Θεόδωρος Λιανός, Το μέλλον του καπιταλισμού, Παπαζήση 2024, σελ. 258
Πού πάει ο καπιταλισμός; Μια ελπιδοφόρα απάντηση είναι πως πάει στο διάβολο.
Πράγματι είναι πολλές οι θεωρίες, που επιχειρηματολογούν υπέρ της άποψης ότι ο καπιταλισμός, ως κοινωνικό σύστημα, εξεμέτρησε τον βίο του. Οι περισσότερες από αυτές αξιοποιούν τον Μαρξ και καταλήγουν, ως επί το πλείστον, στη ιδέα πως η κατάρρευσή του είναι ήδη σε εξέλιξη.
Άλλοι ισχυρίζονται ότι βρισκόμαστε σε μια συνθήκη, όπου ο καπιταλισμός έχει ήδη μετασχηματιστεί σε κάτι άλλο. Κάτι, που είναι εξίσου ή και περισσότερο εκμεταλλευτικό, αλλά, πάντως δεν είναι καπιταλισμός.
Σε αυτές τις εκδοχές μέλλοντος, οι οποίες αναπτύσσονται σχεδόν αποκλειστικά από αντι-καπιταλιστές, κομμουνιστές ή αναρχικούς θεωρητικούς, η ανάλυση συνδέεται ισχυρά με ένα πολιτικό πρόταγμα κοινωνικού μετασχηματισμού στην κατεύθυνση μιας εξισωτικής αταξικής κοινωνίας, πολύ πιο βιώσιμης και με σαφώς μεγαλύτερες δυνατότητες προώθησης της προσωπικής ευημερίας για πολύ περισσότερους ανθρώπους.
Αυτό, ωστόσο, δεν οδηγεί τους συγκεκριμένους θεωρητικούς σε ένα συμπέρασμα εύκολης εξέλιξης. Γιατί το γεγονός, πράγματι, ότι ο καπιταλισμός μπορεί να πηγαίνει κατά διαόλου καθόλου δεν οδηγεί στο συμπέρασμα πως το μέλλον είναι ρόδινο. Αντίθετα, αν δεν εξασφαλιστούν από τις αντικαπιταλιστικές δυνάμεις συνθήκες σχεδιασμένης μετεξέλιξης σε ένα άλλο σύστημα κοινωνικής παραγωγής, η αποδιάρθρωση είναι πολύ περισσότερο πιθανό, μέσα από την οικονομική κατάρρευση, τους πολύ πιθανούς -ακόμη και πυρηνικούς- πολέμους πλανητικής κλίμακας ή μια κλιματική κρίση, που μπορεί να είναι ήδη μη -αναστρέψιμη, να οδηγήσει σε πρωτοφανή καταστροφή την ανθρωπότητα.
Ο Λιανός ξεκινάει την πραγμάτευσή του διευκρινίζοντας μια σειρά από μεθοδολογικές του επιλογές και υπογραμμίζοντας ότι, στην περίπτωση της πολυκρίσης, που αντιμετωπίζουμε, η συνύπαρξη οριακών καταστάσεων στην κοινωνία και το περιβάλλον παράγουν συνολικό αποτέλεσμα που είναι σαφώς μεγαλύτερο από το άθροισμα των επιπτώσεων, που θα είχε κάθε μια αν ήταν ανεπηρέαστη από τις άλλες. Για να το πω αλλιώς, αναπτύσσονται όλο και περισσότεροι βρόχοι ανάδρασης και συνεξέλιξης, οι οποίες κάνουν εξαιρετικά δύσκολη όχι μόνο την αντιμετώπιση, αλλά ακόμη και την ταυτοποίηση των «πρώτων αιτίων».
Όπως το καταλαβαίνω, ήδη από την αρχή, ο συγγραφέας, ακόμη κι όταν δεν το εκφράζει ρητά, συγκλίνει στην ιδέα πως η αντιμετώπιση της παρούσας κατάστασης απαιτεί ριζικούς, επαναστατικούς πραγματικά, μετασχηματισμούς. Οι οποίοι είναι, μάλλον, εντελώς απίθανο να επιτευχθούν με συναίνεση ανάμεσα σε όσους ωφελούνται και σε εκείνους που καταστρέφονται, όχι στο μέλλον, αλλά ήδη σήμερα. Ίσως αποδειχτεί, τελικά, ότι η σωτηρία ήταν μη επιτεύξιμη. Ίσως αποδειχτεί πως ζούμε, όντως, σε έσχατους καιρούς.
Όπως κι αν έχει, όμως, δεν υπάρχουν μερικοί, βαθμιαίοι σε βάθος χρόνου ή παραμετρικοί μετασχηματισμοί, οι οποίοι να σώζουν την κατάσταση. Ο επαναστατικός χαρακτήρας της παρέμβασης είναι εκ των ων ουκ άνευ. Έτσι προτάσεις απεμπλοκής, όπως αυτές που επενδύουν σε φορολογικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας ή κρατικές επιλογές χωρίς να πειράζεται, όμως, η «αποτελεσματικότητα» του συστήματος, πολύ περισσότερο ιδέες πως η τεχνολογία θα λύσει το πρόβλημα αρκεί να κάνουμε υπομονή ή ότι η προτεινόμενη «πράσινη μετάβαση» χωρίς να αμφισβητείται ο καπιταλισμός θα κάνει τη δουλειά, είναι εκτός τόπου και χρόνου. Όπως σημειώνει ο Λιανός, «[β]ρισκόμαστε ήδη στο χείλος του γκρεμού» (σελ. 235).
Το βιβλίο κάνει μια πολύ περιεκτική, όσο και αξιόπιστη, παρουσίαση των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του καπιταλισμού, από τη μικρο-κλίμακα των ατομικών κινήτρων και των αναγκών μέχρι το παγκόσμιο επίπεδο. Αναλύει τα προβλήματα του σύγχρονου καπιταλισμού -από τους φθίνοντες ρυθμούς μεγέθυνσης και την στάσιμη παραγωγικότητα, την τρομακτικά άνιση διανομή του εισοδήματος και του πλούτου, την πείνα, τη φτώχεια, τις ένοπλες συγκρούσεις, το οργανωμένο έγκλημα, την πολιτική διαφθορά και την ασύλληπτη φοροδιαφυγή, την κλιματική κρίση, την ανεπαρκή παραγωγή τροφίμων. Προσφέρει ένα σύνολο στοιχείων αναφορικά με αυτά τα ζητήματα, που τεκμηριώνουν εντυπωσιακά την πραγμάτευσή του.
Μας μεταφέρει τις απόψεις, που αναπτύχθηκαν ιστορικά, σχετικά με το μέλλον του καπιταλισμού από τους Μαρξ και Ένγκελς μέχρι τον Κέινς, τον Σουμπέτερ, τον Μπάραν, τον Σουήζυ και τον Μπέλαμι -Φόστερ. Κρίνει τις σύγχρονες προσεγγίσεις του Τζέσοπ, του Στρέεκ, του Βαλερστάιν, του Καλχούν, του Μαντέλ, του Ράνταλ -Κόλινς, του Στίγκλιτς ή του Πικετί. Και αρκετούς ακόμη.
Παρουσιάζει κριτικά τις κύριες στρατηγικές υπέρβασης του καπιταλισμού σε μια περιβαλλοντικά και κοινωνικά βιώσιμη και δίκαιη κατεύθυνση -την από-ανάπτυξη, τον οικοσοσιαλισμό, τον συμμετοχικό σοσιαλισμό, το μοντέλο του Λάνγκε, καθώς και τα υποτιθέμενα «υπαρκτά» παραδείγματα μετα-καπιταλιστικών θεσμίσεων.
Αν το βιβλίο σταματούσε εδώ ήδη θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο ως επισκόπηση θεματικών, που δεν βρίσκουμε στην ελληνική βιβλιογραφία. Κάνει, όμως, κάτι περισσότερο.
Προτείνει την σοβαρή εξέταση ενός παράγοντα, ο οποίος αγνοείται σχεδόν ολοκληρωτικά από τις αναλύσεις και τις προβλέψεις για το μέλλον. Πρόκειται για τον πληθυσμό ως αίτιο κάποιων από τα σημαντικότερα και πιο οριακά προβλήματα, που αντιμετωπίζουμε.
Η εκτεταμένη προσέγγιση του θέματος, με πλήθος στοιχείων, δείχνει ότι, πολύ σύντομα, ίσως, το μείζον πρόβλημα για τον πλανήτη θα αποδειχτεί το επισιτιστικό, το οποίο, σε συνδυασμό με το περιβαλλοντικό, θα θέσει σε άμεσο κίνδυνο την ανθρωπότητα, με δραματικές επιπτώσεις για τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων. Όπως σημειώνει, «[η] επισιτιστική κρίση θα γίνει μια μόνιμη κατάσταση με θλιβερές συνέπειες για το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη [και…] η ανθρωπότητα θα περάσει σε μια περίοδο μεγάλης δυστυχίας για τον περισσότερο κόσμο» (σελ. 155). Ο ίδιος ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων FAO, ενώ το 2011 μιλούσε για «συστήματα σε κίνδυνο», σήμερα αναφέρεται σε «συστήματα υπό κατάρρευση».
Τα στοιχεία, που παραθέτει σχετικά με την επισιτιστική κατάσταση είναι εξαιρετικά πειστικά, νομίζω. Δείχνει ότι την τελευταία φορά, που είχαμε ισορροπία μεταξύ βιοϊκανότητας και οικολογικού αποτυπώματος στον πλανήτη ήταν το 1970. Το 2022, το οικολογικό αποτύπωμα είναι 80% μεγαλύτερο της βιοϊκανότητας, ένα οικολογικό έλλειμμα ασύλληπτων διαστάσεων και, ίσως, ήδη καταδικαστικό. Οι αριθμοί, σύμφωνα με το Λιανό, δείχνουν ότι η ισορροπία είναι επιτεύξιμη μόνο αν ο πληθυσμός πέσεις στα 3 δισεκατομμύρια, από σχεδόν 8, που είναι σήμερα!
Προκειμένου να δείξει τον τρόπο, που συνδέονται ο πληθυσμός με την εξέλιξη του επιπέδου ζωής διατυπώνει ένα μοντέλο, το οποίο εφαρμόζει σε συνθήκες αυξανόμενου πληθυσμού ή σταθερού πληθυσμού. Κατασκευάζει μια συνάρτηση παραγωγής της πολύ κοινής στα οικονομικά κατηγορίας Cobb -Douglas και μελετάει τις επιπτώσεις στη διανομή του εισοδήματος μεταξύ των τάξεων. Παρ’ όλο που θεωρώ ότι η θεώρηση της διανομής σε αναλογία του οριακού προϊόντος των συντελεστών παραγωγής δεν είναι βάσιμη -η εργασιακή θεωρία της αξίας, κατά τη γνώμη μου, αποκαλύπτει πολύ καλύτερα τον τρόπο λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας- νομίζω πως το μοντέλο του Λιανού είναι ενδιαφέρον. Και, από πολλές απόψεις, αποκαλυπτικό.
Τα πράγματα είναι στην κόψη. Η υπερπροσφορά μελετών αναφορικά με το μέλλον -και την πιθανή κατάρρευση- του καπιταλισμού είναι καθαυτή δείκτης της επικαιρότητας του θέματός τους.
Ο Λιανός προσθέτει σημαντικά στοιχεία στον σχετικό προβληματισμό.
Και, νομίζω, πως συνεισφέρει στην αντικαπιταλιστική θεώρηση για την αντιμετώπιση, αν είναι ακόμα δυνατή, των οριακών προβλημάτων μπροστά στα οποία βρισκόμαστε τέσσερα πράγματα, τουλάχιστον. Δεν ξέρω αν αυτή είναι η πρόθεσή του, συμβαίνει, όμως, αντικειμενικά.
Δεν υπάρχει περίπτωση επίλυσης, που δεν θα έχει πεπεισμένα διεθνιστικό χαρακτήρα.
Δεν υπάρχει περίπτωση επίλυσης υπό καθεστώς καπιταλισμού.
Δεν υπάρχει περίπτωση επίλυσης χωρίς κεντρικό σχεδιασμό τεράστιας κλίμακας.
Δεν υπάρχει περίπτωση επίλυσης χωρίς την εγκαθίδρυση της πιο ευρείας δημοκρατίας.
Είναι χαρακτηριστικός, ως προς το τελευταίο, ο τρόπος του Ίλον Μασκ: «Η μείωση του πληθυσμού είναι πολύ μεγαλύτερος κίνδυνος για τον πολιτισμό από ό,τι η υπερθέρμανση της Γης» (σελ. 98). Δεν ξέρω από ποιο pulp έντυπο το ξεσήκωσε, αλλά, αν δεν απαλλαγούμε από αυτά τα ιδιοτελή ψώνια, το πράγμα δεν σώζεται.
Το βιβλίο του Λιανού είναι μια σπουδαία προσφορά στην ελληνική Αριστερά, αλλά και στην επιστημονική κοινότητα.
