Μαχμούτ Νταρουίς, Όταν έρθει το αύριο (ανθολογία, δίγλωσση έκδοση), μετάφραση: Τζένη Καραβίτη, Επιμέλεια: Ρόνι Μπου Σάμπα, Εκδόσεις Μασάρ 2025
Λίγοι ποιητές κουβαλούν στο έργο τους την ιστορία του λαού τους και είναι συνδεδεμένοι και απόλυτα ταυτισμένοι με τις κορυφαίες σελίδες της, προπάντων δε με τις τραγικές στιγμές της.
Οι στίχοι τους αποτυπώνουν διαχρονικά είτε την εθνική αφύπνιση των ομοεθνών τους, είτε το αγωνιστικό οδοιπορικό σε στιγμές κρίσιμες για την επιβίωση, την ελευθερία και την συνέχεια της ύπαρξής τους, ως διακριτό ανθρώπινο σύνολο με εδαφικά, πολιτισμικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα.
Ένας από αυτούς είναι ο Μαχμούτ Νταρουίς, ο εθνικός ποιητής των Παλαιστινίων, ο λογοτέχνης και μαχητής που συνδέθηκε όσο κανείς άλλος με την πορεία και τον αγώνα του Παλαιστινιακού λαού εναντίον της σιωνιστικής κατοχής και αποικιοκρατίας, του καθεστώτος που του άρπαξε τη γη και την ανεξαρτησία του και επιχειρεί με όλους τους τρόπους να του στερήσει και τη μνήμη της μακραίωνης ιστορίας του.
Ο Νταρουίς γεννήθηκε το 1941 στο χωριό Al Birwa της Γαλιλαίας. Ήταν μόλις έξι χρονών (1947) όταν έγινε η Νάκμπα. Εκτοπίστηκε με την οικογένειά του στη Βυρητό. Επέστρεψαν μετά από ένα χρόνο και βρήκαν το χωριό κατεστραμμένο και τα σπίτια τους να κατοικούνται από εβραίους εποίκους. Εγκαταστάθηκαν σε άλλο χωριό του νεοσύστατου κράτους του Ισραήλ και συνέχισε παράνομα τις εγκύκλιες σπουδές του. Το 1962 δημοσίευσε την πρώτη ποιητική συλλογή του «Πουλιά χωρίς φτερά» και το 1964 έγινε διάσημος για την ορμητική πνοή και την αδιαμφισβήτητη αξία του ταλέντου του. Φυλακίστηκε για τον επαναστατικό του λόγο και για τη συμμετοχή του στην PLO. Αυτοεξορίστηκε στο Κάιρο, την Τύνιδα, το Παρίσι και το Κατάρ. Το 1988 έγραψε την Διακήρυξη της Παλαιστινιακής Ανεξαρτησίας και το 1996 επέστρεψε οριστικά στη Ραμάλα. Έφυγε από τη ζωή το 2008, στο Χιούστον του Τέξας, όπου είχε υποβληθεί σε εγχείρηση καρδιάς. Είχε ζητήσει να ταφεί στη Ραμάλα. Έζησε πολλά χρόνια την εξορία και ανάπλασε την πατρίδα του και τον χάρτη της Παλαιστίνης στην ελεγειακή ποίησή του που συνδυάζει το λυρικό και το επικό στοιχείο. Στρατευμένη η ποίηση του στην υπόθεση του λαού του, έγινε το πνευματικό όπλο του με διεθνή απήχηση. Έγραψε:
Θα ήθελα να βρω μια γλώσσα που να μεταμορφώνει την γλώσσα αυτή καθαυτή σε ατσάλι του πνεύματος – μια γλώσσα για να την χρησιμοποιώ εναντίον αυτών των αστραφτερών ασημένιων εντόμων, αυτών των τζετ εδώ.
Η αντιστασιακή ποίησή του είναι η γλώσσα- ατσάλι που χτυπούσε ανελέητα τη βία του ισραηλινού κράτους. Τον Απρίλιο του 2009, έναν χρόνο μετά την εκδημία του, ο Πορτογάλος συγγραφέας και Νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάγκου, σε μια καταχώρηση στην ιστότοπό του, αποτίνοντας φόρο τιμής στον Παλαιστίνιο ποιητή, έγραψε ανάμεσα σε άλλα:
Τα ποιήματα του Νταρουίς, ριζωμένα στη ζωή, στα πάθη και στους πόθους του Παλαιστινιακού λαού, έχουν ένα κάλλος μορφής που συχνά προσπερνά τις ύψιστες στιγμές του ανείπωτου με λίγες απλές λέξεις, σαν ένα ημερολόγιο όπου μπορείς να ακολουθήσεις βήμα με βήμα, δάκρυ το δάκρυ, τα δεινά – μα και τις βαθιές, αν και σπάνιες, στιγμές χαράς – ενός λαού που έχει υποφέρει μαρτύρια εξήντα χρόνια τώρα χωρίς κανένα τέλος ακόμη στον ορίζοντα. Το να διαβάζεις τον Μαχμούντ Νταρουίς, πέραν της αξέχαστης αισθητικής εμπειρίας, είναι σαν να ξεκινάς μια πορεία σε μια Via Dolorosa κατά μήκος κατεστραμμένων δρόμων ατίμωσης και αδικίας, εν τω μέσω μιας Παλαιστινιακής γής που έχει υποφέρει άγρια στα χέρια των Ισραηλινών (από το περιοδικό Αναγνώστης)
Δεν είναι τυχαία η έκφραση που χρησιμοποίησε ο Σαραμάγκου. Η Via Dolorosa, η «οδός της θλίψης» σε πιστή απόδοση, είναι, κατά τη ρωμαιοκαθολική παράδοση, ο δρόμος της Ιερουσαλήμ που περπάτησε ο Ιησούς, κουβαλώντας τον σταυρό του μαρτυρίου, από το Πραιτώριο ως τον Γολγοθά και τη σταύρωσή του. Ένας δρόμος ανελέητου πόνου, μαστίγωσης και αίματος. Και αν για τον Ιησού η σταύρωση έδωσε το τέλος στο αφόρητο βασανιστήριο μιας εβδομάδας, για το σώμα και την ψυχή του Παλαιστινιακού λαού, που περπατάει στους ίδιους αρχαίους δρόμους, δεν έχει τελειώσει το πολύχρονο μαρτύριο, μέχρι σήμερα που μιλάμε.
Αυτό ακριβώς είναι η ποίηση του Νταρουίς, μια «οδός της θλίψης», μια διάβαση στη ματωμένη ιστορία του λαού του, μια δημόσια έκφραση του πένθους για την απώλεια της πατρίδας και των αγαπημένων του προσώπων, τον εκτοπισμό, την εξορία, που καταλήγει όμως όχι σε έναν συντριπτικό θρήνο και στην παραδοχή της ήττας, αλλά στην κατάφαση της ζωής και σε μανιφέστο αγώνα. Τα δάκρυα γίνονται το λίπασμα για την ευφορία του εδάφους, όπου το παρελθόν και το βιωμένο παρόν θα καλλιεργήσουν το μέλλον και θα εμπνεύσουν τις νέες γενιές που επιμένουν και αντιστέκονται. Γι’ αυτό αποκάλεσα την ποίησή του ελεγειακή με την πρωταρχική και αρχαία σημασία του όρου (έλεγος σημαίνει θρήνος), καθώς αποτελεί ένα θρηνητικό άσμα ασμάτων και ταυτόχρονα μια λυρική ωδή στη ζωή, στον έρωτα, στην επανάσταση.
Η παρούσα δίγλωσση συλλογή (ελληνικά και αραβικά), σε μετάφραση από τα αγγλικά της φιλολόγου-ποιήτριας Τζένης Καραβίτη και επιμέλεια του Ρόνι Μπου Σάμπα, και με εξώφυλλο το χαρακτικό της εικαστικού Παρασκευής Ζέρβα, συνιστά σπουδαία συμβολή για την μετάδοση της φωνής του και του αιτήματος για αλληλεγγύη και δικαιοσύνη. Ας ανιχνεύσουμε στους στίχους της τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά.
Η μεταφράστρια συνέδεσε στην εισαγωγή της το έργο του Νταρουίς με τον σεξπηρικό Άμλετ ως προς το αίτημα για απονομή δικαιοσύνης από έναν ισχυρό βασιλιά. Ας μου επιτραπεί να κάνω τη σύνδεση με τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Δ. Σολωμού. Παρά τις διαφορές τους, με κυρίαρχο το ύφος και τον τρόπο του μοντερνισμού στον Παλαιστίνιο ποιητή, διέκρινα ομοιότητες στη βασική θεματολογία, που συνίσταται στη θλίψη για την υποδουλωμένη πατρίδα, στον έρωτα για τη φύση και τη γυναίκα, στην έγνοια για τη μητρική γλώσσα, στο παθιασμένο αίτημα για ελευθερία. Κι αν στον Σολωμό η πατρίδα, υπό το πνεύμα του ρομαντισμού, συμβολίζεται στην αιθέρια, θηλυκή μορφή μιας θεότητας, στον Νταρουίς έχει ξεκάθαρο όνομα. Παλαιστίνη λέγεται, η «Κυρά και μητέρα» όλων, όπως η αρχετυπική μητέρα στην τέχνη των λαών της Μεσογείου. Η πατρίδα δεν είναι απλώς ένας γεωγραφικός τόπος, είναι ο ψυχικός σύνδεσμος που δημιουργείται από τη γέννηση, το πρώτο βίωμα του παιδιού και την εμπειρία του ενήλικα ως τον θάνατό του. Έχει υλική υπόσταση πριν γεννήσει το συναίσθημα κι αυτό με τη σειρά του δεν μπορεί ποτέ να αποκοπεί από την πρώτη ύλη που το γονιμοποίησε. Είναι φτιαγμένη από σάρκα και οστά, έχει φλέβες όπου μέσα τους ρέει ο χρόνος, οι εποχές, οι μήνες, το ψωμί της και τα τραγούδια της, οι άντρες και οι γυναίκες, η καθημερινότητα και ο αγώνας, ο φόβος και η αγωνία, η μνήμη, ο θάνατος και η ζωή. Διαβάζω επιλεγμένους στίχους από το ποίημα με τίτλο « Ό,τι δίνει αξία στη ζωή μας βρίσκεται σ΄ αυτή τη γη»:
Ό, τι δίνει αξία στη ζωή μας το έχουμε σ΄ αυτή τη γη:
τις τελευταίες μέρες του Σεπτέμβρη, την ομορφιά της ώριμης γυναίκας, το ρολόι στη φυλακή….
Ό, τι δίνει αξία στη ζωή μας το έχουμε σ΄ αυτή τη γη: πάνω σ΄ αυτή τη γη.
Έχουμε την Κυρά της, μητέρα κάθε αρχής, μητέρα κάθε τέλους. Τη λέγαν Παλαιστίνη.
Το όνομά της Παλαιστίνη έγινε κι αργότερα.
Κυρά μου, επειδή είσαι η Κυρά μου, έχει αξία η ζωή μου.
Η ηθική θεμελίωση της ζωής του πολιορκημένου δεν αναζητείται σε υπερβατικούς κόσμους, ούτε σε μια μεταφυσική αντίληψη του επέκεινα.
Αύριο θα αγαπάμε τη ζωή.
‘Όταν έρθει το αύριο, τη ζωή θα τη λατρεύουμε
όπως και είναι, ήσυχη η δόλια, γκρίζα ή πολύχρωμη…
δίχως Ανάσταση νεκρών και δίχως Κρίση
Στηρίζεται στα γήινα υλικά που τη συνθέτουν, σαν «το χορταράκι πάνω στην πέτρα».
Το γενέθλιο χώμα, το φεγγάρι που αντικρύζει στον ουρανό του, τα πουλιά, η αιωνόβια ελιά, η μάνα και το πατρικό σπίτι με τα πολλά παράθυρα, είναι οι κλώνοι μιας ρίζας που βυθίζεται στη μνήμη και οι χυμοί της ποιητικής του γλώσσας που απαιτεί τη δικαιοσύνη. Αν ο Σολωμός, κινούμενος ανάμεσα σε δύο γλώσσες, έγραψε με αγωνία «Μήγαρις έχω άλλο στον νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;» ταυτίζοντας την ατομική και εθνική ταυτότητα με τη γλώσσα, ο Νταρουίς βλέπει σ΄αυτήν το βασικό όργανο της αντίστασης. Οι λέξεις του είναι όπλα ακαταμάχητα, αθάνατα στον χρόνο, είναι οι τιμωροί στο δικαστήριο της ανθρωπότητας, είναι οι ιστοί που συνθέτουν την χαμένη πατρίδα. Στους καταληκτικούς στίχους της «Καταγωγής» δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας για το πώς την εννοεί
«Όλες τις λέξεις για το δικαστήριο του αίματος τις έμαθα, για να παραβιάσω τους κανόνες. Τις έμαθα και τις διέλυσα για να συνθέσω μία και μοναδική πατρίδα».
Αυτή η διάλυση και ανασύνθεση των λέξεων καταγράφεται χαρακτηριστικά στην «Τοιχογραφία», στο ποίημα που τεμαχίζει το όνομά του και με την ακροστιχίδα που δημιουργεί, σαν παιχνίδι και σαν παιδικό τραγούδι, αφιερώνει το κάθε γράμμα σε όσα ζωγράφισαν την τοιχογραφία του βίου του και έδωσαν σώμα στην τέχνη του. Ένα ταμπλό βιβάν, αναδύεται, ένας πίνακας ζωής γεμάτος λυρικές εικόνες, χρωματισμένος από τον πλούτο της αραβικής γλώσσας:
«Μα για την τρέλα του έρωτα, για τον ορφανεμένο,
Χ για τον κήπο και την ερωμένη, για δύο διλήμματα και δύο θλίψεις.
Μ για την ασωτία, τον ερωτόληπτο, για έναν προαναγγελθέντα θάνατο στην εξορία….
το όνομα αυτό είναι δικό μου και των φίλων μου…
ό, τι ήταν δικό μου, δικό μου μένει,
το χθες μου και το αύριο το μακρινό ό, τι θα φέρει».
Εξωτερικά και εσωτερικά τοπία περικλείονται σε ένα όνομα, σε μια και μόνο λέξη. Τους πήραν τη γη, τα σπίτια, τους αγαπημένους τους, όμως δεν μπορούν να τους πάρουν τα ονόματά τους, ούτε τη γλώσσα, την κιβωτό της μνήμης.
Η εξορία, τα πρόσωπα της προσφυγιάς, οι συναγωνιστές του, η φυλακή, ο θάνατος των φίλων, κατέχουν εξέχουσα θέση στην ποίηση του Νταρουίς. Και πώς αλλιώς, αφού η ζωή του κύλησε στους δρόμους του εκτοπισμού, του εγκλεισμού και των διώξεων. Με τον κουβεντιαστό του τόνο, με τις απλές και όχι σπάνιες λέξεις, καθιστά οικεία τα πρόσωπα, οικουμενικό τον τόπο, γνώριμο το περιβάλλον, παναθρώπινο το συναίσθημα. Ο σύντροφος του αγώνα και της φυλακής, Άχμαντ αλ Ζάαταρ, που του αφιερώνει το ομότιτλο τραγούδι , αυτός «που ξεχάστηκε ανάμεσα σε δύο πεταλούδες» γίνεται και δικός μας φίλος, ο μαχητής που έβρισκε τον εαυτό του «σε κάρα, σε θαλασσινά τοπία, στη νυχτερινή μοναξιά της φυλακής των «αδελφών», στους εφήμερους έρωτες, στα ίχνη της αλήθειας, γίνεται το όνομα του θλίψης και του πόνου της μοναξιάς που ακολουθεί την οδυνηρή απώλεια.
Οι γυναίκες και ο έρωτας συνιστούν πρωταρχική ποιητική ύλη στο έργο του. Η μνήμη του σώματος είναι η πιο ισχυρή, λένε οι ειδικοί. Μέσα στο εμπόλεμο κλίμα ο έρωτας, αν και συχνά ατελέσφορος, παραμένει πηγή ζωής, μούσα και οδηγός στη ζωή του. «Έστησεν ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη» έγραψε ο Σολωμός. Οι στίχοι του Νταρουίς πάλλονται από το ισχυρό αυτό συναίσθημα. Άλλοτε δανείζεται αισθαντικά την απελευθερωμένη φωνή της γυναίκας κι άλλοτε γράφει σαν άντρας με ειλικρίνεια για το άδοξο τέλος της σχέσης.
«Είμαι γυναίκα, τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο…
Το άνθος της αμυγδαλιάς με κάνει να πετώ τον Μάρτη απ’ το μπαλκόνι μου, με νοσταλγία για όσα λέει το μακρινό εκείνο: «Άγγιξε με και θα φέρω τ’ άλογό μου στις πηγές»…
Ζεις μέσα μου και ζω μέσα σου, σ’ εσένα και για σένα,
αγαπώ τη διαύγεια του αμοιβαίου μας ανοίγματος, είμαι δική σου όταν πλημμυρίζω τη νύχτα,
αλλά δεν είμαι τόπος ούτε ταξίδι, είμαι γυναίκα.
Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο»
Δεν έχω διαβάσει πιο ωραίους στίχους από άντρα για γυναίκα. Οι επιρροές από την παλιά αραβική ποίηση είναι ευδιάκριτες όταν της απευθύνεται. Ο λυρισμός του απογειώνεται στο ποίημα «Μάθημα από το Κάμα Σούτρα», καλώντας τον εραστή να δείξει υπομονή και τρυφερότητα στην ερωμένη:
Περίμενέ την και πρόσφερέ της νερό πριν το κρασί.
Μη ρίξεις το βλέμμα σου στις δύο κοιμισμένες πέρδικες στο στήθος της.
Περίμενε και άγγιξέ της απαλά το χέρι την ώρα που ακουμπάει το ποτήρι στο μάρμαρο.
Σαν να της φέρνεις την πρωινή δροσιά, περίμενε
Είναι τόσο πολυεπίπεδη η ποίησή του και μαρτυρεί πλατιά καλλιέργεια πνεύματος, καθώς εκτείνεται από τα αρχαία κείμενα, τη Βίβλο, την ελληνορωμαϊκή γραμματεία, τη μυθολογία και τις αραβικές παραδόσεις, ώστε θα χρειαζόμασταν άλλη μια εκδήλωση για να σχολιάσουμε διεξοδικά κάθε μοτίβο της γραφής του, κάτι που ξεπερνά τα όρια μιας εισήγησης. Άλλωστε αξίζει να διαβάσετε την ανθολογία και να διαπιστώσετε ιδίοις όμμασι το εύρος και το βάθος της θεματικής του. πχ. η συχνή αναφορά στο πρόσωπο της μητέρας, οι αναφορές στα βιβλικά κείμενα, τα πουλιά ως σύμβολα της ξεγνοιασιάς και της παιδικότητας.
Επιλογικά και για να μη σας κουράσω, θα κλείσω με την νοσταλγία που διαποτίζει τους στίχους του, τη λαχτάρα μιας απλής ζωής που δεν γνωρίζει φραγμούς και διώξεις, αντίθετα, κυλάει ήρεμα μέσα στην επανάληψη της ειρηνικής καθημερινότητας.
Λαχταρώ το ψωμί της μάνας μου, τον καφέ της το άγγιγμά της….
τη ζωή την τιμώ, τη λατρεύω,
γιατί αν παραιτηθώ και πεθάνω,
θα νιώσω μεγάλη ντροπή να με κλάψει η μάνα μου
Τέλος, η έκκληση για αλληλεγγύη στο πασίγνωστο ποίημά του «Να σκέφτεσαι τους άλλους» ξυπνάει την οικουμενική συνείδηση για στήριξη του αγώνα του λαού του, ενώ η επιθετική προσταγή στον εχθρό να φύγει από τον τόπο του, εντείνει το αντιστασιακό πνεύμα και γίνεται προσκλητήριο αγώνα για τις νέες γενιές.
Φύγετε λοιπόν από τη γη μας,
απ΄την ξηρά μας, από τη θάλασσα μας, απ’ το σιτάρι,
απ’ το αλάτι μας, απ’ την πληγή μας, από παντού.
Φύγετε από τις μνήμες της μνήμης
Φτιαγμένη από το αίμα του λαού του, βαθύτατα ουμανιστική, η ποίηση του Νταρουίς, ξεπερνά τα σύνορα εμπνέει και συγκινεί κάθε πολίτη του κόσμου, κάθε άνθρωπο που διψά για ελευθερία και δικαιοσύνη.
Όταν έρθει το αύριο, ας ευχηθούμε να δούμε ελεύθερη την Παλαιστίνη!
Το κείμενο για τη συλλογή «Όταν έρθει το αύριο» είναι η εισήγηση της Αθηνάς Παπανικολάου στην εκδήλωση-παρουσίαση του βιβλίου, που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, την Τρίτη 9/12/2025.
