Domenico Losurdo, Προς μια κριτική της έννοιας του ολοκληρωτισμού -Ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος: αποτυχία, προδοσία ή διαδικασία μάθησης; , Οκτάνα 2024, σελ. 128
Η φιλοσοφία είναι «ο καιρός μας, όπως τον συλλαμβάνει η σκέψη» [Χέγκελ, Φιλοσοφία του Δικαίου]
Stefano Azzara
Αν η φιλοσοφία είναι ο καιρός μας, όπως τον συλλαμβάνει η σκέψη, τότε η φιλοσοφία έχει κατεξοχήν πολιτικό χαρακτήρα. Κάθε πολιτική, όμως, είναι αγώνας και η φιλοσοφία είναι ταξική πάλη στο πεδίο της θεωρίας, για να χρησιμοποιήσω την διατύπωση του Αλτουσέρ.
Ο Ντομένικο Λοζούρντο δεν είναι πολύ γνωστός στην Ελλάδα. Στη γλώσσα μας τον σύστησε το εκδοτικό της «Ασυνέχειας», με δύο από τα μεγάλα του έργα, το Λεξικό της αμερικανικής ιδεολογίας -Η γλώσσα της Αυτοκρατορίας και την Πάλη των τάξεων –κριτική του δεύτερου από μέρους μου υπάρχει σε παλιότερο alter-βιβλίο (https://alterthess.gr/giati-chanei-i-aristera-mia-paradoxi-ekdochi-apantisis-toy-christoy-laskoy/).
Τώρα οι εκδόσεις Οκτάνα μας δίνουν την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με την σκέψη του, προσφέροντάς μας δύο εμβληματικά, ως προς την ποιότητα, αλλά και την συντομία τους, κείμενα, που αφορούν τις βασικές θεματικές, που απασχόλησαν τον Λοζούρντο για δεκαετίες και μέχρι τον θάνατό του, το 2018.
Το πρώτο κείμενο αφορά την κριτική του φιλελευθερισμού ως πολιτική ιδεολογία με επίκεντρο την, προσφιλή στους φιλελεύθερους, έννοια του ολοκληρωτισμού. Πρόκειται για τον πιο δραστικό όπλο των φιλελεύθερων εναντίον των αριστερών αντιπάλων τους -είναι ένας τρόπος κι αυτός, για να διεκδικήσουν ως δική τους και τη δημοκρατία.
Το γεγονός ότι ο φιλελευθερισμός δεν υπήρξε ιστορικά φιλικός προς τη δημοκρατία είναι τόσο εμπεριστατωμένο, που δεν απαιτεί επιπλέον, νομίζω, επιχειρήματα. Η ελευθερία των φιλελεύθερων υπήρξε, πάντα και παντού, πρώτα από όλα, ελευθερία των ιδιοκτητών να χαίρονται απεριόριστα την ιδιοκτησία τους. Στο πλαίσιο αυτό, ούτε η δουλεία ούτε η δωδεκάωρη εκμετάλλευση των παιδιών στα εργοστάσια ούτε η εγκληματική αποικιοκρατία συνιστούσαν «λόγο ανησυχίας». Γι’ αυτό, άλλωστε, οι φιλελεύθεροι ήταν τόσο εχθρικοί απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση -στον Ροβεσπιέρο, δηλαδή, που υποστήριζε ως πρώτο το δικαίωμα στη ζωή. Γι’ αυτό λυσσούσαν πάντα εναντίον των εργατικών οργανώσεων -παραβίαζαν την ελευθερία των συμβάσεων. Γι’ αυτό, ακόμα, θεωρούσαν και πάλεψαν με νύχια και με δόντια για να διατηρήσουν το εκλογικό δικαίωμα ως προνόμιο των ιδιοκτητών.
Το σύνολο των δημοκρατικών θεσμίσεων και δικαιωμάτων υπήρξε κατάκτηση τεράστιων αγώνων από την εργατική τάξη, τις γυναίκες, τους αποικιοκρατούμενους σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του καπιταλισμού. Και είναι διαρκώς διαμφισβητούμενα. Ο πλουτοφασισμός της εποχής μας τα αμφισβητεί εκ νέου, όντας υπερφιλελεύθερος.
Προσοχή, δεν μιλάμε για το νεοφιλελευθερισμό, αλλά για το φιλελευθερισμό χωρίς πρόθεμα. Παραλλαγή του, άλλωστε, είναι ο πρώτος. Ο Χάγεκ δεν θεωρούσε τον εαυτό του νεοφιλελεύθερο -φιλελεύθερος ήταν ο άνθρωπος. Ιδίως, στα κρίσιμα, όταν, π.χ., επρόκειτο για την υπεράσπιση του ναζισμού ως φραγμού στον «ασιατικό μαρξισμό» ή την υποστήριξη του Πινοσέτ.
Ο Λοζούρντο, αναλύοντας την έννοια του ολοκληρωτισμού, κάνει κυριολεκτικά φύλλο και φτερό τον φιλελευθερισμό.
Δείχνει ανάγλυφα τον πρωτοπόρο ρόλο του στην πολεμική αντιμετώπιση των «άγριων» κατώτερων τάξεων, στην πλήρη άρνηση δικαιωμάτων στους φτωχούς και τις γυναίκες, στην εμφατική υπεράσπιση του ιμπεριαλισμού. Μπερκ, Τοκβίλ, Ντισραέλι, Χάγεκ συναγωνίζονται στη θεωρητική τεκμηρίωση (sic) αυτής της μισανθρωπικής, κατεξοχήν καπιταλιστικής ιδεολογίας.
Ο φιλελευθερισμός έχει στον πυρήνα του τον ατομικισμό, που είναι ότι πιο αντίθετο στο αίτημα για αυτοπραγμάτωση του κομμουνισμού, το οποίο είναι καθολικό αίτημα, που αφορά απολύτως όλους τους ανθρώπους.
Ο φιλελεύθερος ατομικισμός είναι το πολιτικό αντίστοιχο του παρανοϊκού κτητικού ατομικισμού. Η ελευθερία στον κομμουνισμού είναι καθολική ανθρώπινη ιδιότητα, στον φιλελευθερισμό είναι δικαίωμα των κατόχων.
Αυτή η έννοια της ελευθερίας είναι κοινή με τους ρατσιστές και τους φασίστες. Ο Γκομπινώ βάσιζε τον ρατσισμό του στις «φιλελεύθερες παραδόσεις των Αρίων», ο Ρόζενμπεργκ εμφάνιζε ως πρότυπο για το χιλιόχρονο Ράιχ τις ΗΠΑ, αυτήν την «υπέροχη χώρα του μέλλοντος», για τον Χίτλερ «[η] Γερμανία καλούνταν να ακολουθήσει το παράδειγμα [των ΗΠΑ] και να επεκταθεί στην Ανατολική Ευρώπη ωσάν προς κάποια άγρια Δύση, συμπεριφερόμενη στους ιθαγενείς όπως οι Αμερικανοί είχαν συμπεριφερθεί στους ερυθρόδερμους» (σελ. 61).
Ο Χίτλερ, άλλωστε, στο Mein Kampf, «άσκησε σκληρή κριτική στο όραμα του κόσμου που επέμενε να αποδίδει “δημιουργική, πολιτισμικά παραγωγική δύναμη στο κράτος”, το οποίο όχι απλώς υποβάθμιζε τη σημασία της φυλής, αλλά ήταν επίσης ένοχο “υποτίμησης του ατόμου” (σελ. 48).
Ο Λοζούρντο ασκεί εξαιρετικά πειστική κριτική στο εμβληματικό έργο της Χάνα Άρεντ σχετικά με τον ολοκληρωτισμό. Αναλύει τις προφανείς αντιφάσεις της: ενώ στα πρώτα δύο μέρη του βιβλίου της αναπτύσσει την έννοια με αναφορά στο μεταπολεμικό σιωνισμό και τον καπιταλιστικό ιμπεριαλισμό, στη συνέχεια, προσαρμοζόμενη στο ψυχροπολεμικό πρόταγμα, ασχολείται κατεξοχήν με τον «κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό». Ενώ, αρχικά, βασίζει την ανάλυσή της στα υλικά δεδομένα του φαινομένου στο τέλος υποστηρίζει την καθοριστική σημασία του «μαρξιστικού δόγματος».
Στο ίδιο βιβλίο, βέβαια, αναφέρεται στη χειραφετητική δυναμική του μαρξικού έργου, καθώς και στην τομή, που αποτελεί ο Στάλιν σε σχέση με τον Λένιν -ο ολοκληρωτισμός σε σχέση με την επαναστατική δικτατορία των σοβιέτ. Η αποδόμηση της Άρεντ από τον Λοζούρντο είναι πραγματικά κατεδαφιστική. Της αφιερώνει μεγάλο μέρος της έρευνάς του διαχρονικά -φτάνει, ωστόσο, το μικρό κείμενο, που περιέχεται στην έκδοση που συζητάμε, για να φανεί ο κύριος άξονας της κριτικής.
***
Στο δεύτερο κείμενο, ο Λοζούρντο ασχολείται με το ζήτημα του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ο ίδιος δεν χρησιμοποιεί εισαγωγικά. Βάσει των παραδοχών του δυτικού μαρξισμού και της New Left, η προσέγγισή του είναι πραγματικά προκλητική.
Ο Λοζούρντο αναμετριέται με τις αντιλήψεις, που έχουν κυριαρχήσει στο πλαίσιο της επαναστατικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς, οι οποίες αντιμετωπίζουν τα σοσιαλιστικά εγχειρήματα του 20ου αιώνα ως αποτυχημένα ή προδομένα από τις ηγεσίες τους. Κατά τη γνώμη του, αυτές οι προσεγγίσεις είναι εσφαλμένες και οφείλονται στην επικράτηση, στο πλαίσιο του, μητροπολιτικού, ιδίως, κομμουνισμού ενός ουτοπικού αναλυτικού παραδείγματος. Η ιδέα πως ο σοσιαλισμός καταργεί το κράτος, το χρήμα, τα έθνη, την οικογένεια αποτέλεσε έναν κακό οδηγό για την αποτίμηση όσων έχουν συμβεί.
Ο ουτοπικός χαρακτήρας πολλών διατυπώσεων, από τον υπερ-διεθνισμό του Μανιφέστου έως τον οιονεί αναρχισμό του Κράτος και Επανάσταση, διαμόρφωσε μια συνθήκη, στην οποία ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αποτιμηθεί η επαναστατική εμπειρία τις στιγμές της πρόσκρουσής της στην πραγματικότητα.
Ο Λοζούρντο αναπτύσσει συνοπτικά, αλλά με μεγάλη σαφήνεια, το επιχείρημά του. Η άποψή του είναι ότι, σε αντίθεση με τα σχήματα της «αποτυχίας» και της «προδοσίας», το σωστό είναι να αντιληφθούμε την ιστορική εξέλιξη των χωρών, που επιχείρησαν τη σοσιαλιστική μετάβαση, ως «διαδικασία μάθησης». Μια προσπάθεια να αναμετρηθούν με τα τεράστια προβλήματα και, ιδίως, με τον αναπόφευκτη προσήλωση στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, χωρίς την οποία κανείς σοσιαλισμός, καμιά επικράτηση της αξιοπρέπειας δεν είναι δυνατή.
Ο μεσσιανισμός λειτουργεί ως εμπόδιο στην καθολική χειραφέτηση. Το επίτευγμα, που πρέπει να επιδιωχτεί δεν είναι η μετατροπή της «εξουσίας» σε «αγάπη», όπως το έθετε ο πρώιμος Μπλοχ ούτε θα είναι οι «όμορφες ψυχές», που έλεγε κι ο Χέγκελ, που θα αλλάξουν τον κόσμο». Η αλλαγή του κόσμου περιέχει πολλή «βρώμικη δουλειά».
Ο Λοζούρντο τοποθετείται προκλητικά και σε ό,τι αφορά τα κορυφαία πρόσωπα και το ρόλο τους -τον Μαρξ, τον Μπέμπελ, τον Λένιν, τον Τρότσκι, τον Στάλιν, τον Χρουστσόφ, το Μάο, τον Ντενγκ. Δεν υπεκφεύγει τα μεγάλα ζητήματα της ιστορία του κινήματος.
Τα θέματα, που μας καλεί να στοχαστούμε, έχουν τεράστια στρατηγική σημασία.
Η θέση του -που αναπτύσσει εξονυχιστικά στην Πάλη των Τάξεων (Ασυνέχεια 2014)- ότι η σημερινή Κίνα θα πρέπει να γίνει αντιληπτή ως σοσιαλιστική, εν τέλει, στο μέτρο που διαμορφώνει με εκπληκτικό τρόπο τις υλικές συνθήκες για την επίτευξη της χειραφέτησης έχει σημασία να διερευνηθεί με τη σοβαρότητα που αξίζει στον εισηγητή της.
Προσωπικά, διαφωνώ πλήρως.
Ο κινεζικός κρατικός καπιταλισμός είναι ένα αυταρχικό εκμεταλλευτικό σύστημα, που δουλεύει «ενάντια στον κομμουνισμό», ενάντια στο πραγματικό κίνημα, που καταργεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Ενάντια σε μια κοινωνία ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών, όπου η ελευθερία της καθεμιάς θα είναι όρος για την ελευθερία όλων.
Ο κινέζικος κρατικός καπιταλισμός στερεί, από την εργατική τάξη, την οποιαδήποτε δημοκρατική θέσμιση και αρνείται στοιχειώδη δικαιώματα και ελευθερίες, που το εργατικό κίνημα κατάκτησε στην καπιταλιστική μητρόπολη με αγώνες δύο αιώνων.
Ίσως η απελευθέρωση της εργατικής τάξης αποδειχτεί όνειρο. Αν είναι, ωστόσο, να πραγματοποιηθεί, αυτό θα γίνει μόνο από την ίδια.
Με όλη, όμως, την διαφωνία μου, η ανάγνωση του κειμένου παραμένει ερεθιστική.
Ο Λοζούρντο είναι πολύ σημαντικός συγγραφέας. Η άποψή του δεν θα πρέπει να μπερδεύεται με αυτήν των χύδην σταλινικών. Δεν έχει απολογητικό χαρακτήρα.
