Γιάννης Μηλιός, Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα, εκδόσεις αλεξάνδρεια, σελ. 314
Η Παρέκκλιση [και η Συνάντηση] και όχι ο Λόγος ή η Αιτία είναι η απαρχή του κόσμου.
Λουί Αλτουσέρ
Ο Αλτουσέρ εδώ διατυπώνει με ενάργεια, σαφήνεια και λιτότητα την θεμελιώδη θέση αυτού, που θα ονομάσει υλισμό της συνάντησης. Φροντίζει, μάλιστα, η «απαρχή» να αρχίζει με πεζό και όχι κεφαλαίο γράμμα. Φροντίζει, δηλαδή, να απομακρύνει από το πεδίο την Απαρχή, την Αρχή των Πάντων, την Προέλευση και το Νόημα του Είναι. Και μαζί να απομακρύνει όλα τα ερωτήματα, που συνιστούν τη θεματική της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας: Γιατί να υπάρχει κάτι και όχι τίποτα; Πώς ξεκίνησε ο κόσμος; Ποιος ο λόγος ύπαρξης του κόσμου; Ποια θέση καταλαμβάνει ο άνθρωπος στους τελικούς σκοπούς του κόσμου;
Αυτή η απομάκρυνση υλοποιεί το πρώτο βήμα για μια άλλη πρακτική της φιλοσοφίας, που, ίσως όχι με το καταλληλότερο όνομα, υπάρχει, κάνοντας αντάρτικο, σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από τον ιδεαλισμό. Πρόκειται για τον υλισμό.
Που απορρίπτει καταστατικά τη νομοτέλεια, την «ουσία», την τελεολογία και το προδεδομένο «νόημα» των πραγμάτων. Που βγάζει γλώσσα στην κυρίαρχη φιλοσοφία απαντώντας στο ερώτημα για το Είναι και την Αιτία του κόσμου με ένα «γιατί έτσι είναι» -και θα μπορούσε, κάλλιστα, να είναι αλλιώς. Ο κόσμος γύρω μας είναι ένα τετελεσμένο γεγονός, τίποτε περισσότερο τίποτε λιγότερο.
Ο Μηλιός, στη Βενετία του, δίνει μια εξαιρετική «εφαρμογή» αυτής της θέσης. Γράφοντας μια πραγματεία για τον καπιταλισμό και τη διαδικασία γένεσής του απασχολείται με την εκκίνηση και τις συνέργειες, που οδήγησαν στον κοινωνικό κόσμο, μέσα στον οποίο ακόμη ζούμε.
Πώς προέκυψε ο καπιταλισμός; Πού προέκυψε; Πότε και γιατί; Ποια συνάντηση τον δημιούργησε;
Φαίνονται για ιστορικά ερωτήματα. Μόνο, όμως, με την, επίσης, αλτουσερική έννοια για τον μαρξισμό, που εκκινεί την θεωρητική ήπειρο της ιστορίας. Θέλω να πω, ο Μηλιός, μιλώντας γι’ αυτά, μιλάει ιδίως για τον ίδιο τον καπιταλισμό, τον τότε και τον τωρινό.
Τι είναι ο καπιταλισμός; Να το ερώτημα, που απαντάται μαζί και ταυτοχρόνως με τα ρητά ερωτήματα, που τέθηκαν παραπάνω. Κι έτσι κάνει την αναζήτηση του Μηλιού κατεξοχήν πολιτικού ενδιαφέροντος. Πρέπει να ξέρουμε τί πολεμάμε -πράγμα, που δεν είναι σίγουρο πάντοτε.
Ο Μηλιός, λοιπόν, παρουσιάζει τις μεγάλες διαμάχες για την γένεση του καπιταλισμού, τόσο εντός όσο και εκτός του μαρξισμού και μαζί απασχολείται με τις θέσεις, που διατυπώθηκαν στη διάρκειά τους.
Προήλθε ο καπιταλισμός από μια μετεξέλιξη ή μια ανατροπή της φεουδαρχίας και επομένως τα φύτρα του βρίσκονται κατεξοχήν στην ύπαιθρο;
Ισχύει η άποψη του Μώρις Ντομπ πως, μέσα από την σύγκρουση μεταξύ φεουδαρχών και δουλοπάροικων, την όλο και εντεινόμενη αντίσταση των δουλοπάροικων στη φεουδαρχική εκμετάλλευση, η φεουδαρχία, ήδη από τον 14ο αιώνα περιήλθε σε μια καταστροφική κρίση, που «επιλύθηκε» με την μετατροπή των υπαρχόντων παραγωγικών περιουσιακών στοιχείων από τη φεουδαρχική στην καπιταλιστική μορφή ιδιοκτησίας;
Ισχύει η παρόμοια θέση του Μπρένερ πως η ασταμάτητη επιδίωξη των φεουδαρχών για διαρκώς υψηλότερα πλεονάσματα απείλησε όχι μόνο την επιβίωση των αγροτών -άμεσων παραγωγών, αλλά τις ίδιες τις δυνατότητες αναπαραγωγής της κοινωνίας κι έτσι έθεσε σε κίνηση μια συνειδητή μετεξέλιξη των σχέσεων ιδιοκτησίας, που οδήγησε στον καπιταλισμό, πρώτα στην ύπαιθρο και, εν συνεχεία, στις πόλεις;
Μήπως έχει δίκιο ο Σουήζυ, όταν υποστηρίζει πως η βασική αιτία της παρακμής του φεουδαλισμού ήταν η ανάπτυξη του εμπορίου, με τόπο της τα αστικά κέντρα;
Είναι, άραγε, οι παραγωγικές δυνάμεις ή οι σχέσεις παραγωγής, που προηγούνται στην πορεία των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών;
Ποια αξία έχει η τοποθέτηση των μη-μαρξιστών ότι θεμελιώδες συγκροτητικό στοιχείο της γένεσης του καπιταλισμού υπήρξε η ανάπτυξη ενός επιχειρηματικού «πνεύματος», που, στην περίπτωση του Μαξ Βέμπερ, π.χ., πατάει στην περίφημη «προτεσταντική ηθική» του;
Ήταν το απολυταρχικό κράτος φεουδαρχικό ή μεταβατικό προς τον καπιταλισμό;
Ο Μηλιός επεξεργάζεται τις μείζονες σχετικές συζητήσεις με ένα τρόπο πολύ παραγωγικό. Μας μαθαίνει όλα τα ουσιώδη σχετικά με τα κύρια ζητήματα και αποδομώντας τις άλλες προσεγγίσεις, με πολύ έντιμο τρόπο, χωρίς να τις παραχαράσσει, διατυπώνει τη δική του άποψη.
Ο καπιταλισμός προέκυψε μέσα από μια κατεξοχήν αστάθμητη συνάντηση δύο στοιχείων, που είναι εκ των ων ουκ άνευ για τον προσδιορισμό του. Γεννήθηκε, όταν συναντήθηκε -αλλά και «έδεσε» η συνάντηση- ο κάτοχος χρήματος και ο «ελεύθερος» από παραγωγικά μέσα εργάτης. Αυτή η συνάντηση έγινε πολλές φορές στην ιστορία, αλλά δεν διατηρήθηκε στον χρόνο, με αποτέλεσμα ο καπιταλισμός να μην υπάρξει πριν από τον καιρό που προέκυψε.
Στην αρχαία Αθήνα υπήρξαν και τα δυο στοιχεία, η συνάντηση έγινε μα δεν κράτησε. Θα μπορούσε; Ίσως, ίσως και όχι. Πάντως, καμμιά νομοτέλεια δεν καθόρισε την εμφάνιση του καπιταλισμού στον συγκεκριμένο καιρό και όχι σε έναν άλλο, προγενέστερο ή κατοπινότερο.
Το αστάθμητο και η ενδεχομενικότητα είναι αναγκαίο μέρος οποιασδήποτε σχετικής εξήγησης.
Το βιβλίο μας προσφέρει μια σπουδαία δυνατότητα να ξεκαθαρίσουμε τα συναφή -θεωρητικά, εν πολλοίς- ζητήματα.
Από την άλλη, κάνοντας ειδικά «ιστορία», πείθει πως το θεωρητικό του σχήμα διαθέτει μεγάλη εξηγητική ικανότητα.
Παρακολουθώντας την ιστορική -κοινωνική εξέλιξη της Βενετίας ελέγχει το ερμηνευτικό σχήμα του. Από το βυζαντινό Εξαρχάτο του 8ου αιώνα μέχρι την μεγάλη εμπορική και αποικιακή δύναμη μεσολαβούν πλήθος γεγονότων, καθόλου «αναγκαίων», που κάνουν τη Βενετία έναν καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό. Η ιστορική πορεία της είναι αστάθμητη -πολλές φορές θα μπορούσε να εξοκείλει σε άλλες κατευθύνσεις και η συνάντηση να μην ολοκληρωθεί. Θα μπορούσε να παραμείνει Εξαρχάτο βυζαντινό, θα μπορούσε να ηττηθεί από την Πίζα ή τη Γένοβα, να μην ηγηθεί της άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1204, να, να, να…
Εν τέλει, όμως, αυτό που έχουμε είναι το τετελεσμένο γεγονός. Η Βενετία, μέσα από μια σειρά ενδεχομενικοτήτων, γεγονότων, δηλαδή, που θα μπορούσε να έχουν έλθει αλλιώς, διαμόρφωσε μια συλλογική κυρίαρχη τάξη, η οποία κυβερνούσε μέσω ενός κράτους πολύ κοντά σε αυτό που ο Μαρξ όρισε ως μια επιτροπή διαχείρισης των συμφερόντων της άρχουσας τάξης. Η κρατική συλλογική ιδιοκτησία της έδωσε, στις συγκεκριμένες συνθήκες, ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Καμμιά «ιδιωτική πρωτοβουλία» δεν έπαιξε ρόλο. Η ανάληψη της εξουσίας από μια κρατικά οργανωμένη χρηματοπαραγωγική ολιγαρχία ήταν θεμελιώδης για όσα συνέβησαν. Αυτή η ολιγαρχία, σε μεγάλο βαθμό, αρχικά, συνδεδεμένη με το εκτεταμένο δουλεμπόριο, μετεξελίχτηκε με τον καιρό στην τάξη των καπιταλιστών.
Μαζί εξελίχτηκε και μια εργατική τάξη, μια μισθωτή τάξη, που δεν διέθετε τίποτε άλλο πέρα από την εργασιακή της δύναμη. Περνώντας, βέβαια, από μια σειρά μετασχηματισμούς: ναύτες, εργάτες των ναυπηγείων, απασχολούμενοι στις μανουφακτούρες, όντας αρχικά μισθωτοί, αλλά όχι αποκλειστικά εξαρτώμενοι από τον μισθό, στο μέτρο, που τους δίνονταν η δυνατότητα να εμπορεύονται και αυτοί.
Ο Βενετικός καπιταλισμός, λοιπόν, δεν προέκυψε μέσω μιας ανυπέρβλητης -ίσως, «αναπόφευκτης»;- κρίσης της φεουδαλικής κοινωνίας. Το αντίθετο θα ήταν πιο πιθανό. Όταν, μετά από το 1204, η Βενετία απέκτησε τα 3/8 των βυζαντινών εδαφών, μια πιθανή εξέλιξη, μέσω του ατομικού διαμοιρασμού τους, θα ήταν ο μετασχηματισμός της άρχουσας ολιγαρχίας σε μια «καθαρή» φεουδαρχική τάξη. Υπήρξαν σχετικές «ροπές». Δεν συνέβη, ωστόσο.
Για την εξέλιξη, εν τέλει, της Βενετικής κοινωνίας, μπορεί, απολύτως βάσιμα, να ειπωθεί πως «[δ]εν επρόκειτο για μια διαδικασία “μετάβασης από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό”, αλλά για το στέριωμα “της αντιπαράθεσης και της επαφής” μιας κρατικά οργανωμένης προκαπιταλιστικής κυρίαρχης τάξης κατόχων χρήματος με ένα προλεταριάτο που αναδυόταν με γρήγορους ρυθμούς από τους φτωχούς της πόλης και των αποικιακών κτήσεων» (σελ. 249).
***
Πρόκειται για μοναδικό βιβλίο. Βαθύ, πλούσιο, ευανάγνωστο, πολύ ευχάριστο. Είναι γνωστό πως ο Μηλιός, πέρα από τις εγνωσμένες επιστημονικές του αρετές και ένα αισθητήριο, που του επιτρέπει να βρίσκει και να μας δίνει το «ουσιώδες» -καμμιά σχέση με την φιλοσοφική «ουσία»- είναι και εξαιρετικός γραφιάς.
Διαβάστε το βιβλίο και θα δείτε και τις λογοτεχνικές του ποιότητες. Που το κάνουν, ξαναλέω, μοναδικό ανάγνωσμα για όλους- και όχι μόνο τους «ειδικούς»
