Την 1η Νοεμβρίου του 1920 έγιναν βουλευτικές εκλογές που θεωρούνται από τις σημαντικότερες στην ιστορία του ελληνικού κράτους. Ήταν η πρώτη εκλογική μάχη μετά το 1915 κι από τότε είχε μεσολαβήσει ο Εθνικός Διχασμός, το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης, η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η υπογραφή των διεθνών συνθηκών που δημιουργούσαν την Ελλάδα των «δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Βέβαια, το σπάσιμο των γραφείων ή περιπτέρων της ηττημένης παράταξης ήταν ένα «έθιμο» που υπήρχε μέχρι τις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές, αλλά εκείνες τις μέρες τα πράγματα μάλλον ξέφυγαν…
Η ένταση ήταν μεγάλη πριν τις εκλογές, γεγονός λογικό με βάση τα όσα αναφέραμε παραπάνω. Αν σε νεότερες εποχές είχαμε η «μάχη της αφίσας» τότε υπήρχε η «μάχη της φωτογραφίας», καθώς οι βασικές παρατάξεις συγκροτούνταν γύρω από τα πρόσωπα του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου και του έκπτωτου βασιλιά Κωνσταντίνου. «Το αναγραφέν σήμερον παρά της εφημερίδος “Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος”, δήθεν ότι δεν εδέχθην ν’ αναρτηθή η εικών του κ. Βενιζέλου επί των προθηκών του φαρμακείου μου, είναι κακοήθες ψεύδος»,[1] αναφέρει σε δήλωσή του ο Γ. Πλαστήρας, η οποία δημοσιεύεται στη, φιλοβενιζελική, «Εφημερίδα των Βαλκανίων» (ενώ ο «Ταχυδρόμος» ήταν φιλοβασιλικό φύλλο). Σε άλλες περιοχές οι αντιπαραθέσεις είχαν οδηγήσει μέχρι και σε νεκρούς. «Επίσημοι πληροφορίαι αναφέρουν ότι χθες το Ηράκλειον της Κρήτης μετεβλήθη εις πεδίον πολεμικής συγκρούσεως, μεταξύ φιλελευθέρων και αντιθέτων, οι οποίοι είχον διοργανώσει αντιβενιζελικήν διαδήλωσιν. Αντηλλάγησαν εκατοντάδες πυροβολισμών. Αι συγκρούσεις εξηκολούθησαν και πέραν του μεσονυκτίου. Λεπτομέριαι ελλείπουν. Το πρώτον ληφθέν σήμερον τηλεγράφημα εξ Ηρακλείου αναφέρει ότι εκ των πρώτων συγκρούσεων εφονεύθησαν τρεις».[2] Οι πυροβολισμοί, βέβαια, στην Κρήτη δεν ήταν (και, δυστυχώς, ακόμη δεν είναι) κάτι πολύ ασυνήθιστο.
Πάντως, οι αρχές ανακοίνωναν την ετοιμότητά τους να αντιμετωπίσουν την οποιαδήποτε διασάλευση της τάξεως. «Κυκλοφορούν αδέσποτοι φήμαι, καθ’ ας κατά την ημέραν της ψηφοφορίας της επικειμένης εκλογής Βουλευτών έξωθι των εκλογικών τμημάτων θέλουσιν προκληθή επεισόδια σκοπόν έχοντα κυρίως, ίνα απομακρύνουσιν τους προσερχομένους φιλήσυχους πολίτας από της εκτελέσεως του καθήκοντος αυτών […] έχουσιν ληφθή πάντα τα απαιτούμενα μέτρα, έχουν δοθή δε τοιαύται διαταγαί όπως κατά την ημέραν της ψηφοφορίας τηρηθή παραδειγματική τάξις, οιοσδήποτε δε ήθελε προσπαθήση ή αποπειραθή καν και την ελάχιστην παράβασιν του Νόμου θέλει παταχθή αυστηρότατα»,[3] διαβάζουμε σε ανακοίνωση του συνταγματάρχη ιππικού Βασίλειου Πανοσόπουλου, την οποία υπογράφει «εκ του Γραφείου του Στρατ. Επόπτου Νομού Θεσσαλονίκης». Εξάλλου, σε κάθε εκλογικό τμήμα της πόλη είχε οριστεί ως στρατιωτικός επόπτης κι από ένας αξιωματικός της χωροφυλακής.[4]
Κουκιά, χωριστά τμήματα και τριψήφιος αριθμός υποψηφίων
Όπως ανακοινώνει ο δήμαρχος Κ. Αγγελάκης, σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. 13879 (24.9.1920) απόφαση της νομαρχίας ο αριθμός των εκλογικών τμημάτων είναι 16. Στα δώδεκα καλούνται να ψηφίσουν οι χριστιανοί και μουσουλμάνοι (ή «Έλληνες και Τούρκοι» κατά το δημοσίευμα της «Μακεδονίας»), όχι ανά συνοικία αλλά ανάλογα με το αρχικό γράμμα του επωνύμου, ενώ τα άλλα τέσσερα είναι αποκλειστικά για τους Ισραηλίτες.[5] Αυτός ο διαχωρισμός που ισχύει μόνο για τους Εβραίους και μόνο της Θεσσαλονίκης, εφαρμόζεται για πρώτη φορά το 1920. Ο λόγος που προβάλει ο υπουργός Παιδείας και υποψήφιος των Φιλελευθέρων Δ. Δίγκας είναι η… διευκόλυνση των Εβραίων ψηφοφόρων καθώς οι περισσότεροι αγνοούσαν πλήρως την ελληνική γλώσσα,[6] ενώ οι μουσουλμάνοι μάλλον τη μιλούσαν «φαρσί»! Η διάκριση αυτή θα παγιωθεί αργότερα όταν οι Εβραίοι της πόλης θα αποτελέσουν ξεχωριστή εκλογική περιφέρεια που θα εκλέγει δικούς της βουλευτές για να μην επηρεάζει τα συνολικά αποτελέσματα της Θεσσαλονίκης. Η μεθόδευση αποτελούσε μια σαφή προσπάθεια εκ μέρους του Κόμματος των Φιλελευθέρων να ελέγξουν τις ψήφους της ισραηλιτικής κοινότητας, προσπάθεια που οδήγησε σε ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα.[7]
Η ψηφοφορία δεν γινόταν με ψηφοδέλτια αλλά με μπαλίτσες («σφαιρίδια» στην επίσημη γλώσσα, «κουκιά» στην καθομιλουμένη). Για κάθε υποψήφιο βουλευτή υπήρχε και μία κάλπη χωρισμένη στα δύο («ναι» και «όχι» ή «άσπρο» και «μαύρο») και κάθε εκλογέας περνούσε απ’ όλες τις κάλπες και πετούσε από μια μπαλίτσα στο αντίστοιχο τμήμα της κάλπης από ένα χώρισμα που καλυπτόταν ώστε να διατηρείται η μυστικότητα της ψήφου. Έτσι, βέβαια, κάποιος μπορούσε να κάνει οποιονδήποτε δυνατό συνδυασμό, από το να ψηφίσει όλους τους υποψηφίους μέχρι να το ρίξει «μονοκούκι» (να δώσει, δηλ., θετική ψήφο σε έναν υποψήφιο ή έστω σε υποψηφίους ενός μόνου συνδυασμού και να «μαυρίσει» όλους τους υπόλοιπους). Σαφώς υπήρχαν κομματικοί συνδυασμοί αλλά αφού η επιλογή γινόταν χωριστά οι υποψηφιότητες ήταν, τελικά, ατομικές, γεγονός που έδινε ελπίδες σε πολλούς ανεξάρτητους υποψήφιους (που είτε δεν ανήκαν σε κάποια παράταξη είτε σχετίζονταν με κάποιο πολιτικό χώρο αλλά δεν εντάσσονταν στο επίσημο ψηφοδέλτιο, ήταν δηλ. κάτι σαν τους «αντάρτες» στις δημοτικές εκλογές των τελευταίων δεκαετιών).
Παράλληλα, όμως, καθώς τις βουλευτικές έδρες έπαιρναν οι πρώτοι σε θετικές ψήφους υποψήφιοι το σύστημα μετατρέπονταν σε απόλυτα πλειοψηφικό ανά περιφέρεια, εκτός κι αν οι ψηφοφόροι εμφάνιζαν αυξημένη πολιτική διασπορά της ψήφου. Κάτι τέτοιο δεν έγινε, όπως θα δούμε στα αποτελέσματα, παρότι οι εκλογείς δεν ήταν διόλου φειδωλοί σε θετικές ψήφους. Κατά μέσο όρο, κάθε ψηφοφόρος τάχθηκε υπέρ 40, περίπου, υποψηφίων τόσο στην πόλη όσο και στο σύνολο του νομού Θεσσαλονίκης.[8] Να διευκρινίσουμε ότι τότε στον νομό Θεσσαλονίκης ανήκαν και οι σημερινοί νομοί Ημαθίας, Κιλκίς, Πιερίας και Χαλκιδικής, δηλ. επρόκειτο για τη σημερινή περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας χωρίς τους νομούς Πέλλας και Σερρών.
Ο αριθμός των υποψηφίων ήταν 104 πράγμα όχι απροσδόκητο, αφού στις εκλογές στις 31.5.1915 ήταν ένας περισσότερος και στις επόμενες (6.12.1915, από τις οποίες όμως απείχαν φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές) ήταν 66. Από τους υποψηφίους στις εκλογές του 1920 «αλλοεθνείς» ήταν 23, οι 16 Εβραίοι (τέσσερις με το Κόμμα Φιλελευθέρων, τρεις με την Ηνωμένη Αντιπολίτευση, δύο με το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος και επτά ανεξάρτητοι) και οι επτά Τούρκοι (τέσσερις με τους αντιβενιζελικούς και τρεις με τους Φιλελευθέρους).[9] Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι πέντε μουσουλμάνοι υποψήφιοι φέρουν τον τίτλο του «βέη» και οι άλλοι δυο είναι γιοι μπέηδων,[10] ενώ και οι τρεις που συμμετέχουν στον συνδυασμό του Κόμματος Φιλελευθέρων είναι εισοδηματίες. Γενικά, ο επίσημος συνδυασμός των βενιζελικών αποτελείται από εννέα (36%) δικηγόρους, τέσσερις (16%) εισοδηματίες κι άλλους τόσους εμπόρους, τρεις (12%) γιατρούς, δύο (8%) βιομήχανους κι από έναν (4%) γεωπόνο, μηχανικό κι ανώτερο δημόσιο υπάλληλο.[11]
Έλαβον…
«Μακεδόνες, ψηφίσατε τον Βενιζέλον, ψηφίζοντες κορδόνι την άγκυραν»[12] είναι ο τίτλος του πρωτοσέλιδου της «Μακεδονίας» την Κυριακή των εκλογών. Η άγκυρα ήταν το σύμβολο των Φιλελευθέρων σ’ αυτές τις εκλογές, ενώ η Ηνωμένη Αντιπολίτευση είχε αντίστοιχα την ελιά, ενώ με τον όρο κορδόνι εννοείται η υπερψήφιση όλων των επίσημων υποψηφίων του κόμματος. Όμως οι κάτοικοι της Μακεδονίας, όπως και της Παλιάς Ελλάδας άλλωστε, δεν εισάκουσαν τις εκκλήσεις της εφημερίδας και καταψήφισαν τον Βενιζέλο.
Στην εκλογική περιφέρεια Θεσσαλονίκης και τις 25 έδρες κατέλαβαν οι επίσημοι υποψήφιοι της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως. Από την 26η μέχρι την 56η θέση βρίσκονται οι υποψήφιοι του συνδυασμού του Κόμματος Φιλελευθέρων, με εμβόλιμους τους έξι υποψηφίους του ΣΕΚΕ (που κατέλαβαν την 36η, 38η, 43η, 48η, 49η και 52η θέση αντίστοιχα), ενώ στη συνέχεια ακολουθούν όλοι οι εκτός επίσημων συνδυασμών υποψήφιοι. Η νίκη ήταν καταφανής καθώς ο τελευταίος εκλεγείς της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως είχε 23.111 ψήφους κι ο πρώτος των Φιλελευθέρων 16.389. Οι μέσοι όροι των ψήφων που συγκέντρωσαν οι υποψήφιοι του κάθε κόμματος είναι: Ηνωμένη Αντιπολίτευσις 63,7%, Κόμμα Φιλελευθέρων 40%, ΣΕΚΕ 39,2% και ανεξάρτητοι 24,2% (όση σημασία μπορεί να έχει αυτό το τελευταίο νούμερο, βέβαια, αφού πρόκειται για ανομοιογενές σύνολο). Όπως φαίνεται οι εκλογείς, παρότι όπως είπαμε μπορούσαν να ανακατέψουν όπως ήθελαν την «τράπουλα» των υποψηφίων, ακολούθησαν την κομματική γραμμή ψηφίζοντας βασικά τους υποψήφιους των δύο μεγάλων παρατάξεων και προσθέτοντας ανεξάρτητους από τους συγκεκριμένους χώρους ή και υποψήφιους του ΣΕΚΕ.[13]
Για το νεαρό σοσιαλιστικό κόμμα είναι σημαντική επιτυχία ότι «κυνηγάει» το κυβερνών κόμμα (και μάλιστα στην υπόλοιπη, εκτός πόλης, περιφέρεια το ξεπερνάει έστω και ελάχιστα). Οι υποψήφιοι του (κατά τη σειρά που κατέλαβαν: Γρ. Παπανικολάου, Ν. Δημητράτος, Γ. Γεωργιάδης, Ν. Σαργολόγος, Αβρ. Μπεναρόγια, Αλμπ. Αρντίτι)[14] είναι όλοι από τα πιο γνωστά στελέχη του που πήραν μέρος στην ίδρυση του κόμματος αλλά και της ΓΣΕΕ, μόλις πριν δυο χρόνια,[15] μάλιστα ο Δημητράτος ήταν τότε γενικός γραμματέας και ο Σαργολόγος θα γινόταν μετέπειτα.[16] Το γεγονός αυτό, άλλωστε, διαπιστώνει κι η κάπως φιλικά διακείμενη «Εφημερίς των Βαλκανίων» (ο εκδότης της οποίας Νικ. Καστρινός είχε ξεκινήσει από σοσιαλιστικές ιδέες): «Ιδιαιτέρως σχολιάζεται η δύναμις την οποίαν επέδειξαν οι σοσιαλισταί με το “Σφυρί-Δρεπάνι”, οίτινες εις την πόλιν επέτυχον, υπερτερήσαντες πολλούς υποψηφίους, εις δε τα αγροτικά τμήματα υπερτέρησαν εις πολλά τους βενιζελικούς».[17]
Υπάρχει μια σαφής διαφοροποίηση στα αποτελέσματα μεταξύ πόλης και υπαίθρου, καθώς στον δήμο Θεσσαλονίκης τα δυο μεγάλα κόμματα είναι περίπου ισόπαλα (Ην. Αντιπολίτευσις 49,8%, Κόμ. Φιλελευθέρων 48,5%) με το ΣΕΚΕ σε πολύ κοντινή απόσταση (45,5%).[18] Το σοκ της ήττας ήταν, μάλλον, πολύ οδυνηρό για το κυβερνητικό στρατόπεδο.
Η «Μακεδονία» όμως δεν μέμφεται τους αγροτικούς πληθυσμούς, αλλά τους «αλλοεθνείς» και ιδιαίτερα τον αγαπημένο της στόχο, τους Εβραίους. «Τούρκοι και Εβραίοι κατά του Βενιζέλου» είναι ο τίτλος στο πρωτοσέλιδό της την επομένη των εκλογών, ενώ στο ίδιο φύλλο διαβάζουμε: «Οι περισσότεροι των ισραηλιτών ψηφοφόρων, παρά τας φωνασκίας των διαφόρων σωματείων, προσήλθον εις τας κάλπας, καταψηφίσαντες τον φιλελεύθερον συνδυασμόν. Το αυτό έπραξε και η ολότης σχεδόν των τούρκων ψηφοφόρων, οίτινες διεδήλωσαν πανηγυρικώς το μίσος των προς τους φιλελευθέρους, διότι αυτοί εμεγάλωσαν την Ελλάδα εις βάρος της Τουρκίας. Οι φιλελεύθεροι είνε ενθουσιασμένοι, διότι μόνον ελληνικάς ψήφους επήραν […] Η πικρία των όμως, δια την στάσιν των Εβραίων, οι οποίοι προχθές ακόμη έλαβον 360 χιλιάδας δραχμών παρά της Κυβερνήσεως, προς επιδιόρθωσιν σχολών των, δεν δύναται ν’ αποκρυβή. Περισσότερον ευγνωμοσύνην ώφειλαν να δείξουν οι Ισραηλίται συμπολίται προς την Κυβέρνησιν των Φιλελευθέρων, υπό την οποίαν έζησαν, όπως κανείς εβραίος πουθενά του κόσμου». Για να καταλήξει σε άλλο άρθρο «η υπεροχή των Φιλελευθέρων είνε καταφανεστάτη, διότι, βεβαίως, αι ψήφοι των Ισραηλιτών συμπολιτών δεν έχουν καμμίαν αξίαν, αφού μάλιστα τόσον ασυνειδήτως εδόθησαν».[19] Και πολύ… φιλελεύθερες οι απόψεις των Φιλελευθέρων. Όπως δείχνει η ανάλυση του Δώδου οι Εβραίοι εκλογείς που ψήφισαν ανέρχονταν, τελικά, στο 3,7% του συνόλου των εκλογέων της περιφέρειας,[20] δηλ. η επιρροή των ψήφων τους ήταν ελάχιστη και δεν θα είχε αλλάξει διόλου το αποτελέσμα ακόμα κι αν όλοι ψήφιζαν τους βενιζελικούς υποψήφιους, αλλά αυτά ήταν «ψιλά γράμματα» για τη ναυαρχίδα του αντισημιτισμού στη Θεσσαλονίκη.
Πανηγύρια και παρατράγουδα
Όταν άρχισε να διαφαίνεται η νίκη των αντιβενιζελικών πλήθη κόσμου βγήκαν στους δρόμους πανηγυρίζοντας. «Περί την μεσημβρίαν, αι εκδηλώσεις των αντιπολιτευομένων προσέλαβον θορυβωδέστατον χαρακτήρα. Τα τραμ κατελήφθησαν από ομίλους οίτινες εζητωκραύγαζον υπέρ του Κωνσταντίνου, και η Λεωφόρος Εθνικής Αμύνης και η οδός Εγνατία διεσχίζοντο από αμάξας και αυτοκίνητα, εφ’ ων επέβαινον οπαδοί του Γούναρη. Οι διαδηλωταί εχαιρετώντο από τα μπαλκόνια και τους εξώστας πολλών οικιών, έξωθι των οποίων ανηρτήθησαν εικόνες του Κωνσταντίνου και του Γούναρη, στολισμέναι με κλάδου ελαίας και χρυσάνθεμα […] Πλην των στρατιωτών, οι οποίοι ήσαν ζωηρότατοι εις τας εκδηλώσεις των, ιδιαίτερον όλως χρώμα προσέδωκαν εις την κίνησιν της πόλεως αι ιαχαί του θριάμβου των ισραηλιτών συμπολιτών, αίτινες επλήρουν την ατμόσφαιραν. Μικροί, μεγάλοι, οι Εβραίοι, κατά την μεγίστην πλειοψηφίαν των, εξεχύθησαν εις τους δρόμους, αλλαλάζοντες κυριολεκτικώς. Ούτε όταν επρόκειτο να πέση η Ιεριχώ υπό τους ήχους των σαλπίγγων του Ιησού του Ναυή ούτε όταν απεφασίσθη η αυτονομία της Παλαιστίνης, οι ισραηλίται συμπολίται διεδήλωσαν τόσον τον ενθουσιασμόν των […] ουδέν μέτρον ετήρησαν εις τας εκδηλώσεις των, φθάσαντες μέχρι του σημείου, ώστε ν’ ασεβούν και προς τας καθεστηκυίας αρχάς του Ελληνικού Κράτους. Οι Ισραηλίται διαδηλωταί, πολλοί των οποίων και μέχρι της προχθές ακόμη, προσεποιούντο τους φιλελευθέρους, μέχρι του μεσονυκτίου δεν εκουράσθησαν διαδηλούντες την αφοσίωσίν των προς τον Γούναρην».[21]
Παρόμοια, αλλά και πιο συγκρατημένη σε χαρακτηρισμούς η περιγραφή από την «Εφημερίδα των Βαλκανίων». «Η από της πρωίας της χθες αρχίσασα εκδήλωσις της χαράς επί τη εκλογική νίκη της αντιπολιτεύσεως εξέσπασε το απόγευμα εις αληθή φρενίτιδα. Πλήθος κόσμου ανεξαρτήτως τάξεως φυλής και θρησκεύματος εξεχύθη εις τους δρόμους μετά το από πρωίας αυθόρμητον κλείσιμον των καταστημάτων κρατούν εικόνας του Κωνσταντίνου και κλάδους ελαίας και ζητωκραυγάζον υπέρ της «εληάς» και του Κωνσταντίνου […] Εκτός των πολιτών έλαβον μέρος και πολλοί στρατιωτικοί και αρκετοί χωροφύλακες. Οι διαδηλωταί εν πρωτοφανεί τάξει προχωρούντες εισήρχοντο εις διάφορα κέντρα και ανήρτων εικόνας του Κωνσταντίνου». Με το που έπεσε όμως το σκοτάδι τα πράγματα αγρίεψαν καθώς «επίθεσις εγένετο κατά του Συλλόγου των Φιλελευθέρων. Οι διαδηλωταί παραφυλλάσοντες επί ώρας ολοκλήρους παρεβίασαν εις την κατάλληλον στιγμήν την προ του συλλόγου φρουράν και εισβαλόντες εις το οίκημα του συλλόγου κατέστρεψαν τα πάντα. Προηγουμένως είχον θραύση δια λίθων την εις τον εξώστην του Συλλόγου τοποθετημένην πινακίδα με την υπογραφήν “Ζήτω ο Βενιζέλος” και τας εικόνας του Βενιζέλου ως και τους υελοπίνακας μερικών παραθύρων. Ομοία επίθεσις και καταστροφή εγένετο και εις το εν Καμάρα κέντρον των Φιλελευθέρων ως και εις άλλα εν ή δύο κέντρα φιλελευθέρων. Δεν ελησμόνησαν οι διαδηλωταί να καταβιβάσουν και την επί της Καμάρας ανηρτημένην άγκυραν».[22]
Δεν είναι όμως μόνο τα εκλογικά κέντρα της ηττημένης παράταξης που την πλήρωσαν εκείνη τη νύχτα. «Αι διαδηλωταί παρατηρήσαντες ότι η εις το ζαχαροπλαστείον “Άι Λάιφ” αναρτηθείσα εικών του Κωνσταντίνου κατεβιβάσθη επετέθησαν εναντίον αυτού και το κατέστρεψαν εντελώς μέχρι του και του τελευταίου καθίσματος και του τελευταίου ποτηρίου».[23] Όπως μας πληροφορεί ο Τομανάς το «Χάι Λάιφ» ήταν ένα πολυτελέστατο κέντρο που «βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα η είσοδος του θεάτρου της ΕΜΣ [Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών]. Ο ιδιοκτήτης του, γνωστός για τα βενιζελικά του φρονήματα, το είχε διασκομήσει με βενετσιάνικους καθρέφτες και πολυελαίους, με ζωγραφικούς πίνακες και μια τεράστια φωτογραφία του Βενιζέλου».[24] Στην ίδια περιοχή του Λευκού Πύργου βρισκόταν και το βασικό εκλογικό κέντρο των Φιλελευθέρων που κι αυτό καταστράφηκε όπως είδαμε παραπάνω. Επίσης «οι διαδηλωταί αφήρεσαν από την Λεωφόρον Εθνικής Αμύνης τας πινακίδας, εν αις είνε αναγεγραμμένον το όνομα της οδού», ενώ «εις την καταβίβασιν και το ξέσχισμα των εικόνων του κ. Βενιζέλου επρωτοστάτουν χωροφύλακες, και υπαξιωματικοί της χωροφυλακής, ως μη ώφειλε».[25]
Τα γεγονότα επαναλαμβάνονται και την επόμενη μέρα. «Οι διαδηλωταί συλλαμβάνουν διαφόρους γνωστούς εκ των δρασάντων κατά την διάρκειαν του προεκλογικού αγώνος και δέροντας αυτούς ανηλεώς τους οδηγούν αιμόφυρτους εις την αστυνομίαν […] Οι διαδηλωταί ενεργούν υπ’ αυτών και σωματικήν έρευναν κατάσχοντες τα υπ’ αυτών βιβλιάρια μισθοτροφίας και τον οπλισμόν των».[26] Παράλληλα, «την μεσημβρίαν ομάς πολιτών εισήλθεν εις το οίκημα της Δημαρχίας και ανύψωσεν επί του εξώστου τας εικόνας του Κωνσταντίνου και της Σοφίας. Η αυτή ομάς ενήργησε και έρευναν. Επίσης πλείστοι πολίται απεπειράθησαν να εισέλθουν εις την οικίαν του Δημάρχου [Αγγελάκη]. Ευτυχώς, ο στρατός επεμβάς τους ημπόδισε».[27] Προφανώς, όμως, οι νικητές των εκλογών δεν περιορίζονται σε «σεσημασμένους» βενιζελικούς μπράβους αφού μεταξύ των θυμάτων αναφέρονται και μαθητές ή και «φιλήσυχοι φιλελεύθεροι πολίτες», σύμφωνα με τη «Μακεδονία». Κατά το σχόλιο της ίδιας εφημερίδας «αι αρχαί μας επέδειξαν χθες σχετικήν ανεπάρκειαν, ως προς της[ν] τήρησιν απολύτου τάξεως».
Πάντως, το απόγευμα της 2ας Νοεμβρίου γίνεται σύσκεψη με θέμα «τα ληπτέα μέτρα σχετικώς με την τήρησιν της τάξεως», στην οποία συμμετέχουν «ο Στρατιωτικός Διοικητής, ο Φρούραρχος ο Αστυνομικός Διευθυντής και ο κ. Εισαγγελεύς».[28] Στις 3.11, μάλιστα ο στρατιωτικός διοικητής υποστράτηγος Γ. Λεοναρδόπουλος, ο ένας από τους επικεφαλής του αποτυχημένου βασιλικού πραξικοπήματος του 1923,[29] εκδίδει (μια σχετικά ήπια) ανακοίνωση όπου αναφέρει: «επέτρεψα τας δύο προηγουμένας ημέρας εκδηλώσεις εκ μέρους του λαού των πολιτικών φρονημάτων του και τον εορτασμόν των επινικείων. Ατυχώς […] δεν ετηρήθησαν η προσήκουσα ευπρέπεια και ψυχραιμία έλαβον δε χώραν έκτροπα άτινα ημαύρωσαν τον χαρακτήρα των εορτών και τα οποία έδει να προληφθώσιν […] παρακαλώ τον λαόν της Θεσσαλονίκης, όπως εορτάσας πλέον την εκλογικήν νίκην, επανέλθη εις τας καθημερινάς ασχολίας του αποφεύγων συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις κ.λ.π. Ειδοποιώ δε ότι πάσαν αντίθετον προς την σύστασίν μου ταύτην ενέργειαν, ο στρατός έλαβε διαταγήν να εμποδίση ποιούμενος εν ανάγκη χρήσιν της βίας».[30]
Όσον αφορά τον αριθμούς των θυμάτων αυτών των μετεκλογικών πανηγυρισμών κυμαίνονται ως εξής: νεκροί ένας έως τρεις, τραυματίες 11 έως 14, ενώ αναφέρονται και πέντε ληστείες (δηλ. κάποιοι απ’ αυτούς που τραυματίστηκαν, ληστεύτηκαν κι απ’ από πάνω).[31] Η διακύμανση αυτή οφείλεται στο ότι υπήρξαν και διαψεύσεις. Έτσι ενώ στην «Εφημερίδα των Βαλκανίων» στις 4.11 δημοσιεύεται πως ο «Ν. Σακλαμπανάκης εφονεύθη εις την οδόν Σαρράι εντός του καταστήματος του»,[31] την ίδια ημέρα στη «Μακεδονία» διαβάζουμε πως «διαψεύδεται, ότι εφονεύθησαν ο Ν. Σαχλαμπάνης και Καφαντάρης. Οι ως άνω, παρουσιασθέντες κρατούνται εις το Φρουραρχείον»,[32] για να έρθει ο ίδιος ο, «μακαρίτης» ή «κρατούμενος», Ν. Σαχλαμπάνης να δηλώσει: «Διαψεύδω με τον κατηγορηματικώτερον τρόπον το εν τη εφημερίδι “Βαλκανίων” της 3ης τρέχ. αναγραφέν κακόβουλον ψεύδος, ότι εφονεύθην υπό των διαδηλωτών ενώ τουναντίον χαίρω άκρας υγείας. Ωσαύτως διαψεύδω το αναγραφέν ότι παρουσιάσθην εις το Φρουραρχείον και εκρατήθην παρ’ αυτού».[33]
Βέβαια, οι πανηγυρισμοί υπήρξαν επεισοδιακοί κι σ’ άλλες περιοχές της χώρας κι έτσι η νέα κυβέρνηση αποφάσισε να απαγορεύσει τους… πυροβολισμούς, τόσο στους πολίτες όσο και στους στρατιώτες, αλλά από δω και πέρα! «Αυστηρά εγκύκλιος προς τον στρατόν απαγορεύει τους πυροβολισμούς. Επίσης αποφάσει της Κυβερνήσεως εξεδόθη αυστηρά αστυνομική διατάξις απαγορεύουσα από σήμερον τους πυροβολισμούς».[34]
Στο κλίμα αυτής της εκλογικής νίκης των βασιλικών διαμορφώθηκαν και τα καλλιτεχνικά προγράμματα της πόλης. «Θέατρον Λευκού Πύργου. Σήμερον Πέμπτην έκτακτος πανηγυρική παράστασις με το επίκαιρον και πατριωτικότατον έργον “Στην Πόλι ο Στρατηλάτης Κωνσταντίνος ΙΒ΄” παρά του Θιάσου. Εις τα διαλλείμματα ολόκληρος η ορχήστρα του Λευκού Πύργου θα παιανίζη διάφορα θούρια μεταξύ των οποίων και “του Αετού ο Γυιός”».[35] Το τραγούδι αυτό που αποτελούσε τον ύμνο των φιλομοναρχικών, το είχε γράψει ο Σπύρος Θεοφανίδης και το είχε μελοποιήσει ο Σπύρος Καίσαρης για το φινάλε της επιθεώρησης «Ξιφίρ Φαλέρ» που ανέβηκε στην Αθήνα το 1916.[36] Όσον αφορά αυτό το «ΙΒ΄», προέρχεται από μια αντίληψη που ήθελε το Βασίλειον της Ελλάδος ως ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τη δυναστεία των Γκλύξμπουργκ συνέχεια αυτής των Παλαιολόγων, αφού ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος ήταν ο «μαρμαρωμένος βασιλιάς». Παραληρητικές ιδέες μεγαλείου, νομίζω, πως είναι ο σχετικός όρος στην ψυχιατρική.
Παραπομπές:
[1] Εφημερίς των Βαλκανίων, 30.10.1920.
[2] Εφημερίς των Βαλκανίων, 29.10.1920, η ημερομηνία της είδησης είναι 27.10 άρα τα γεγονότα συνέβησαν στις 26.10.
[3] Μακεδονία, 31.10.1920.
[4] Μακεδονία, 1.11.1920.
[5] Μακεδονία, 1.11.1920.
[6] Δημοσθένης Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του Ελληνικού κράτους 1915-1936, Σαββάλας, Αθήνα 2005, σ. 137.
[7] Για περισσότερα βλ. Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, ό.π.
[8] Η τιμή αυτή προκύπτει αν αθροίσουμε τις θετικές ψήφους όλων των υποψηφίων και διαιρέσουμε δια των αριθμό των ψηφισάντων. Για την πόλη αυτός ο λόγος είναι 39, ενώ για το σύνολο της εκλογικής περιφέρειας 40. Για την πόλη τα στοιχεία προέρχονται από τη Μακεδονία, 4.11.1920 ενώ για το σύνολο του νομού από το Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, σ. 231-238, όπου υπάρχουν και οι αριθμοί για την πόλη. Τα νούμερα για τον δήμο Θεσσαλονίκης αναδημοσιεύει, επίσης, κι ο Ευάγγελος Χεκίμογλου στο Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 153-154, όπου σε δύο περιπτώσεις αναπαράγει αβλεψίες της εφημερίδας: η πιο εμφανής είναι η περίπτωση του Παν. Οικονόμου στον οποίο η εφημερίδα αποδίδει 6.346 θετικές και 9.373 αρνητικές ψήφους το άθροισμα των οποίων ξεπερνά κατά πολύ το σύνολο των ψηφισάντων, ενώ ταυτόχρονα το σύνολο των ψήφων του ίδιου υποψηφίου σ’ όλο τον νομό είναι 7.978· η άλλη είναι του Γρ. Παπανικολάου που του αποδίδονται 5.522 θετικές και 6.497 αρνητικές ψήφοι. Ο Δώδος, τώρα, διορθώνει αυτές τις δύο περιπτώσεις δίνοντας στον Οικονόμου 2.246 και στον Γρ. Παπανικολάου 5.122 ψήφους αντίστοιχα, αλλά από την πλευρά του καταγράφει για τον Ιω. Λόγγο 5.528 ενώ η εφημερίδα αναγράφει 5.588 θετικές και 6.031 αρνητικές ψήφους που αθροιζόμενες μας δίνουν 11.619, το σύνολο δηλ. των ψηφισάντων στην πόλη.
[9] Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, ό.π., σ. 107, 122, 137.
[10] Μακεδονία, 4 & 5.11.1920.
[11] Εφημερίς των Βαλκανίων, 29.10.1920· Μακεδονία, 31.10.1920.
[12] Μακεδονία, 1.11.1920.
[13] Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, ό.π., σ. 139, 231-233. Ο μέσος όρος για τους ανεξάρτητους βγαίνει από επεξεργασία των στοιχείων στις τελευταίες σελίδες.
[14] Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, ό.π., σ. 139, 232.
[15] Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, 7η έκδ., Μπουκουμάνης, Αθήνα 1972, σ. 297-314.
[16] http://el.wikipedia.org/wiki/Νίκος_Δημητράτος· http://el.wikipedia.org/wiki/ Νίκος_Σαργολόγος.
[17] Εφημερίς των Βαλκανίων, 4.11.1920.
[18] Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, ό.π., σ. 139.
[19] Μακεδονία, 2.11.1920, η έμφαση υπάρχει στο πρωτότυπο.
[20] Δημ. Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές…, ό.π., σ. 149.
[21] Μακεδονία, 3.11.1920.
[22] Εφημερίς των Βαλκανίων, 4.11.1920.
[23] Εφημερίς των Βαλκανίων, 4.11.1920.
[24] Κώστας Τομανάς, Οι ταβέρνες της παλιάς Θεσσαλονίκης, Εξάντας, Αθήνα 1991, σ. 76.
[25] Μακεδονία, 3.11.1920.
[26] Εφημερίς των Βαλκανίων, 4.11.1920.
[27] Μακεδονία, 4.11.1920.
[28] Μακεδονία, 3.11.1920.
[29] Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 37.
[30] Μακεδονία, 4.11.1920.
[31] Μακεδονία, 3 & 4.11.1920· Εφημερίς των Βαλκανίων, 4.11.1920· Ριζοσπάστης, 4.11.1920, όπως παρατίθεται στο Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος…, ό.π., σ. 154.
[31] Εφημερίς των Βαλκανίων, 4.11.1920.
[32] Μακεδονία, 4.11.1920.
[33] Μακεδονία, 6.11.1920.
[34] Εφημερίς των Βαλκανίων, 7.11.1920.
[35] Εφημερίς των Βαλκανίων, 7.11.1920.
[36] Κ. Τομανάς, Οι ταβέρνες της παλιάς Θεσσαλονίκης, …, ό.π., σ. 76.