Και να λοιπόν λίγο πριν το τέλος του ΨΝΘ να αναδύονται σκέψεις, φόβοι, ανησυχίες, προβληματισμοί και αντιστάσεις για το μέλλον του νοσοκομείου
Ας πάμε λίγα χρόνια πίσω στη δεκαετία του 80 τότε που τα ψυχιατρικά άσυλα έπαιζαν πρώτη είδηση στα Ευρωπαϊκά ΜΜΕ…. σκηνές πόνου, εξαθλίωσης, εγκατάλειψης στη Λέρο και όχι μόνο, γεγονός ανεπίτρεπτο για ένα κράτος της ΕΟΚ.
Έτσι λοιπόν ξεκινάει, ουσιαστικά επιβάλλεται, η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα. Όχι ότι η επιστημονική κοινότητα, οι εργαζόμενοι στα ψυχιατρικά νοσοκομεία, οι ψυχικά πάσχοντες δεν συμμετείχαν σ´ αυτή τη διαδικασία – άλλωστε δεν θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο – αλλά παραμένει το γεγονός της επιβολής άνωθεν, πραγματικότητα βέβαια όχι ανοίκεια στην Ελληνική κοινωνία από τη στιγμή που η γέννηση και η δόμηση του Ελληνικού κράτους έγιναν περίπου με τον ίδιο τρόπο. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι αυτό είναι το προπατορικό αμάρτημα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα.
Θα παρακάμψουμε τον όρο «ψυχιατρική» εσκεμμένα, όχι γιατί συμφωνούμε στην επιστημολογική διάσταση του όρου, αλλά στη παρούσα φάση δεν θα μπορούσαμε να διαφωνήσουμε, ως κλινικοί ιατροί τουλάχιστον, ενώπιον μιας κατάστασης που εμπεριέχει το επείγον και ενδεχομένως το καταστροφικό.
Σε άλλες εποχές, καλύτερες, που ελπίζουμε να ζήσουμε σε κάποιο αντίστοιχο άρθρο ίσως να παρακάμψουμε εσκεμμένα, τον όρο μεταρρύθμιση. Ο όρος μεταρρύθμιση για να κυριολεκτούμε σημαίνει την μεταβολή του τρόπου λειτουργίας, οργάνωσης, ἡ της μορφής μιας κατάστασης ἡ ενός συστήματος για την επίτευξη καλύτερου αποτελέσματος. Άρα η λέξη κλειδί είναι το «καλύτερο αποτέλεσμα»…. για ποιον όμως; για τον ψυχικά πάσχοντα; Για τον θεράποντα ιατρό; Τον νοσηλευτή ως πρόσωπο αναφοράς; Για την οικογένεια του ασθενή; Τον ιδιοκτήτη μιας ψυχιατρικής κλινικής; Τον οικονομικό διαχειριστή μιας μονάδας ψυχικής υγείας; Βλέπουμε λοιπόν ότι ο καθένας βλέπει το αποτέλεσμα από διαφορετική οπτική γωνία συχνά με πολύ διαφορετικό τρόπο και συχνά με αντίθετα συμπεράσματα από την παρατήρηση των ίδιων καταστάσεων. Το γεγονός αυτό καθεαυτό δεν είναι ούτε κακό ούτε κάτι το παράξενο, εμείς δε οι ψυχίατροι όχι μόνο το συναντάμε καθημερινά στην κλινική μας πρακτική αλλά συχνά το χρησιμοποιούμε ως εργαλείο θεραπευτικό. Η πολυπλοκότητα ενός οικογενειακού συστήματος, η αμφιθυμία ενός ασθενή, οι ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας, οι αγκυλώσεις σε προβληματικές συμπεριφορές όχι μόνο δεν μας φοβίζουν αλλά αντίστροφα η ανάδειξή τους και η επεξεργασία τους είναι συχνά μείζον θεραπευτικό εργαλείο.
Θα ήταν πολύ διαφορετικά τα πράγματα σήμερα αν η μεταρρύθμιση είχε ξεκινήσει από «κάτω», αν δηλαδή ο σχεδιασμός, οι χρόνοι, οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, αν η εμπλοκή των «πρωταγωνιστών» ήταν ουσιαστική, αν το άνοιγμα γινόταν προς την κοινωνία ώστε η χειραφέτηση των «τρελών» να γινόταν μιας πρώτης τάξης ευκαιρία για την κοινωνική απελευθέρωση των λογικών..
Όλα αυτά δεν συνέβησαν βέβαια, αλλά και αλλού που συνέβησαν δεν είχαν πάντα και τα καλύτερα αποτελέσματα. Ίσως να έχει να κάνει με μια αέναη πραγματικότητα που μας ξεφεύγει. Εμείς λοιπόν ως γνήσια εισαγωγική χώρα πήραμε ένα ξενόφερτο μοντέλο και το υιοθετήσαμε με όλες βέβαια τις δυσκολίες που μια υιοθεσία εμπεριέχει. Το τρελό πάρτι που στήθηκε στον χώρο της ψυχικής υγείας, η κατασπατάληση του δημοσίου χρήματος από επιτηδείους και μη, ικανούς και ανίκανους σηματοδότησαν την όλη διαδικασία εξαρχής. Τι είδους ψυχιατρική μεταρρύθμιση έγινε όταν με το κλείσιμο των ψυχιατρείων, άνοιξαν δεκάδες ψυχιατρικές κλινικές με χιλιάδες ψυχιατρικές κλίνες. Το σύνθημα ‘αποασυλοποίηση’, η χαρά του ιδιώτη ταιριάζει απόλυτα με τα τεκταινόμενα στον χώρο της ψυχιατρικής την τελευταία εικοσαετία και βέβαια μην ξεχνάμε τις περίφημες ΜΚΟ, αλήθεια τι νόημα μπορεί να έχει μια ΜΚΟ όταν χρηματοδοτείται αποκλειστικά από το κράτος; Πώς γίνεται σε μια χώρα με τα χαμηλότερα ποσοστά εθελοντισμού στη ΕΕ να γινόταν συνωστισμός για μια αδειοδότηση ΜΚΟ; Άνθρωποι που δεν δίνανε στον άγιο τους νερό, που δεν είχαν χρόνο ούτε να σου πούνε μια καλημέρα ξαφνικά αφιερώθηκαν ψυχή και σώματι στην αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων και μάλιστα αφιλοκερδώς.. Μόνο μέσω της θαυματολογίας μπορεί να προσεγγίσει κάποιος το θέμα, για τους δε αγνωστικιστές το θέμα είναι πιο απλό, μάλλον κάποιοι εισαγγελείς δεν έδωσαν την απαιτούμενη προσοχή στο θέμα….
Δεν θέλω βέβαια να είμαι ισοπεδωτικός και άδικος γιατί υπήρξαν και υπάρχουν άνθρωποι στον χώρο των ΜΚΟ που με ανιδιοτέλεια και σκληρή προσπάθεια πρόσφεραν μεγάλο έργο στη ΨΜ. Αυτό όμως δεν αναιρεί την κριτική στην επιλογή της πολιτείας όσον αφορά τον ρόλο και το πλαίσιο λειτουργίας των ΜΚΟ.
Υπήρξαν και υπάρχουν θέματα που δεν συζητήθηκαν όσο θα έπρεπε είτε γιατί ήταν ταμπού είτε γιατί δεν ήταν «πολιτικά ορθό». Ας αναφερθούμε επιγραμματικά σε μερικά θέματα. Αποασυλοποίηση σημαίνει αναγκαστικά απονοσοκομοποίηση; Υπάρχουν στο εξωτερικό μικρά ψυχιατρικά νοσοκομεία αλλά και μεγαλύτερα που μόνο ως άσυλα δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν. Ας αναφερθούμε στη τόσο αγαπητή από τους πολιτικούς μας χώρα της Γερμανίας, διαχρονικό παράδειγμα προς μίμηση, με λίγες εξαιρέσεις βέβαια για κάποιες δεκαετίες του παρελθόντος. Με βάση τα επίσημα στατιστικά της Γερμανικής στατιστικής υπηρεσίας για το 2012 με δημοσίευση 16/10/13 στην ιστοσελίδα www.destatis.de προκύπτει ότι στη Γερμανία λειτουργούν 264 ψυχιατρικά νοσοκομεία με σύνολο 68.869 κλίνες τα 114 έχουν μέχρι 100 κλίνες, 66 από 100-200, 78 από 200-500 και 6 είχαν άνω των 500 κλινών. Βέβαια πρέπει να πω ότι δεν έχω ακούσει παράπονα για τη λειτουργία αυτών των νοσοκομείων ούτε έχω ακούσει κάτι σχετικό με αποασυλοποίηση ή κλείσιμο ψυχιατρικών νοσοκομείων στη Γερμανία, αν και πιστεύω ότι θα υπάρχουν, ίσως να λειτουργούν σωστά ίσως και να τους αρέσουν. Ούτως η άλλως ο κάθε λαός έχει τις προτιμήσεις του και τις παραδόσεις του.
Αλλά ας επιστρέψουμε σε μας και συγκεκριμένα στο ΨΝΘ. Εδώ και πάρα πολλά χρόνια μόνο ως άσυλο δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί. Η ποιότητα και ποσότητα των υπηρεσιών του ακόμα και με τους χαμηλούς προυπολογισμούς των τελευταίων χρόνων παραμένει σε υψηλό επίπεδο, παρά ταύτα λόγω της αποασυλοποίησης θα πρέπει να κλείσει. Δεν λειτουργούν βέβαια όλα όπως θα έπρεπε και σίγουρα έχουν παράπονα ασθενείς και εργαζόμενοι αλλά θα ήταν ουτοπικό αυτό να μην συνέβαινε…. και βέβαια δεν αντιλέγω ότι παραμένουν έστω και σε λανθάνουσα μορφή ασυλικές νοοτροπίες, ότι το στίγμα του ψυχιατρικού νοσοκομείου συνεχίζει να υφίσταται και ότι η ίδια δομή του ψυχιατρείου εκμοντερνισμένου η όχι αναπαράγει αντιθεραπευτικές πρακτικές. Σίγουρα είναι θέματα που δεν μπορούν να κλείσουν με αφορισμούς και υπεκφυγές αλλά χρειάζεται μια συνεχής προσπάθεια συζήτησης και επιστημονικής τεκμηρίωσης.
Απονοσοκομοποίηση είναι συνώνυμο της αποασυλοποίησης; Δυστυχώς και εδώ έχουμε θέματα, υπάρχουν ξενώνες και οικοτροφεία που με το πέρασμα του χρόνου μετατράπηκαν σε μικρά άσυλα είτε λόγω κακής εκπαίδευσης του προσωπικού είτε λόγω υποχρηματοδότησης, είτε λόγω ανεπιτυχούς ένταξης των ψυχικά πασχόντων και της θεραπευτικής κοινότητας στον κοινωνικό ιστό που τελικά είναι ή θα έπρεπε να είναι και το ζητούμενο της ΨΜ.
Υπάρχουν πάρα πολλά που θα έπρεπε να συζητηθούν και να είχαν συζητηθεί και ίσως με άλλο πνεύμα και άλλους χρόνους αλλά είπαμε η κάθε υιοθεσία παρουσιάζει και τα δικά της προβλήματα. Βέβαια τα πράγματα προχώρησαν αρκετά και πρέπει να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα ως έχει και όχι όπως θα θέλαμε ή θα έπρεπε να είναι. Αυτό λοιπόν το μοντέλο ΨΜ, παράγωγο άλλων εποχών με τον ένα ή άλλο τρόπο προχώρησε στην Ελλάδα και πρέπει να πω ότι σε μεγάλο βαθμό πέτυχε. Μην ξεχνάμε ότι η ΨΜ επιβλήθηκε και τα πράγματα που επιβάλλονται συνήθως αποτυγχάνουν. Ίσως να υπήρχε το αίτημα ήδη στην κοινωνία και στον χώρο της ψυχιατρικής και απλά το συντηρητικό γραφειοκρατικό αναχρονιστικό κράτος να ήταν τροχοπέδη σε όποια διαδικασία μεταρρύθμισης. Όπως και να έχει η ψυχιατρική εικόνα της χώρας άλλαξε σημαντικά προς το καλύτερο. Η κλασική για την Θεσσαλονίκη ατάκα «είσαι για το λεμπέτι» ή «τον έκλεισαν στο λεμπέτι» δεν ακούγεται πλέον, στη συλλογική συνείδηση της πόλης το άσυλο λεμπέτι δεν υπάρχει πια και αυτό έγινε με τη σκληρή δουλεία των εργαζομένων του νοσοκομείου, αρκετά δύσκολα τα πρώτα χρόνια διότι οι ίδιοι οι εργαζόμενοι είχαν ιδρυματοποιηθεί και οι αντιστάσεις ήταν πολύ μεγάλες. Πολύ δουλειά εκπαίδευση μεράκι και ανθρωπιά μπόρεσαν να μετεξελίξουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το ΨΝΘ. Σήμερα το μεγαλύτερο κεφάλαιο του ΨΝΘ είναι οι εργαζόμενοι του, όχι μόνο για την εκπαίδευση, την τεχνογνωσία τους και την εμπειρία τους αλλά πρωτίστως για την ανθρωπιά τους, λέξη χωρίς δημοσιονομικό ισοδύναμο, λέξη κούφια για τους γραφειοκράτες του χρηματοπιστωτικού συστήματος, για εμάς όμως είναι κινητήριος μοχλός στη θεραπευτική διαδικασία.
Το προβλεπόμενο κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων το 2015 σίγουρα δεν έχει ως σκοπό την ΨΜ αλλά την ψυχιατρική απορρύθμιση. Η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση στη χώρα μας και οι πολιτικές αυστηρής δημοσιονομικής προσαρμογής έχουν οδηγήσει τη χώρα σε συνθήκες ανθρωπιστικής κρίσης πρωτόγνωρες για δυτικά κράτη, παρά μόνο σε συνθήκες πολέμου. Οι ψυχικά πάσχοντες και οι οικογένειες τους είναι αυτοί που περισσότερο απ´όλους πληρώνουν την κρίση. Η υποχρηματοδότηση του ΕΣΥ και οι μαζικές αποχωρήσεις εργαζομένων, χωρίς αντίστοιχες προσλήψεις, οδηγούν με μαθηματικό τρόπο στη κατάρρευση του συστήματος. Το κλείσιμο των ψυχιατρείων με αυτούς τους όρους είναι μια εγκληματική ενέργεια με απρόβλεπτες επιπτώσεις και ως τέτοια θα πρέπει να αντιμετωπισθεί. Στόχος μας στο ΨΝΘ είναι να κρατήσουμε με κάθε μέσο της δομές μας και τους εργαζόμενους στις θέσεις εργασίας τους. Η οργανική διασύνδεση με το ΓΝ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ είναι ένας ουσιαστικός τρόπος συνέχισης της λειτουργίας του νοσοκομείου. Η συνέχιση της ΨΜ θα πρέπει να είναι έργο της ψυχιατρικής κοινότητας και όχι επιβολή άλλων, αλλά αυτή είναι μια ιστορία που πρέπει ακόμα να γράψουμε.
*Ο Βαξεβάνης Θανάσης είναι ψυχίατρος, μέλος του ΔΣ του Σωματείου Εργαζομένων ΨΝΘ