Μακάρι να μπορούσε κάποιος τεμπέλης φοιτητής να βάλει σε ένα πρόγραμμα ChatGPT τα prompts «επιχειρήματα υπέρ και κατά των ιδιωτικών πανεπιστημίων» και να παραγόταν σε ένα εκατοστό του δευτερολέπτου μία παράγραφος με στοιχεία από την αξιόλογη αρθρογραφία των τελευταίων μηνών, από τον ΕΣΔΕΠ1, από παρατάξεις, από συλλόγους2 και από συναδέλφους.
Δυστυχώς όμως, ακριβώς επειδή η λεγόμενη ψηφιακή δημόσια σφαίρα, λειτουργεί πλέον με λέξεις-κλειδιά, αυτές οι λέξεις-κλειδιά έχουν γίνει πολύτιμος πόρος, γι’ αυτό δέχονται παραχαράξεις και αντιστροφές (με τρόπο ώστε και τα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης3 να καταπίνουν τη στρέβλωση). Έτσι, ένας διαρκής πόλεμος λέξεων με απώτερο σκοπό την κατάργηση κάθε νοήματος και με άμεσο πρακτικό στόχο τη διευκόλυνση σοβαρών δομικών αλλαγών ωθεί τη λέξη παιδεία να σημαίνει παροχή εκπαιδευτικών υπηρεσιών, έρευνα να σημαίνει ανάπτυξη άχρηστων τεχνοεπιστημονικών γκάτζετς, δημόσιο να σημαίνει με απόλυτο κρατικό έλεγχο, ελευθερία να σημαίνει την πλήρη υποταγή στους άγριους κανόνες της αγοράς. Ακόμη και ο όρος ιδιωτικοποίηση δεν σημαίνει χρηματική επένδυση με αντάλλαγμα την προβολή και τον έλεγχο από ιδιώτες, αλλά την επαναλαμβανόμενη καπιταλιστική συσσώρευση με την αρπαγή των δημόσιων πόρων για τα συμφέροντα των λίγων εις βάρος των κοινών αγαθών (υγεία, παιδεία, πρόνοια, γη, στέγη, διατροφή, περιβάλλον, συγκοινωνίες κ.ο.κ).
Η ίδρυση ιδιωτικών τριτοβάθμιων εκπαιδευτηρίων, αδιανόητη για την πλειονότητα πριν 30 χρόνια, αυτονόητη νεοφιλελεύθερη επιλογή σήμερα, κορυφώνει την επί μακρόν υποβάθμιση των δημόσιων πανεπιστημίων και συνδέεται αναπόσπαστα με την υποβάθμιση αυτήν. Συνεχίζει, πιο επιθετικά τώρα, τις προσπάθειες που ξεκίνησαν με το νόμο Γιαννάκου για την κατάργηση του άρθρου 16 του συντάγματος, που ενισχύθηκαν με τον νόμο Διαμαντοπούλου που ήθελε να εισαγάγει συμβούλια ιδρύματος και εξωπανεπιστημιακή διοίκηση, που έφτασαν σε νέα ύψη όταν επεδίωξαν να παράσχουν ισοτιμία στα πτυχία των ιδιωτικών κολλεγίων με εκείνα των δημόσιων ΑΕΙ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν ήταν τα νομικά επιχειρήματα που απέτρεψαν την εφαρμογή των νόμων: Οι νόμοι αυτοί ακυρώθηκαν στην πράξη χάρη στη μαχητική αντίδραση του πανεπιστημιακού και του κοινωνικού κινήματος (κυρίως των φοιτητριών-των και των μαθητριών-τών) και τον επακόλουθο φόβο πολιτικού κόστους από τις κυβερνήσεις. Οι νόμοι ακόμη αποτελούσαν διακυβεύματα σε αυτό το κόστος.
«έξω hoi polloi από τα πανεπιστήμια!»
Πιο πρόσφατα, με μια κυβέρνηση αποφασισμένη να καταργήσει το ίδιο το θεσμικό της υπόβαθρο και να επιβληθεί με κάθε μέσο -και πρώτιστα με τη στρατηγική4 εξαγορά5 των μμε6-ο νόμος-πλαίσιο της προηγούμενης υπουργού επισημοποίησε τις προϋποθέσεις της ολιγαρχικής και διαπλεκόμενης διαχείρισης στα πανεπιστήμια επιβάλλοντας ξανά τα Συμβούλια Διοίκησης, εκμηδενίζοντας ό,τι είχε απομείνει από το λεγόμενο αυτοδιοίκητο. Ταυτόχρονα, εισήγαγε (με τηλεσυνελεύσεις σε Τμήματα και Σχολές και προθεσμίες-σοκ) την Ειδική Βάση Εισαγωγής (ΕΒΕ) για τον άμεσο και γρήγορο περιορισμό των εισακτέων (αντί να αυξήσει τις προσλήψεις διδασκόντων-ουσών). Απέκλεισε με μία κίνηση 15.000 παιδιά από τη δημόσια τριτοβάθμια (σύμφωνα με τις πιο συντηρητικές εκτιμήσεις7). Με άλλα λόγια, ο νόμος εκμεταλλεύτηκε την απελπισία των πανεπιστημιακών μπρος στον φόρτο εργασίας τους -έχουμε μακράν τη μεγαλύτερη ψαλίδα στην αναλογία φοιτητών/καθηγητών στην Ευρώπη8 και μας έβαλε να περιορίσουμε οι εμείς οι ίδιοι-ες την πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση.9
Αντί να καταθέσουμε μια σκληρή αυτοκριτική, που και πάλι δεν θα αρκούσε να εξαλείψει αναδρομικά τις ευθύνες μας, ας έχουμε τουλάχιστον συναίσθηση της κατάστασης: Για πολλούς λόγους, οι πανεπιστημιακοί από την προηγούμενη δεκαετία, δεκαετία δραστικής μείωσης μισθών και προσωπικού, αποδειχτήκαμε μία σιωπηλή και υπάκουη επαγγελματική τάξη. Μεταμφιέσαμε την πληγωμένη μας υπερηφάνεια, αλλά και τη μύχια προσμονή μας οι νέοι ιδιώτες να συμπληρώσουν τα εισοδήματά μας, (για να πλησιάσουν, έστω, το επίπεδο των επιδομάτων της δεκαετίας του 2000), με μία ρητορική αξιολογήσεων, πιστοποιήσεων και αριστείας (κι αυτοί διαπρεπείς όροι στη νέα γλώσσα). Ούτε έκφραση αξιοσύνης όμως ούτε αριστεία δεν είναι ο αυθαίρετος αποκλεισμός όλο και περισσότερων από την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Είναι βαρβαρότητα, που επιταχύνει τον κοινωνικό ξεπεσμό και τη διάλυση ενός από τα ελάχιστα στοιχεία δημοκρατικής λειτουργίας του ελληνικού κράτους, τη δυνατότητα για ένα (έστω καχεκτικά) δημόσιο, ένα (με δυσκολία αλλά) δωρεάν, αλλά σίγουρα ένα ανοιχτό σε πολλές και πολλούς πανεπιστήμιο, πράγμα που από μόνο του σημαίνει πολλά: Η υψηλότατη αναλογία (τριών στους τέσσερις) αποφοίτων λυκείων που προχωρούν στην τριτοβάθμια είναι επίτευγμα που καμία άλλη ευρωπαϊκή χώρα δεν είχε να επιδείξει.10 Η αναλογία αυτή βέβαια δεν ισχύει πια.
Η μείωση των εισακτέων στα ΑΕΙ προμηνύει μεσοπρόθεσμα την πιο απότομη, ραγδαία και προοδευτική μείωση από ιδρύσεως του ελληνικού πανεπιστημίου και έγινε με ευθύνη των ίδιων των πανεπιστημιακών που κατά πλειοψηφία τη δέχτηκαν. Αποτελεί ευθεία ετήσια προσφορά στο πελατολόγιο των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων. Έχει ενδιαφέρον ότι μαζί με τον περιορισμό των φοιτητών-τριών στα ΑΕΙ, πτώση παρουσιάζουν παράλληλα και τα ποσοστά συμμετοχής στη μη υποχρεωτική λυκειακή εκπαίδευση από το 201011 (με μικρή ανάκαμψη από το 2016, μάλλον εικονική αφού δεν συνυπολογίζει τα χιλιάδες παιδιά μετανάστες που πέρασαν από την Ελλάδα και συχνά δεν βγήκαν από τα καμπς για μήνες, ούτε για βόλτα, πόσω μάλλον για να πάνε σχολείο)12 Οι πανελλαδικές αντί να αλλάξουν, ή να καταργηθούν, που θα ήταν το σωστό, γίνονται ψυχολογικά ακόμη πιο δυσβάσταχτες και πραγματολογικά παράλογες, η φροντιστηριακή παιδεία μένει ανέγγιχτη. Αυτή η πολιτική της απο-εκπαίδευσης επαφίεται βέβαια και στην ευρύτερη προπαγάνδα και τα ανοιχτά ψέματα των πληρωμένων μμε, μέθοδο που μέχρι στιγμής έχει αναστείλει κάθε φόβο πολιτικού κόστους για όσους νομοθετούν αναμεταξύ τους στη Βουλή. Επένδυσε όμως στην ενίσχυση δύο μέθοδων διακυβέρνησης μέσα στο πανεπιστήμιο: στην καταστολή και τη διάρρηξη της άμεσης επικοινωνίας, τόσο στις εκπαιδευτικές, όσο και στις διοικητικές και τις πολιτικές διαδικασίες: Η δημιουργία των ΟΠΠΙ, χάρη στη μαχητική άρνηση του κοινωνικού κινήματος, εξελίχθηκε σε φιάσκο. Πολλά όμως από τα μέτρα επιτήρησης και ελέγχου διατηρούνται στο ψυγείο, σ’ ένα κράτος που επιδιώκει ρεκόρ αστυνομικών και φυλάκων, (σε πρόσφατες προσλήψεις και σε ποσοστό επί του πληθυσμού – ΕΛΣΤΑΤ), καθώς και ρεκόρ δαπανών σε συστήματα ελέγχου (όχι βέβαια για τα τρένα, την ακτοπλοΐα ή τα λεωφορεία).
Επιπλέον, ως προς τη δεύτερη μέθοδο, αυτήν της διάλυσης του φυσικού διαλόγου, η καθιέρωση ολοένα και πιο αποστασιοποιημένων από τον φυσικό χώρο του πανεπιστημίου σχέσεων μέσω της τηλεκπαίδευσης, των τηλεσυνελεύσεων και των τηλεκλογών, φαίνεται να ριζώνει για τα καλά – και από λύση ανάγκης να γίνεται άλλοθι της γενικής αδράνειας.
το πάθος για τα μετρητά;
Πόσα λεφτά να βγουν από τα δίδακτρα; Ακριβό σπορ η εκπαιδευτική επιχείρηση. Κάποιο από τα 32 ιδιωτικά κολλέγια τετραπλασίασαν τα κέρδη τους μετά την ΕΒΕ13,ωστόσο δεν είναι και τόσο υψηλά για τους επιχειρηματίες τα κέρδη προ φόρων των 16,5 εκ. που μοιράστηκαν από το 2015 ως το 2020, όπως κατέγραψε το ΚΕΠΥ του ΑΠΘ.14
Σίγουρα πάντως το οικονομικό κίνητρο δεν είναι αυτό που διαφημίζουν, το χρήμα δηλαδή, που δήθεν θα παραμείνει στη χώρα από τον φοιτητικό πληθυσμό που αλλιώς θα ξενιτευόταν. Η Ελλάδα σίγουρα έχει αρνητικό ισοζύγιο εισροών/εκροών φοιτητριών-τών και τουλάχιστον το παράδειγμα της Κύπρου αποδεικνύει περίτρανα ότι αυτό δεν πρόκειται να ανατραπεί με την εγκατάσταση περισσότερων ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων. Αντίθετα. αυτή θα προκαλέσει αύξηση του κόστους των διδάκτρων αφού θα περιλαμβάνει μισθούς διευθυντικών στελεχών και υπηρεσιών των χωρών ίδρυσης.15
Εδώ η οικονομική εξίσωση είναι απλή: Για να σπουδάσουν περισσότερες-οι στην Ελλάδα αρκεί να καταργηθεί άμεσα η ΕΒΕ και να ενισχυθούν με μόνιμο προσωπικό, υποδομές και προϋπολογισμό τα δημόσια ΑΕΙ. Και κατόπιν, επαναλαμβάνουμε, να καταργηθούν οι πανελλαδικές εξετάσεις.
Επομένως, ίσως ένα άμεσο χρηματικό κίνητρο στην ελληνική περίπτωση (πέρα από το σαφώς πολιτικό-κίνητρο του ταξικού αποκλεισμού) για τη δημιουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων (δηλ. την αναβάθμιση των υφιστάμενων ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων και την ίδρυση νέων εκπαιδευτηρίων με λίγα τμήματα και αποσπασματικές υπηρεσίες) είναι η επιδίωξη ενός διευρυμένου πλιάτσικου εκ μέρους της αγοράς. Εγχώριοι και κυρίως μεσαίοι επιχειρηματικοί όμιλοι ανυπομονούν να ορμήξουν στο μοίρασμα των κρατικών/διακρατικών επιχορηγήσεων (βλ. εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα Erasmus+, Horizon, LIFE, European Research Council, CREA κ.λπ. που επιτρέπουν αυτήν τη στιγμή μη επιχειρηματικές, ακαδημαϊκές επαφές με το εξωτερικό στα ΑΕΙ).
Το κίνητρο του πολιτικού ελέγχου και της πλήρους εμπορευματοποίησης (μακροπρόθεσμα αυτοκαταστροφικής ακόμη και για τους υποστηρικτές της) είναι πολύ ισχυρότερο. Η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση προσέφερε την καλύτερη ευκαιρία (και η πανδημία ένα σίγουρο τεστ): Όπως η χρηματοπιστωτική -και κατόπιν συνολική- κρίση ευνόησε την παραχώρηση δημόσιων υπηρεσιών, ταμείων και γης σε ιδιωτικά συμφέροντα με εξευτελιστικούς σε όλες τις περιπτώσεις όρους για το κράτος και τους πολίτες, έτσι προετοίμασε το έδαφος για την εισβολή τέτοιων συμφερόντων στη βαριά βιομηχανία της εκπαίδευσης. Αποχαλίνωσε έτσι μια άρχουσα τάξη κρατικοδίαιτη που λειτουργεί ως εργολάβος και όχι ως επενδυτής (διαφορετική κριτική θα κάναμε τότε), μια άρχουσα τάξη που υποστηρίζει πολιτικές μισανθρωπίας και συγκαλύπτει ανερυθρίαστα (άλλοτε και με το χαμόγελο στα χείλη) ειδεχθή εγκλήματα εναντίον των φτωχότερων και των πιο περιθωριοποιημένων, ιδιαίτερα κατά των μεταναστών-τριών και των Ρομά στο εσωτερικό, χωρίς να χάνει ευκαιρία να στηρίζει πολέμους και γενοκτονίες στο εξωτερικό, ενίοτε και πριν καν σπεύσουν οι ισχυρότεροι εταίροι, όπως στην περίπτωση της φρεγάτας στην ερυθρά θάλασσα.
Αυτή είναι τυπική συμπεριφορά νεοαποικίας.“Μια νεοαποικία δεν χρειάζεται πανεπιστήμιο, όπως δεν χρειάζονταν ούτε οι παλιότερες, γι’ αυτό άλλωστε οι αποικιοκράτες δεν έφτιαχναν εκεί πανεπιστήμια, απλώς δέχονταν στις σχολές τους λίγους γόνους της άρχουσας τάξης”,16 γράφει ένας φίλος. Ιδού μια εκδοχή αυτού του καθεστώτος, ήπια αλλά όχι ευκαταφρόνητη: Το 2017 η Ελλάδα ήταν η χώρα που παρήγαγε και εξήγαγε τους περισσότερους, επί του ποσοστού του πληθυσμού της, καθηγητές από όλη την Ευρώπη στα 48 «υψηλόβαθμα» πανεπιστήμια των ΗΠΑ.17 Οι καθηγητές αυτοί, επεσήμανε η συνάδελφος Βιβή Παπαδοπούλου σε ανάρτησή της, έχουν λάβει στη μεγάλη τους πλειοψηφία το πρώτο τους πτυχίο από ελληνικό ΑΕΙ.
Μπορούμε να το ονομάσουμε δείγμα του ελληνικού δαιμονίου, μπορούμε να το ονομάσουμε αξιοκρατία, το φαινόμενο ωστόσο παραμένει αποικιακό και φωτίζει την παγκόσμια κατανομή στη βιομηχανία της γνώσης και της τεχνοεπιστήμης. Και σίγουρα δεν αλλάζει με τα προτεινόμενα ιδιωτικά: Αυτά μόνον αποκαρδιωμένους υπαλλήλους θα ελπίζουν να παραγάγουν: πτυχιούχους που δεν θα έχουν συμμετάσχει ποτέ σε γενική συνέλευση, δασκάλες που θα συνθλίβονται ανάμεσα στα αφεντικά και στους πελάτες τους.
εδώδιμα νεοαποικιακά
Oι George Caffentzis και Silvia Federici είδαν από κοντά και κατέγραψαν ότι όπου πρώην αποικίες, π.χ. στην υποσαχάρια Αφρική (βλ. Νιγηρία τη δεκαετία του ’90 και Γκάνα, Σουδάν νωρίτερα) πήγαν να οικοδομήσουν στιβαρή τριτοβάθμια, το ΔΝΤ έσπευσε να την αποδιαρθρώσει, πατάσσοντας κάθε αντιφρονούντα, ωθώντας τους δασκάλους να προσαρτηθούν από εταιρείες, χρεώνοντας και αποκλείοντας την πλειονότητα από τις σπουδές, χρησιμοποιώντας τα πανεπιστήμια για την τεχνογνωσία κατασπάραξης των πρώτων υλών και την παραγωγή του σχετικού προσωπικού.18
Και τι να διδάσκουν τα πανεπιστήμια, θα πείτε; Ποια γνώση είναι χρήσιμη τόσο στην Αφρική, όσο και εδώ; Πώς σχετίζεται το ήθος με την κατάρτιση; Τι σημαίνει ότι η γνώση είναι ενιαία; Μεγάλη συζήτηση το δυτικό καπιταλιστικό αποτύπωμα στους πλανητικούς πόρους που ενθαρρύνει την τεχνοεπιστημονική εργαλειοποίηση των γνωστικών πόρων19 στη λεγόμενη Ανθρωπόκαινο εποχή20. Μεγάλη συζήτηση, ιστορική και πολιτική, το ποιες από τις αρχές του Διαφωτισμού21 σεβόμαστε ακόμη22 για την απελευθερωτική τους δύναμη. Μεγάλη συζήτηση αν π.χ. ο Ζαν Ζακ Ρουσώ θα εμπνεόταν την πρωτόλεια αυτοκριτική της Δύσης και του αποκαλούμενου ρασιοναλιστικού της μοντέλου αν δεν ερχόταν σε επαφή με τη σκέψη των ιθαγενών της αμερικανικής ηπείρου.23 Εφόσον τα πανεπιστήμια υπάρχουν, καλό είναι να συνεχίσουμε να θέτουμε τέτοια ερωτήματα.
Είναι όμως εμπειρικά αποδεδειγμένο, για κάθε γνωστή στιγμή της πολιτικής ιστορίας των τελευταίων τριών αιώνων, και δεν σηκώνει ρώτημα, ότι η γενικευμένη, κοινή, κοσμική μόρφωση αγοριών και κοριτσιών μέχρι την ενηλικίωση και την πρώτη ωριμότητα ευνοούν τις ικανότητες της συναπόφασης, την κριτική σκέψη, τη συλλογική δημιουργικότητα και την αυτοεκτίμηση. Πρόσφατα παραδείγματα το Ιράν μέχρι το 1979, η Ινδονησία, (όπου τα 12 χρόνια υποχρεωτικής εκπαίδευσης οδήγησαν στη γενική απεργία του 2013, αλλά αμέσως μετά και στην τεράστια επένδυση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων το 2020 στην αμιγώς θρησκευτική παιδεία), τα σχολεία στις κουρδικές επαρχίες της Β. Συρίας, που καταστράφηκαν πρώτα-πρώτα στην τουρκική επίθεση το 2018, τα ζαπατιστικά σχολεία στην Τσιάπας, που βρίσκονται στο στόχαστρο του μεξικανικού κράτους και παρακράτους. (Και πώς θα βρούμε τα λόγια και τις πράξεις να μιλήσουμε για το κλείσιμο της ανώτατης εκπαίδευσης, για τις καταστροφές σε πέντε από τα έξι πανεπιστήμια της Γάζας,24) για τη φίμωση όσων Παλαιστίνιων και Ισραηλινών μιλούν ενάντια στη σφαγή δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, όταν ο πόλεμος εξόντωσης συνεχίζεται και κάθε έκκληση για παιδεία ηχεί σαν αφελής, ναρκισσιστική πολυτέλεια…).
Φαίνεται ότι για του ίδιους λόγους που θεωρούμε τη μόρφωση σημαντική, η μόρφωση παντού δέχεται επίθεση, είτε για να πάψει εντελώς, είτε, όπως εδώ, για να διαστραφεί προς την εμπορευματική της καθυπόταξη.
Δεν μας αγγίζουν ούτε η μοιρολατρία ούτε ο κυνισμός, καταφύγια των αντιφρονούντων που παραδέχονται την ήττα τους μπρος στον παραλογισμό25 της εξουσίας26 Σκεφτόμαστε και νιώθουμε διαφορετικά. Έχουμε την τύχη να είμαστε λειτουργοί της παιδείας, για την οποία δείχνουμε καθημερινά την ευγνωμοσύνη μας, με την υπεύθυνη μελέτη, τον επιστημονικό διάλογο και τη συνάντηση μέσα και έξω από την τάξη – ό,τι και να σημαίνουν ακόμη όλ’ αυτά. Να μην αφήσουμε να μετατραπεί η αποστολή μας σε θλιβερό, κενό προνόμιο. Να μην ζητήσουμε προνόμια από τις μαφίες, ούτε δήθεν δικαιώματα που θα σταθμίζονται με τη μεζούρα και θα ανοιγοκλείνουν με τη στρόφιγγα του εταιρικού κράτους, του κράτους των εκπαιδευτικών υπηρεσιών (και όχι της παιδείας), της παραγωγής κενοτομίας [sic] (και όχι της έρευνας), της οικονομικής εξάρτησης από πολυεθνικές και χρηματιστήρια, αντί για τη δημόσια στήριξη και τον κοινωνικό έλεγχο. Το να δεχτούμε να επικρατήσουν τα δόλια λογοπαίγνια που σήμερα αποδιαρθρώνουν περαιτέρω τα πανεπιστήμια, αντιβαίνει στο χρέος μας, ως εκπαιδευτικών, τουλάχιστον να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους.
Το κείμενο αποτελεί την εισαγωγική τοποθέτηση στην εκδήλωση της Πρωτοβουλίας Πανεπιστημιακών ΑΠΘ-ΠαΜακ με τίτλο «Ενάντια στο δημόσιο πλιάτσικο, για ένα δημόσιο και κοινωνικό πανεπιστήμιο» που πραγματοποιήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2024 στη Νομική Σχολή ΑΠΘ
1 https://esdep.auth.gr/2024/01/17/γσ-εσδεπ-απθ-απόφαση-γενικής-συνέλευσ/
2https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/437452_idiotika-panepistimia-hiliades-neoi-symmetehoyn-sta-syllalitiria-se-oli-ti-hora
3 https://link.springer.com/article/10.1007/s00146-020-01097-6
4 https://thepressproject.gr/diethnis-erevna-gia-tin-eleftheria-tou-typou-stin-ellada-pos-i-kyvernisi-mitsotaki-cheiragogei-tin-enimerosi/
5https://www.avgi.gr/koinonia/418359_i-stratigiki-symmahia-mitsotaki-kai-tileoptikon-stathmon-me-arithmoys
6 https://www.enainstitute.org/η-επικοινωνιακή-διαχείριση-της-πολιτ/
7https://www.alfavita.gr/panellinies/413324_panellinies-2023-pos-i-elahisti-basi-eisagogis-kobei-hiliades-ypopsifioys-kathe
8 https://www.healthpolicycenter.gr/el/publications/9–
9https://www.esos.gr/arthra/74254/ta-50-tmimata-poy-ekapse-i-elahisti-vasi-eisagogis-ehoyn-apo-0-eos-30-eisakteoys-oso
10https://sep4u.gr/34169/ellada-katechei-tin-teleftaia-thesi-stin-e-e-se-pososto-apofoitisis/
11https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Statistics_on_young_people_neither_in_employment_nor_in_education_or_training#Development_of_NEETs_in_the_EU_over_time_for_different_age_groups
12https://op.europa.eu/webpub/eac/education-and-training-monitor-2020/countries/greece_el.html
13https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/414967_kolegio-me-kerdi-47-ekat-2020-meta-tin-elahisti-basi-eisagogis-ayxise-2021-ta
14 https://www.healthpolicycenter.gr/el/publications/9
15 http://iobe.gr/docs/research/RES_05_F_05072017_REP_GR.pdf
16https://www.topontiki.gr/2024/01/01/i-metopiki-epithesi-sto-dimosio-panepistimio/
17 https://www.ekathimerini.com/society/diaspora/223142/greek-professors-a-force-to-be-reckoned-with-in-us-academia/
18 https://libcom.org/article/committee-academic-freedom-africa-newsletter
19 https://uclpress.scienceopen.com/hosted-document?doi=10.14324/LRE.20.1.23
20 https://www.jstor.org/stable/26422925
21 https://www.icps.cat/archivos/WorkingPapers/WP_I_118.pdf?noga=1
22 https://brill.com/display/title/28384
23 https://en.wikipedia.org/wiki/The_Dawn_of_Everything
24 Scholars at Risk 18/12/23 https://www.scholarsatrisk.org/2023/12/call-to-action-the-crisis-in-israel-gaza-and-the-west-bank-and-its-impact-on-academia/).
25 https://www.liberal.gr/ellada/mi-kratika-panepistimia-mia-tharralea-apofasi
26 https://www.amna.gr/home/article/788417/Kur-Pierrakakis-Nauarchida-einai-to-dimosio-panepistimio
