Η Ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις, όσο βάσιμες, σοβαρές και τεκμηριωμένες και αν εμφανίζονται. Συλλογισμοί του τύπου ”αν συνέβαινε αυτό, η πορεία των εξελίξεων θα ήταν -ή θα μπορούσε να είναι- διαφορετική”, δεν έχουν καμιά θέση. Η έρευνα και η συναγωγή συμπερασμάτων για ιστορικά γεγονότα με ιδιαίτερη βαρύτητα, όπως η ”Άνοιξη της Πράγας”, είναι πάντοτε χρήσιμη και επίκαιρη, πολύ περισσότερο μετά το ”συγκλονιστικό 1989”, που έθεσε νέα ερωτήματα για τη δυνατότητα ενός ”άλλου σοσιαλισμού”, ριζικά διαφορετικού από τον ”υπαρκτό” που γνωρίσαμε. Οφείλει όμως, κατ’ αρχήν, η έρευνα αυτή να περιορίζεται στην ανίχνευση και τον προσδιορισμό των συγκεκριμένων αιτιών που παρήγαγαν το ιστορικό γεγονός, των τρόπων και των διαδικασιών, που σημάδεψαν τη γέννησή του τίποτε περισσότερο.
Σαράντα έξι χρόνια έκλεισαν αυτές τις ημέρες από τον βίαιο, τραγικό τερματισμό της ”Άνοιξης της Πράγας”, κορυφαίου εγχειρήματος για την ”ανανέωση του σοσιαλισμού” (ο όρος είναι συμβατικός, ισχνός και ελλιπής ως προς το διακύβευμα που υποδηλώνει). Το ερώτημα ”τι θα γινόταν αν αυτή είχε άλλη διάρκεια και έκβαση”, βρίσκεται έξω από την Ιστορία.
Όχι όμως και η ίδια η ”Άνοιξη της Πράγας”. Η ωχρή, έστω μνήμη της σύντομης αυτής Άνοιξης, που διατηρείται ως σήμερα, μαρτυρεί το αντίθετο. Είναι η Ιστορία στη φάση που διανύουμε -όχι το μεταφυσικό αιτιοκρατικό είδωλό της, αλλά το ιστορικό γίγνεσθαι στην κοινωνική και πολιτική πάλη με τους νικητές και τους νικημένους της, ο νεοφιλελευθερισμός που είναι (ακόμη) στο απόγειό του και ο καπιταλισμός, που μαστίζεται από τις εσωτερικές του αντιθέσεις, αλλά προβάλλει (ακόμη) ως θριαμβευτής, που οδηγούν στην εξασθένιση -έως την απώλεια- της ιστορικής μνήμης.
”Τα γεγονότα στην Τσεχοσλοβακία αποτελούν την πρώτη προσπάθεια στην παγκόσμια Ιστορία για τη δημιουργία ενός δημοκρατικού σοσιαλισμού”, δήλωσε ο κορυφαίος διανοούμενος της ”Άνοιξης” Εντουάρντ Γκολντστύκερ. Και ένας άλλος από τους πρωτεργάτες της ” Άνοιξης”, ο Γιόζεφ Σμρκόφσκι, συμπλήρωσε σ’ ένα κύριο άρθρο της εφημερίδας του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας: ”Οφείλουμε να δημιουργήσουμε ένα νέο τύπο σοσιαλισμού, χωρίς οποιοδήποτε μοντέλο και σε ανταπόκριση με τα προβλήματα της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας”. Προβλήματα που δεν αφορούν μόνο την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών, αλλά τη δημιουργία των όρων για την απελευθέρωση όλων των δυνάμεων που κρύβει ο άνθρωπος μέσα του, όρων που νοηματοδοτούν τη ζωή.
Η Πράγα υπήρξε η πατρίδα του Κάφκα. Ο Eduard Goldstucker αναφέρεται σ’ αυτόν σε συνέντευξη της εποχής: ”Η αρχική φάση της αποδοχής του Κάφκα στη χώρα μας συνδέεται με το κομμουνιστικό κίνημα”, είπε, ”όταν πέθανε ο Κάφκα, η ”Κομμουνιστική Επιθεώρηση” του αφιέρωσε νεκρολογία, που πρόβαλε το μίσος του για μια κοινωνία άδικη και τη συμπάθειά του για του καταπιεζόμενους[…]Ο Κάφκα απόκτησε πανευρωπαϊκή εμβέλεια στα χρόνια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και κυρίως στην περίοδο 1945-1947. Έδειξε με το έργο του την τεράστια δυνατότητα των παραβολών να εκφράζουν τη σύγχρονη ζωή… Ήταν η εποχή που εμφανιζόταν στην ανθρώπινη συνείδηση μια ορισμένη ρωγμή. Η ανθρωπότητα άρχιζε να συνειδητοποιεί ότι η ορμητική ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιουργεί συνθήκες εντελώς καινούργιες για τη ζωή του ανθρώπου. Είναι η στιγμή που αναδύεται η αλλοτρίωση. Ο Κάφκα το είχε εκφράσει αυτό μια γενεά πριν… Δεν ήταν προφήτης. Έφτιαξε στο έργο του μια ατμόσφαιρα καθώς και εικόνες, στις οποίες οι άνθρωποι, τα κατοπινά χρόνια αναγνώριζαν την κατάσταση της ζωής τους, την αδυναμία τους μπροστά σε ανώνυμες δυνάμεις που καθορίζουν τη μοίρα τους. Είναι μια ειδική ατμόσφαιρα, όπου η πιο μεγάλη κτηνωδία συνδέεται με την υψηλή τεχνολογία…”
Αυτοδιαχείριση – Ελευθερία – Δημοκρατία
Ο Goldstucker μας αποκαλύπτει το εντυπωσιακό εύρος των προβληματισμών και αναζητήσεων στο πλαίσιο της ”Άνοιξης” και της προσπάθειας ανανέωσης του σοσιαλισμού, που υπερέβαιναν σε μεγάλο βαθμό τα προβλήματα της παραγωγικής διαδικασίας και της οργάνωσης της κρατικής εξουσίας. Ή καλύτερα, που ψηλαφούσαν και εξερευνούσαν δυνητικές συνδέσεις και συνθέσεις ανάμεσα σε ζητήματα πραγματολογικού και υπαρξιακού χαρακτήρα, τα οποία το καθεστώς του ”υπαρκτού” ήθελε να αγνοεί. Αλλά πριν απ’ όλα, ο ”σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο ”είχε ανάγκη για να ανασάνει, από συνθήκες ελευθερίας και δημοκρατίας.
Ένας άλλος από τους πρωτεργάτες της ”Άνοιξης”, ο Ότα Σικ αναπτύσσει σκέψεις γύρω από τους τρόπους δημιουργίας αυτών των συνδέσεων και της εξεύρεσης λύσεων για την υπερνίκηση της αλλοτρίωσης. Αφορούν το πρόβλημα της απόστασης -του χάσματος συχνότερα- ανάμεσα σε ”διοικούντες” και ”διοικούμενους”. ”Οι άνθρωποι θα έπρεπε να έχουν τη δυνατότητα”, γράφει ο Ota Sik, ”στον μεγαλύτερο εφικτό βαθμό, να αποφασίζουν ή τουλάχιστο να συμμετέχουν στην απόφαση γι’ αυτό που αφορά τη ζωή τους, την ύπαρξή τους, το μέλλον τους. Θα έπρεπε να αποφασίζουν όχι μόνο εκεί που κυλάει η ζωή τους -στις επιχειρήσεις και τους τόπους κατοικίας τους- αλλά και, όσο είναι δυνατό, και εκεί όπου αποφασίζεται η εξέλιξη της ζωής, της παραγωγής, της κατανάλωσης, των επικοινωνιών κ.λπ. Γι’ αυτόν τον σκοπό απαιτείται να διαμορφωθεί ένα πελώριο σύστημα αυτοδιαχείρισης. Με τα πιο διαφορετικά όργανα που θα εκλέγονται δημοκρατικά και θα εκπροσωπούν διαφορετικά στοιχεία και διαφορετικές ομαδώσεις”.
Το χάσμα δεν γεφυρώνεται εύκολα, ούτε η αλλοτρίωση ξεπερνιέται έτσι απλά. ”Δεν θέλουμε να εκτελούμε εργασίες που μας επιβάλλονται με μηχανικό τρόπο, χωρίς να ενεργοποιούμε τη σκέψη μας”, έγραφε ένα πανό σε συγκέντρωση των εργαζομένων ενός μεγάλου εργοστασίου της Πράγας.
”Δεν αρκεί η απαλλοτρίωση των μέσων παραγωγής”, τονίζει ο Radovan Richta. Ο σοσιαλισμός συνδέεται απαραίτητα με ορισμένες μορφές συμμετοχής των εργαζομένων στη διοίκηση, που χρειάζεται να ενισχυθούν. Αυτό απαιτεί νέους βασικούς μετασχηματισμούς του χαρακτήρα της εργασίας, βαθύτερη κατανόηση της γενικής λειτουργίας και της κατεύθυνσης της παραγωγής, άνοδο του μορφωτικού επιπέδου και δημιουργία των αναγκαίων όρων για την εξασφάλιση μιας επαρκούς ανάπτυξης της δημιουργικής πρωτοβουλίας όλων των πολιτών… Ο μετασχηματισμός του χαρακτήρα της εργασίας, με τη συμβολή της νέας τεχνολογίας και τη βαθμιαία μεταβολή των θεσμών, πρέπει να μεταφέρει το κέντρο βάρους σε δουλειές εργατών με υψηλή ειδίκευση, τεχνιτών, οργανωτικών στελεχών, επιστημονικών συνεργατών κ.λπ., συνδέοντας την εργασία του εργάτη με αυτήν του τεχνικού. Μόνο σ’ αυτή τη βάση η εργασία μπορεί να αποκτήσει τον δημιουργικό χαρακτήρα του παράγοντα που απελευθερώνει όλες τις δυνάμεις του ανθρώπου”.
Αυτά τα λίγα, αλλά πλούσια σε περιεχόμενο ψήγματα των αναζητήσεων και των σχεδιασμών των Τσεχοσλοβάκων μαχητών της υπόθεσης της ανανέωσης του σοσιαλισμού, δείχνουν, μπορεί να υποστηρίξει κανείς, τη σημασία και το ειδικό βάρος του εγχειρήματος της ”Άνοιξης της Πράγας”. Και την ανάγκη να μελετηθούν οι εμπειρίες από αυτό το εγχείρημα, σε μια εποχή που είναι ανοιχτά τόσα ζητήματα γύρω από το όραμα μιας νέας κοινωνίας. Γύρω από την προοπτική ενός σοσιαλισμού, που το περιεχόμενο και η μορφή του ανιχνεύονται και αναζητούνται σήμερα ”εκ βάθρων”.
Ας θυμηθούμε όμως μερικά βήματα από τη σύντομη διαδρομή της ”Άνοιξης”: Τις μεγάλες διαδηλώσεις τον Μάρτη του 68, όπου οι φοιτητές, κραυγάζοντας το σύνθημα ”σοσιαλισμός με δημοκρατία” υποχρέωσαν τον πρόεδρο Νοβότνι να παραιτηθεί. Τα συνδικάτα, τους εκπροσώπους της διανόησης και του πολιτισμού να επεξεργάζονται στο ”Πρόγραμμα του Απρίλη” προτάσεις για όλα τα προβλήματα ”μιάς νέας πορείας του σοσιαλισμού”: Παραγωγή που δεν θα αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά θα αποβλέπει στην ικανοποίηση συγκεκριμένων ανθρώπινων αναγκών, νέα σχέση οικονομίας, κεντρικού σχεδιασμού και περιορισμένου, ελεγχόμενου ρόλου της αγοράς, δημοκρατικές ελευθερίες, χωρισμό του κόμματος από το κράτος… Και με επιστέγασμα, τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου, τη συγκρότηση στις βιομηχανίες της Πράγας και του Πίλσεν (τις μεγαλύτερες της χώρας) των πρώτων Εργατικών Συμβουλίων και εργοστασιακών επιτροπών αυτοδιαχείρισης.
Η “δική μας”… Άνοιξη
Η Ανανεωτική Αριστερά της χώρας μας, εκπροσωπούμενη από το ΚΚΕ Εσωτερικού, στάθηκε τότε στο πλευρό της ”Άνοιξης της Πράγας”. Η τοποθέτησή της αποτελεί έκτοτε κεκτημένο της δικής της Αριστεράς – κεκτημένο του ΣΥΡΙΖΑ. Όχι μόνο καταδίκασε τη σοβιετική επέμβαση (μαζί με το Ιταλικό, το Ισπανικό, το Γαλλικό ΚΚ, και άλλα ευρωκομμουνιστικά κόμματα) αλλά και αρδεύθηκε από ορισμένες από τις ιδέες της Άνοιξης” που τις προσέγγισε ανάλογα με τη δεκτικότητα κάθε ρεύματος στους κόλπους της. Υπήρξε, άλλωστε, ”αριστερή” και ”δεξιά”εκδοχή του Ευρωκομμουνισμού, στη χώρα μας και διεθνώς. Για τους πιο πολλούς ήταν μια πρώτη υλοποίηση των αναζητήσεων για έναν ανανεωμένο σοσιαλισμό, ένα εγχείρημα με αδιαμφισβήτητο ταξικό και ιδεολογικό περιεχόμενο. Άλλοι εξέλαβαν την ”Άνοιξη” σαν αρχή διολίσθησης προς μια παρακμάζουσα σοσιαλδημοκρατία, σαν προθάλαμο, ακόμη, του νεοφιλελευθερισμού. Αυτοί εξέφραζαν την τραγική μοίρα μιας ”ανανέωσης”, που, άσχετα από αφετηρίες και προθέσεις, δεν αφορούσε τον σοσιαλισμό, αλλά τον ”εκσυγχρονισμό” του καπιταλισμού.
Η ανανέωση του σοσιαλισμού έγινε έτσι για μερικούς ”εγκατάλειψη μιας παράδοσης [του εργατικού κινήματος] υπέρ μιας άλλης”. Έγινε κίβδηλη ανανέωση, που υπονόμευσε κόμματα όπως το ΙΚΚ. Προκάλεσε συγχύσεις, σε μια φάση που η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία απομακρυνόταν όλο και περισσότερο από το ιστορικό παρελθόν και την κοινωνική βάση της, προσεγγίζοντας την άλλη όχθη.
Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Η μέχρις εσχάτων μετάλλαξη των κομμάτων της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, που τώρα ασκούν ανοιχτά νεοφιλελεύθερες πολιτικές και μεταμφιέζονται σε θλιβερή ”Κεντροαριστερά”, δεν αφήνει περιθώρια για παρόμοιες συγχύσεις και απόπειρες ιδεολογικών και πολιτικών διεμβολισμών της Αριστεράς. Τέλος στις προσπάθειες να κλέψουν την ιστορία, τα οράματα, την ταυτότητά της. Η Αριστερά γνωρίζει, διεκδικεί και διαφυλάττει ”τα εαυτής”. Σέβεται και τιμά την ”Άνοιξη της Πράγας” – τη ”δική μας Άνοιξη”, όσων έζησαν στα χρόνια της και πίστεψαν σ’ αυτήν, και όσων τη γνώρισαν αργότερα και εκτίμησαν την αξία της.
Πηγή: avgi.gr