεις της εκλεγμένης κυβέρνησής του και να θέτει τους κυβερνώντες προ των ευθυνών τους. Με αναποτελεσματικά μέσα ενημέρωσης δεν μπορεί κανείς να αγωνιστεί για βασικά κοινωνικά προβλήματα: την καταπολέμηση της διαφθοράς, τη μείωση της ανισότητας ή την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής.
Είναι επαρκής η τελευταία AntiSlapp Οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να σταματήσει αυτές τις καταχρηστικές αγωγές;
Με την οδηγία αυτή, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποδεικνύει την επιθυμία της να προστατεύσει τους δημοσιογράφους από εκείνους που προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τα δικαστήρια για να τους φιμώσουν. Ωστόσο, για την πλήρη προστασία των δημοσιογράφων είναι απαραίτητο τα κράτη μέλη να επεκτείνουν τις δικονομικές εγγυήσεις της οδηγίας στις ποινικές διαδικασίες και στις εθνικές υποθέσεις. Επομένως, το πεδίο εφαρμογής της εν λόγω οδηγίας βρίσκεται πλέον στα χέρια των κρατών μελών. Τους ζητάμε να ενεργήσουν με υπευθυνότητα. Τέτοια μέτρα είναι απαραίτητα, έτσι ώστε οι δημοσιογράφοι να μπορούν να συνεχίσουν να εργάζονται, να ρίχνουν φως στις ενέργειες εκείνων που βρίσκονται σε ισχυρές οικονομικές ή πολιτικές θέσεις και κάνουν κατάχρηση των SLAPPs, και να ρίχνουν φως σε αυτό που θέλουν να κρύψουν. Αυτό είναι ακόμη πιο ουσιαστικό, καθώς τελικά σημαίνει την προστασία του δικαιώματος όλων στην πληροφόρηση. Η οδηγία περιέχει δύο σημαντικούς περιορισμούς που είναι εγγενείς στην κατανομή των εξουσιών μεταξύ της ΕΕ και των κρατών μελών. Η οδηγία δεν εφαρμόζεται σε αυστηρά εθνικές υποθέσεις ή σε ποινικές καταγγελίες. Αυτό αντιπροσωπεύει έναν σημαντικό αριθμό SLAPPs. Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν να αποφασίσουν να εφαρμόσουν τα μέτρα της οδηγίας σε εθνικές υποθέσεις και ποινικές υποθέσεις κατά τη μεταφορά της στο εθνικό δίκαιο. Θα έχουν στη διάθεσή τους δύο χρόνια για να το πράξουν αυτό, μόλις η οδηγία εγκριθεί επίσημα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ.
Υπό αυτές τις συνθήκες, αρκεί απλά η αλληλεγγύη μεταξύ των δημοσιογράφων; Ποια είναι τα εργαλεία μας σε αυτόν τον νέο «πόλεμο»;
Η προσωπική υποστήριξη από συναδέλφους, αλλά και η θεσμική αλληλεγγύη από δημοσιογραφικές ενώσεις, συνδικάτα και την κοινωνία των πολιτών είναι ζωτικής σημασίας σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Η συγκέντρωση νομικής υποστήριξης και άλλων πόρων ειδικά σε σχέση με τα SLAPP (π.χ. νομικοί εμπειρογνώμονες κατά των SLAPP, βάσεις δεδομένων γνώσεων, καινοτόμες στρατηγικές υπεράσπισης κ.λπ.) είναι επίσης σημαντική.
