«Όλα αλλάζουν», εκτός από τη δήθεν εγωιστική φύση μας

Marshall Sahlins, Τι στο… Φουκό;! (μτφρ.: Νίκος Κούρκουλος), Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σσ. 183

Υπήρξαν ανθρωπολόγοι που συμμετείχαν στη διακυβέρνηση αποικιών και, πιο πρόσφατα, ανθρωπολόγοι που στρατολογήθηκαν από το αμερικανικό Πεντάγωνο, για να διευκολύνουν την διείσδυση του αμερικανικού στρατού στις πολιτισμικά αδιαφανείς περιοχές του Ιράκ και του Αφγανιστάν: καρπός των στρατολογήσεων αυτών, που επέβλεψε ο στρατηγός Ντέιβιντ Πιτρέιας (David H. Petraeus), ήταν το Εγχειρίδιο Αντιεξέγερσης που εξέδωσε το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, για να θυμίσει τις τακτικές αντιεξέγερσης που εφαρμόστηκαν (απολύτως ανεπιτυχώς…) στον πόλεμο του Βιετνάμ, αξιοποιώντας γνώσεις ανθρωπολόγων για τους ιθαγενικούς πολιτισμούς.

Υπήρξαν, όμως, και ανθρωπολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο όπως ο Μάρσαλ Σάλινς – ο άνθρωπος που το 1965 καθιέρωσε την «πανεπιστημιακή καθιστική διαμαρτυρία» (teach-in) ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ. Το 2014, το Δίκτυο Ανήσυχων Ανθρωπολόγων (Network of Concerned Anthropologists) εξέδωσε το Εγχειρίδιο Αντι-αντιεξέγερσης, με στόχο ρητά διατυπωμένο, ήδη στο εξώφυλλο, την αποστρατιωτικοποίηση της αμερικανικής κοινωνίας: ο πρόλογος του Σάλινς στην έκδοση αυτή βεβαίωνε ότι η γενιά του παγκόσμιου ’68 ήταν ακόμα πολύ νέα για να πάει σπίτι της.

Φέτος, στις αρχές Απρίλη, αυτός ο ωραίος άνθρωπος έφυγε από τη ζωή στα 90 του. Λίγες μόλις μέρες μετά, χάρη στην κοπιαστική, αλλά θαυμάσια μετάφραση του Νίκου Κούρκουλου, αποκτούσαμε ένα ακόμα βιβλίο του Σάλινς στα ελληνικά – καλό ερέθισμα για να τον ανακαλύψει κανείς, αν ως τώρα δεν γνώριζε τη δουλειά του ενάντια στη δυτική πίστη περί εγωιστικής και καταστροφικής ανθρώπινης φύσης, ενάντια δηλαδή στην πεποίθηση που, από τον Θουκυδίδη μέχρι τον Χομπς, παρουσιάζει «αναπόφευκτο» το κράτος (και, μετά τον Άνταμ Σμιθ, αναπόδραστο τον καπιταλισμό).

Ανθρώπινη φύση είναι ο πολιτισμός

Αξιοποιώντας την εργασία του Καρλ Πολάνυι στην δική του «Πρωταρχική Κοινωνία της Αφθονίας» (Κοινωνίες του μοιράσματος, μτφρ.: Θανάσης Κουραβέλος, Πολιτειακές Εκδόσεις 2009), και επιμένοντας ότι «ανθρώπινη φύση είναι ο πολιτισμός» στη Δυτική Ψευδαίσθηση της Ανθρώπινης Φύσης (μτφρ.: Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2010 και στις Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας (μτφρ.: Κ. Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια 1997) (1), ο Σάλινς εξηγεί εδώ γιατί η ανθρωπολογία ενδιαφέρει τον μη ειδικό (και, σε κάθε περίπτωση, γιατί η ίδια δεν εξαντλείται στη ματιά του Δυτικού αποικιοκράτη πάνω στους ιθαγενείς):

Ο πρώτος μου μέντορας στην ανθρωπολογία, ο Λέσλι Γουάιτ, συνήθιζε να λέει: «Κανένας πίθηκος δεν μπορεί να καταλάβει τη διαφορά ανάμεσα στο αγιασμένο νερό και το αποσταγμένο νερό» – επειδή δεν υπάρχει χημική διαφορά […]  Αυτό ήταν ένα συνοπτικό μάθημα για το τι σημαίνει «σύμβολο και τι σημαίνει «πολιτισμός» […] Όχι ότι οι άνθρωποι είναι ή ήταν ποτέ αυτό που λένε «άγραφες πλάκες», δίχως καμία βιολογική επιταγή. Μόνο που αυτό που επιλέχθηκε, αποκλειστικά στο γένος Homo, ήταν η περιστοίχιση αυτών των επιταγών με ποικίλες μορφές νοήματος, γι’ αυτό και η ικανότητα να ικανοποιηθούν, να μετουσιωθούν, να κατασταλούν ή να οργανωθούν διαφορετικά […] Οι βιολογικές τάσεις έγιναν τέτοιες σύμφωνα με τους τρόπους που συγκροτήθηκαν συμβολικά και εφαρμόστηκαν πολιτισμικά. Έχουμε τον εξοπλισμό για να ζήσουμε χίλιες διαφορετικές ζωές, όπως παρατηρούσε ο Κλίφορντ Γκερτς, μολονότι καταλήγουμε να ζούμε μόνο μία. Αυτό είναι εφικτό μόνο εάν οι βιολογικές ανάγκες και ορμές δεν καθορίζουν τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο πρέπει να εκφραστούν (σ. 149-150).

Τα πιο σπουδαία πράγματα λέγονται (και) στ’ αστεία

Το 1993 ο Σάλινς προσκαλείται στην Οξφόρδη, στο Συνέδριο της Ένωσης Κοινωνικών Ανθρωπολόγων της Κοινοπολιτείας, που οργανώνεται κάθε δέκα χρόνια. Οι διοργανωτές τού έχουν αναθέσει την «μετασυμποσιακή ψυχαγωγία», έναν διασκεδαστικό λόγο πάνω στα θέματα που απασχολούν τους συνέδρους: ως γνωστόν, μερικά από τα σοβαρότερα πράγματα λέγονται στ’ αστεία. Το κείμενο εκδίδεται αρχικά με τίτλο «Περιμένοντας τον Φουκό» –και δικαίως: ο Σάλινς επιτίθεται στον Φουκό και τον μεταδομισμό με βιτριολικά αστεία–, και το 2018 κυκλοφορεί προσαυξημένο και επικαιροποιημένο. Ο μεταδομισμός έχει την τιμητική του:

Τρεις διαιτητές της πρώτης κατηγορίας του μπέιζμπολ συζητούσαν για το πώς δηλώνουν μπαλιές και χτυπήματα (balls and strikes). «Τα δηλώνω όπως είναι», είπε ο πρώτος. «Εγώ», είπε ο δεύτερος, «τα δηλώνω όπως τα βλέπω». «Όχι», είπε ο τρίτος, που ήταν κι ο παλιότερος, «δεν υπάρχουν καν, ώσπου να τα δηλώσω εγώ». Από τεχνική άποψη […] αυτό ονομάζεται «η αυθαίρετη φύση του σημείου του διαιτητή». Εξού και το μεταδομιστικό ρητό: «Μην είσαι τοό…σο-σίουρος» (Don’ t be Saussure) (σ. 20).

Ο Σάλινς τρολάρει ανηλεώς την επιμονή των μεταδομιστών στην «ασταθή φύση της πολιτισμικής λογικής»: στα νοήματα που, όπως υποστηρίζουν, «είναι διαφορετικά για άντρες και γυναίκες, αρχηγούς και κοινούς θνητούς, πλούσιους και φτωχούς, γέρους και νέους […] σάμπως διαφορά να σήμαινε απαραίτητα αταξία»:

Για να μπορούν καν να διαμφισβητούνται οι κατηγορίες, πρέπει να υπάρχει ένα κοινό σύστημα συνεννόησης, που να εκτείνεται και στα πεδία, τα μέσα, τους τρόπους και τα θέματα της διαφωνίας. Οι εν λόγω διαφορές, επιπλέον, συνεπάγονται κάποια σχέση […] Υπάρχει κάποιο σύστημα στις διαφορές, κάποιο σύστημα των διαφορών. Ο Μπαχτίν δεν σκέφτηκε ούτε για μια στιγμή ότι η παρουσία αντιπολιτευόμενων φωνών ήταν ασυστηματοποίητη. Εκείνο που έλεγε ήταν ότι, σε συνδυασμό με την επίσημη αγόρευση (discourse), η ετερογλωσσία αυτή δημιουργούσε ένα πιο πολύπλοκο σύστημα (σ. 41).

Αν όλα αλλάζουν, υπάρχει άραγε τουλάχιστον το παρόν;

Τι νόημα έχει η ανθρωπολογία, η μελέτη των πολιτισμών, αν τα νοήματα διαφέρουν σε βαθμό που να μην σχετίζονται, κι αν οι πολιτισμοί αλλάζουν διαρκώς («τα πάντα ρει»); Τι νόημα έχει γενικά να κοιτάς προς τα πίσω, αφού «όλα αλλάζουν», άρα αλλάζει και η εκάστοτε ματιά μας για το παρελθόν;

Είναι τέτοια η συνεχής ροή που κανείς δεν μπορεί να βάλει το πόδι του δυο φορές στον ίδιο πολιτισμό. Ωστόσο, αν δεν είχε επιβληθεί συμβολικά ταυτότητα και σταθερότητα στις κοινωνικές πρακτικές, όπως και στους ποταμούς, και όχι μόνο από τους ανθρωπολόγους αλλά και από τους λοιπούς ανθρώπους, δεν θα μπορούσε ένα υπάρξει συνεννόηση, ούτε καν πνευματική υγεία, πόσο μάλλον κοινωνία (σ. 19).

Η μεταμοντέρνα πίστη στη διαρκή αλλαγή των πάντων κάνει πολλούς φοιτητές να θεωρούν αδύνατη κάθε εθνογραφία: «πρόκειται απλώς για τη δική μας “κατασκευή του άλλου”». Αν όμως συνεχίσουμε σ’ αυτό το δρόμο, λέει ο Σάλινς,

πενήντα χρόνια μετά κανείς δε θα δίνει την παραμικρή προσοχή στο έργο που κάνουν τώρα (σ. 43)

αφού θάχει αλλάξει κι αυτό, και η ματιά μας πάνω του!

Σάλινς εναντίον Τραμπ

Αναγκαία διευκρίνηση: όσα έχει να πει η πολιτιστική ανθρωπολογία του Σάλινς δεν εξαντλούνται στην παλαιολιθική εποχή (τα Stone Age Economics), τους Φίτζι ή τους Ασουάρ του Αμαζονίου. Αφορούν και τα εντελώς σύγχρονα:

[Χ]ρησιμοποιώντας την προεδρία για να αυξήσει την προσωπική του περιουσία και μοιράζοντας θέσεις κλειδιά σε μέλη της οικογενείας του, το καθεστώς του κ. Τραμπ θυμίζει περισσότερο μια κλασική τριτοκοσμική δικτατορία παρά την κλασική αμερικανική δημοκρατία. Υποχρεωνόμαστε με κάπως άγαρμπο τρόπο να συνειδητοποιήσουμε ότι η δημοκρατία δεν συνίσταται απλώς από ένα σύνταγμα και μια αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση […] μια μακριά πνευματική παράδοση, από τη Δημοκρατία στην Αμερική του Αλέξις ντε Τοκβίλ μέχρι το έργο του καθηγητή Λεβίτσκι και των συναδέλφων του, δείχνει ότι μια δημοκρατική διακυβέρνηση στηρίζεται σε μια δημοκρατική κοινωνία εθίμων, κανόνων, νορμώ και ηθικών αρχών – ή αλλιώς, πάει περίπατο (σ. 147).

Οι εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου έχουν την καλή συνήθεια να «επιμένουν» στους συγγραφείς που συστήνουν στο ελληνικό κοινό: το Τι στο …Φουκό;! είναι το τέταρτο βιβλίο του Σάλινς που εκδίδουν – πυκνό, προκλητικό και αστείο, τόσο που να δικαιώνει την επιμονή.

(1) Για τις πολύ πρόσφατες αυτές «ανακαλύψεις» οφείλω ευχαριστίες στον Χρήστο Λάσκο και τον Γιάννη Νικολόπουλο.