Το 1997 ο διάσημος ιταλός συγγραφέας Ουμπέρτο Εκο δημοσίευσε στο περιοδικό Espresso ένα άρθρο με τίτλο “Η πρώτη υποχρέωση των διανοούμενων: Να σωπαίνουν όταν δεν χρησιμεύουν σε τίποτα”. Η θέση αυτή θεωρήθηκε αιρετική και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στην Ιταλία. Ο αφορισμός του Εκο έχει ίσως μια δόση αλήθειας. Το υποστηρίζω αυτό αναλογιζόμενος , για να έρθουμε στα δικά μας, το πόσο μεγάλο χώρο καταλαμβάνουν στο δημόσιο διάλογο, ιδίως τώρα την εποχή της κρίσης, οι ιδέες συγγραφέων που αρθρογραφούν στον “έγκυρο” τύπο (Καθημερινή, Βήμα κλπ) οι οποίοι περιβάλλονται με την αίγλη του διανοούμενου ή ακόμη και του φιλόσοφου. Παρά το επιτηδευμένο λόγιο ύφος των άρθρων αυτού του είδους, πρόκειται συνήθως για φιλοσοφίζουσες επαναδιατυπώσεις χιλιοειπωμένων και κουραστικών κοινοτοπιών: Η δεσπόζουσα ηθική διάσταση της κρίσης, ο προβληματικός χαρακτήρας του Έλληνα, η υπέρβαση του αθεράπευτου ατομικισμού του, το ρωμέϊκο πεπρωμένο που καλούμαστε να εκπληρώσουμε (υπό την καθοδήγηση μιας χαρισματικής ηγεσίας). Τέτοιος τύπος διανοούμενου- που φιλοσοφεί γενικώς και αορίστως- δεν υπήρξε, με απόλυτη βεβαιότητα, ο Ιωάννης Μανωλεδάκης.
Σχετικά με το αδιαμφισβήτητο κύρος του Μανωλεδάκη ως πανεπιστημιακού δασκάλου του ποινικού δικαίου ελάχιστα μπορεί κανείς να προσθέσει. Η αναγνώρισή του ως επιστήμονα υπήρξε καθολική. Δικαιούται άραγε, όμως, και τον τίτλο του διανοούμενου, του ανθρώπου δηλαδή που διεκδικεί να έχει κριτικό και μαχητικό λόγο για τα δημόσια πράγματα και τα κακώς κείμενα της χώρας του; Αποτέλεσε δηλαδή μία εξαίρεση στον κανόνα που διακηρύσσει ο σκεπτικιστής Εκο;
Κατά τη γνώμη μας, απολύτως ναι. Μία σπουδαία απόδειξη γι’ αυτό αποτελεί η παρούσα συλλογή που περιλαμβάνει κείμενα και ομιλίες του Γιάννη Μανωλεδάκη, τις οποίες φρόντισε να συγκεντρώσει και να εκδόσει – τιμώντας τη μνήμη του σπουδαίου αυτού ανθρώπου- η τοπική εφημερίδα “Χορτιάτης 570”. Τα άρθρα δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα την περίοδο 1998-2011 ενώ οι ομιλίες έγιναν στα πλαίσια εκδηλώσεων που διοργάνωσε η Κίνηση Πολιτών Χορτιάτη.
Ασφαλώς η σκέψη του Μανωλεδάκη πατούσε πάντα σε στέρεο έδαφος και εκκινούσε συνήθως από ευρύτερα θέματα που σχετίζονταν με την επιστήμη του δικαίου. Αναφέρω ενδεικτικά τους τίτλους κάποιων άρθρων που περιέχονται στην παρούσα συλλογή: “Δίκαιο και Διεθνής Τάξη”, “Η Άμυνα των Πολιτών”, “Τρομοκρατία και Νομοκρατία”, “Το Εγκλημα του Πάρκου Κεραιών και η Νόμιμη Άμυνα των Πολιτών” κλπ. Όλα αυτά τα ζητήματα δεν τον απασχολούσαν αποκλειστικά και μόνο από την περιορισμένη σκοπιά της επιστήμης του δικαίου. Ο Μανωλεδάκης ακόμη και στη διδασκαλία του και στο θεωρητικό του έργο – το οποίο διέκρινε απόλυτη επιστημονική αυστηρότητα- τηρούσε απόσταση από τον επιστημονισμό. Το ίδιο ισχύει – κατά μείζονα λόγο- στα κείμενα που δημοσίευε ως αρθρογράφος στον τύπο.
Τον ενδιέφερε πάντοτε η φιλελεύθερη λειτουργία του δικαίου που αποσκοπεί στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων των πολιτών έναντι της κρατικής εξουσίας. Από την άποψη αυτή δεν διαφέρει από άλλους σημαντικούς νομικούς επιστήμονες.. Ήταν ένας φιλελεύθερος. Ήταν όμως ένας- εάν είναι δόκιμη η έκφραση- αληθινός φιλελεύθερος. Διέφερε, δηλαδή, ουσιαστικά από τους επιπόλαιους φιλελεύθερους του συρμού που αρθρογραφούν στις μεγάλες εφημερίδες. Υπήρξε υπέρμαχος της γνήσιας πολιτικής ελευθερίας, της ελευθερίας που δεν περιορίζεται μόνο στην αυτονόητη προστασία του ατόμου από την κρατική αυθαιρεσία. Η πολιτική ελευθερία περιλαμβάνει και δύο ακόμη στιγμές. Οργανικό στοιχείο της είναι, επίσης, η γνωστική διάσταση που αποσκοπεί στην επιστημονική κατανόηση και επίγνωση όχι μόνο του φυσικού κόσμου και της ανθρώπινης ψυχολογίας αλλά και των κοινωνικών σχέσεων. Η πολιτική ελευθερία ολοκληρώνεται με την βουλητική και ακτιβιστική της διάσταση, δηλαδή την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική ζωή, που πραγματώνει ουσιαστικά τη δυνατότητα επιλογής εναλλακτικών δυνατοτήτων. Έτσι, οι συνταγματικές ελευθερίες από απλό μέσο προστασίας του ατόμου από την κρατική αυθαιρεσία, μετασχηματίζονται σε μέσο διεύρυνσης των χώρων ελευθερίας των πολιτών και διεκδίκησης της Δικαιοσύνης. Για τον Μανωλεδάκη ο πραγματικός προορισμός της Πολιτείας και του Δικαίου ήταν η Δικαιοσύνη. Υπό αυτό το πρίσμα η ελευθερία και η ισότητα είναι έννοιες που βρίσκονται σε μία γόνιμη διαλεκτική ένταση και δεν αλληλοαποκλείονται μοιραία, όπως προσπαθούν διαρκώς να αποδείξουν οι ολιγαρχικοί απολογητές του νεοφιλελευθερισμού.
Τα κείμενα του βιβλίου επιβεβαιώνουν τη δέσμευση του Μανωλεδάκη στην κατηγορική προστακτική του Διαφωτισμού, όπως τη διατύπωσε ο Ιμμάνουελ Καντ. Δηλαδή την υποχρέωση του διανοούμενου να προβαίνει σε ελεύθερη και κριτική χρήση του δημόσιου λόγου ακόμη και εάν οι θέσεις που εκφράζει δυσαρεστούν την εξουσία. Ο Μανωλεδάκης άσκουσε συχνά οξεία κριτική στην κατασταλτική πολιτική του κράτους και σε νομοθετικές ρυθμίσεις που συνιστούσαν απειλή για τις ατομικές ελευθερίες. Στα τελευταία κείμενά του επισήμαινε το δομικό χαρακτήρα που τείνουν να αποκτήσουν οι αυταρχικές κατασταλτικές πρακτικές και η σκλήρυνση του νομοθετικού πλαισίου. Προειδοποιούσε για τον υπαρκτό κίνδυνο οι Δημοκρατίες να οπισθοχωρήσουν σε κράτη αυταρχικού τύπου και οι πολίτες να αντιμετωπίζονται συλλήβδην ως δυνάμει ύποπτοι από μία εξουσία που θέτει πλέον τις πλειοψηφίες στο στόχαστρο.
Ο Γιάννης Μανωλεδάκης υπήρξε ένας μεγάλος δάσκαλος. Ήταν όμως και μια φωνή που συχνά ενοχλούσε. Ο θάνατός του σήμανε μια μεγάλη απώλεια. Οι δημόσιες παρεμβάσεις του θα ήταν σήμερα, την εποχή του μνημονιακού αυταρχισμού, πραγματικά πολύτιμες.Τα κείμενα του βιβλίου αυτού αποτελούν ένα σπουδαίο ντοκουμέντο της προσωπικότητας του Μανωλεδάκη, του ήθους και της οξυδέρκειας που διέκριναν τον πολιτικό του στοχασμό και αξίζει πραγματικά να διαβαστούν από όλους μας.
* Ο Ζώης Κάσαρης είναι δικηγόρος