Το κείμενο αυτό δεν προοριζόταν για δημοσίευση. Ετοιμάστηκε, μετά από πρόσκληση των εκδόσεων Εκτός Γραμμής, για την παρουσίαση του Φεμινισμός για το 99%: Μανιφέστο στη Θεσσαλονίκη: Είχα πει θα το γράψω, θα το διαβάσω και αυτό θα είναι όλο. Εκ των υστέρων, το μαζί, η Σταυρούλα και το Alterthess μ’ έκαναν να ξεπεράσω τη βεβαιότητά μου πως το κείμενο αυτό δεν είναι για δημοσίευση. Το αφήνω να πάρει τον δρόμο του, κρατώντας μέχρι κι εκείνο το «συζητάμε απόψε εδώ» απείραχτο. Προσθέτω μόνο τον πρώτο στίχο του «Τραγουδάμε δίχως φόβο»1 εν είδει τίτλου, έναν υπότιτλο, ελάχιστες υποσημειώσεις, τη διευκρίνιση πως στον φεμινισμό, όπως και στο κουίρ, μπαίνω βιωματικά και όχι θεωρητικά, και τη γνώμη πως δεν νοείται τον 21ο αιώνα φεμινισμός που δεν λογαριάζει τα κουίρ και τα τρανς άτομα.
Θα ξεκινήσω μάλλον απότομα, ίσως λίγο ανορθόδοξα και πάντως κυριολεκτικά in medias res. Στη σελίδα 45 του Μανιφέστου διαβάζουμε μεταξύ άλλων τα εξής: «εργαλειακή είναι συχνά η σεξουαλική επίθεση και παρενόχληση σε χώρους δουλειάς, σε σχολεία ή σε κλινικές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι δράστες είναι αφεντικά και προϊστάμενοι, καθηγητές και προπονητές, αστυνομικοί και σωφρονιστικοί υπάλληλοι, γιατροί και ψυχίατροι, σπιτονοικοκύρηδες και αξιωματικοί του στρατού – όλοι κατέχοντες δημόσια θεσμική εξουσία πάνω στα θύματά τους. Μπορούν να απαιτήσουν σεξουαλικές υπηρεσίες, και κάποιοι το κάνουν».
Το παράθεμα κλείνει εδώ και δεν το αναφέρω υποθέτοντας πως πρώτη φορά ακούτε κάτι τέτοιο, αλλά προκειμένου να θυμίσω πως το Αριστοτέλειο2είναι που, όχι πάρα πολύ καιρό πριν, κατάφερε να κουκουλώσει δεκάδες καταγγελίες φοιτητριών για σεξουαλικές παρενοχλήσεις από διδάσκοντες. Οι φοιτήτριες τότε αγνοήθηκαν, κάποιοι από τους διδάσκοντες που κατηγορούνταν (όσοι δεν είχαν βγει στη σύνταξη) συνέχισαν να σκορπίζουν τη χαρά στα αμφιθέατρα, κάποιοι άλλοι διδάσκοντες (που καμιά δεν κατηγόρησε) βγήκαν να πουν πως πέφτουν απ’ τα σύννεφα και πως δεν είναι όλες οι καταγγελίες ίδιες.
Ένα φάντασμα πλανιέται στο απιθί.
Στο θέμα μας.
Ο Φεμινισμός για το 99% δεν είναι άλλο ένα βιβλίο για τον φεμινισμό· δεν είναι μια εισαγωγή στον φεμινισμό, μια μονογραφία, ένα βιβλιογραφικά ενημερωμένο μελέτημα, μια έρευνα για τον φεμινισμό – είναι ένα μανιφέστο. Ένα μανιφέστο του φεμινισμού του 21ου αιώνα. Ενός φεμινισμού αντικαπιταλιστικού, ριζοσπαστικού, μετασχηματιστικού, μαχητικού, αμετακίνητα διεθνιστικού, αντινεοφιλελεύθερου, αντιρατσιστικού, αντιιμπεριαλιστικού, οικοσοσιαλιστικού. Δανείζομαι όλους τους χαρακτηρισμούς από τις σελίδες του μανιφέστου και τους αναφέρω με τη σειρά που εμφανίζονται σ’ αυτό. Το θεωρώ απαραίτητο να το κάνω αυτό, έτσι ώστε να δώσω το στίγμα του, καθώς όταν λέμε «φεμινισμός» δεν εννοούμε βέβαια όλες πάντα το ίδιο ακριβώς πράγμα. Χαρακτηριστικά και ωραία είναι τα λόγια του ίδιου του μανιφέστου ως προς αυτό: «Αντί να πανηγυρίζουμε για τις γυναίκες διευθύνουσες συμβούλους που καταλαμβάνουν γωνιακά γραφεία, θέλουμε να ξεφορτωθούμε τους διευθύνοντες και τις διευθύνουσες συμβούλους και τα γωνιακά τους γραφεία» (29).
Ο Φεμινισμός για το 99% είναι ένα μανιφέστο που δεν υπογράφεται από μία, ούτε από δύο, αλλά από τρεις φεμινίστριες. Πρόκειται για τις Τσίντσια Αρρούτσα (Cinzia Arruzza), Τίθι Μπαττατσάρυα (Tithi Bhattacharya) και Νάνσυ Φρέιζερ (Nancy Fraser), που έχουν γεννηθεί στην Ιταλία, την Ινδία και τις ΗΠΑ αντίστοιχα και διδάσκουν σήμερα σε διάφορα πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών. Έχει μια σημασία ίσως να πούμε πως η Φρέιζερ είναι αρκετά μεγαλύτερη των άλλων δύο. Μπορεί να ακούγεται περιττή, ακόμα και ανόητη, μια τέτοια επισήμανση, γίνεται όμως προκειμένου να έχουμε, αν θέλουμε, κατά νου πως μία εκ των τριών έχει ζήσει και το δεύτερο κύμα του φεμινισμού. Η Αρρούτσα έχει ξαναμεταφραστεί στα ελληνικά, το βιβλίο της Επικίνδυνες σχέσεις: Γάμοι και διαζύγια μαρξισμού και φεμινισμού κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΨΜ. Το ίδιο ισχύει και για τη Φρέιζερ: Απ’ τις εκδόσεις Νήσος είχε κυκλοφορήσει το, εξαντλημένο σήμερα, Κρίση της φροντίδας; Για τις αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού στο επίπεδο της κοινωνικής αναπαραγωγής. Βασικά βιογραφικά στοιχεία και των τριών δίνονται στο αυτί της ελληνικής έκδοσης, απ’ όπου πληροφορούμαστε επίσης πως η φράση «φεμινισμός για το 99%» ανήκει στη Νάνσυ Φρέιζερ.
Εκείνο για το οποίο δεν μας πληροφορεί η έκδοση είναι ο τρόπος με τον οποίο συνεργάστηκαν Αρρούτσα, Μπατατσάρρυα και Φρέιζερ κατά τη συγγραφή του μανιφέστου. Είναι κάτι που προσωπικά θα ήθελα και κατά πάσα πιθανότητα θα ντρεπόμουν τελικά να ρωτήσω αν τις είχαμε σήμερα μαζί μας εδώ.
Μπορεί η διατύπωση «φεμινισμός για το 99%» να προτάθηκε από τη Φρέιζερ, ο φεμινισμός αυτός όμως μόνο προσωπική υπόθεση δεν είναι. Το μανιφέστο εκδόθηκε το 2019, ο σπόρος όμως υπήρχε τουλάχιστον απ’ τις αρχές του 17, οπότε και, εν όψει της 8ης Μάρτη, φιλοξενήθηκε στο Viewpoint Magazine3δημοσίευμα που αναφερόταν σε έναν φεμινισμό για το 99% και δεν έφερε μόνο 3 αλλά 8 υπογραφές – μεταξύ άλλων και της Άντζελα Ντέιβις που είναι πολύ γνωστή, νομίζω και αγαπητή, και στην Ελλάδα.
Το μανιφέστο έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από δέκα γλώσσες και από τα τέλη του 2022 κυκλοφορεί και στα ελληνικά, σε μετάφραση όχι ενός αλλά δύο ατόμων (επιλογή, θεωρώ, πολύ καλή), του Γιώργου Καλαμπόκα και της Αφροδίτης Χριστοδουλάκου, από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής, με ένα εξώφυλλο, θεωρώ, πολύ ωραίο, εγκαινιάζοντας μάλιστα την πολλά υποσχόμενη «Μοβ σειρά» τους. Στην ελληνική έκδοση το μανιφέστο πλαισιώνεται από δύο σημειώματα, ένα «της έκδοσης», που προηγείται, και ένα «της μετάφρασης», που έπεται του μανιφέστου, καθώς επίσης και από ένα ευρετήριο κύριων ονομάτων. Κατά τη γνώμη μου, είναι απολύτως απαραίτητα και τα δύο σημειώματα, δεν θα σταθώ όμως τώρα σ’ αυτά, θα περάσω απευθείας (και ίσως: επιτέλους) στο ίδιο το μανιφέστο.
Ο Φεμινισμός για το 99% αφιερώνεται σε μαχητικές φεμινίστριες του χθες, του σήμερα, του κόσμου και ανοίγει με «Ένα κρίσιμο σταυροδρόμι», δηλαδή με μερικές διευκρινίσεις. Ζητούμενο δεν είναι οι «ίσες ευκαιρίες στην κυριαρχία» (19), αλλά μια νέα, δίκαιη κοινωνία. Εχθρός είναι ο καπιταλισμός. Σύμμαχος είναι τα αντισυστημικά κινήματα – και σίγουρα όχι ο φιλελεύθερος φεμινισμός. Με αυτά δηλωμένα από μιας αρχής, το μανιφέστο ξεδιπλώνεται σε έντεκα αριθμημένες θέσεις, με την πρώτη να καλύπτει τέσσερις σελίδες περίπου και να επιγράφεται «Ένα νέο φεμινιστικό κύμα επανεφευρίσκει την απεργία».
Στις θέσεις του μανιφέστου εξηγείται τι είναι και τι θέλει ο φεμινισμός για το 99% – ένας φεμινισμός που «στοχεύει να γίνει πηγή ελπίδας για όλη την ανθρωπότητα» (31). Ξεμπροστιάζεται ο φιλελεύθερος φεμινισμός, «ο φεμινισμός των εξουσιαστριών» (29), που «δυσφημεί τον φεμινισμό» (28). Καταδεικνύεται η «πραγματική πηγή του κινδύνου, που είναι το κεφάλαιο» (55) και βάλλεται ο καπιταλισμός που «επανεφηύρε τη γυναικεία καταπίεση και έκανε τον κόσμο άνω κάτω» (38).
Από τις θέσεις του μανιφέστου περνάνε σις και τρανς γυναίκες, ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα και άτομα μη συμμορφούμενα ως προς το φύλο. Λευκές και μη λευκές γυναίκες, φυλετικοποιημένες γυναίκες, μετανάστριες, προσφύγισσες. Άνεργες, φτωχές, χαμηλά αμειβόμενες, επισφαλώς εργαζόμενες, νοικοκυρές, σεξεργάτριες. Ανάπηρες γυναίκες. Μικρές, μεγάλες, μητέρες και μη. Για να είμαι πιο ακριβής: Δεν περνάν απλώς από τις θέσεις του μανιφέστου όλες αυτές, είναι εκείνες ακριβώς που του δίνουν πνοή και λόγο ύπαρξης.
Τα παραδείγματα που αναφέρονται στις σελίδες του μανιφέστου αντλούνται από διάφορα μέρη του κόσμου – αναφέρω ενδεικτικά την Αργεντινή, τη Βραζιλία, τη Γερμανία, την Ελλάδα, το Ηνωμένο Βασίλειο, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ιρλανδία, το Ισραήλ, την Καραϊβική, την Πολωνία. Με άλλα λόγια, Αρρούτσα, Μπαττατσάρυα και Φρέιζερ δεν περιστρέφονται αποκλειστικά γύρω από προσωπικά ή κοντινά τους βιώματα. Δεν μπορούν βέβαια να κοιτάξουν παντού ταυτόχρονα, ούτε είναι πιθανό να τα γνωρίζουν όλα, προσπαθούν όμως, νομίζω, να δουν το δυνατόν μακρύτερα, να μάθουν όσο γίνεται περισσότερα και να κάνουν ό,τι μπορούν για όλα αυτά.
Μερικά μόνο από τα ζητήματα που θίγονται στις 11 θέσεις του μανιφέστου αφορούν τη διογκούμενη ανισότητα, τη γενικευμένη κρίση, την απλήρωτη εργασία, την κρατική βία, την ταξική εκμετάλλευση, την έμφυλη και φυλετική καταπίεση, την οικολογική καταστροφή – αυτές τις μάστιγες· και στο άλλο άκρο: την αναπαραγωγική δικαιοσύνη, την ταξική πάλη, τον κοινωνικό μετασχηματισμό, τη σεξουαλική απελευθέρωση, τον μαζικό ξεσηκωμό ενάντια στο κεφάλαιο – που λειτουργούν και ως πυξίδες.
Ο Φεμινισμός για το 99% δρα σαν καταπραϋντικό χάδι (εγώ αδερφή μου σε βλέπω, σε νοιάζομαι, σου στέκομαι, σε στηρίζω), είναι όμως και μια πρόσκληση σε αναστάτωση, ένα «φεμινίστριες του κόσμου ενωθείτε» και κυρίως ένα «αφήστε ό,τι κάνετε και βγείτε στους δρόμους, κρατημένες απ’ το χέρι». Χαρακτηριστική (μες στην ποιητικότητά της) είναι, μου φαίνεται, η διατύπωση «μας συνεπαίρνει η εξέγερση», με την οποία κλείνει η πρώτη θέση. Όσο για την τελευταία στη σειρά θέση, την ενδέκατη, αυτή κλείνει με τα (αλλιώς χαρακτηριστικά και μάλλον ανακουφιστικά) λόγια: «δεσμευόμαστε να παίξουμε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του μέλλοντός μας».
Η ενδέκατη είναι όντως η τελευταία θέση, αυτά δεν είναι όμως τα τελευταία λόγια του μανιφέστου. Ακολουθεί ένα υστερόγραφο που ξεπερνάει μάλιστα σε έκταση τις 20 σελίδες, τη στιγμή που η εκτενέστερη θέση καλύπτει έξι σελίδες και κάτι. Ιδιαίτερη επιλογή είναι αυτή ως προς τη δομή, η γνώμη μου πάντως είναι πως πρόκειται για ένα σημαντικότατο υστερόγραφο που πρέπει οπωσδήποτε να διαβαστεί. Στο πλαίσιό του οι Αρρούτσα, Μπαττατσάρυα και Φρέιζερ αναφέρονται στο μανιφέστο των Μαρξ και Ένγκελς, το οποίο δεν αναγνωρίζουν ως απλό πρόδρομο αλλά ως φοβερή έμπνευση (75). Θέτουν μερικά «ενοχλητικά», όπως τα αποκαλούν, πλην όμως καίρια, ερωτήματα, όπως: «Τι είχε να κάνει η εργάτρια πριν πάει στη δουλειά;» (84). Αντιπαραβάλλουν την παραγωγή κέρδους με την παραγωγή ανθρώπων. Αποσαφηνίζουν το δικό τους αίτημα για «ψωμί και τριαντάφυλλα». Εξηγούν πώς αντιλαμβάνονται τον μεγάλο-εχθρό-καπιταλισμό, μην παραλείποντας να επισημάνουν μερικές αντιφάσεις του. Εξηγούν επίσης από πού ξεκίνησαν και τι είναι αυτό που θέλησαν να πετύχουν: να προτείνουν έναν άλλον φεμινισμό, αυτό θέλησαν.
Θα κλείσω μ’ ένα υστερόγραφο κι εγώ, σύντομο όμως όπως συνήθως είναι τα υστερόγραφα. Θεωρώ πως η σχέση μας με τα κείμενα (πόσο μάλλον με τα μανιφέστα) δεν ολοκληρώνεται με την ανάγνωσή τους. Έτσι και εδώ, για μένα τίποτα δεν τελείωσε στη σελίδα 98. Ο Φεμινισμός για το 99% μ’ έκανε να ξαναδιαβάσω το Κομμουνιστικό μανιφέστο, που χρόνια είχα να πιάσω στα χέρια μου. Με ώθησε στην ανάγνωση του ενδέκατου τεύχους της επιστημονικής επιθεώρησης Κρίση, που είναι αφιερωμένο στη θεματική μαρξισμός και φεμινισμός και κυκλοφόρησε σχεδόν ταυτόχρονα με τον Φεμινισμό για το 99%. Μ’ έβγαλε στις Επικίνδυνες σχέσεις της Αρρούτσα, όπου, για να είμαι ειλικρινής, μου έκαναν μεγάλη εντύπωση ορισμένες μεταφραστικές επιλογές, αλλά και στον Φεμινισμό χωρίς σύνορα της Μοχάντι (Chandra Talpade Mohanty) που από καιρό ήθελα να διαβάσω.
Μοιράζομαι ένα σύντομο απόσπασμα από αυτό το τελευταίο (απ’ τον Φεμινισμό χωρίς σύνορα), που θα λειτουργήσει και ως γέφυρα για να περάσω, ελάχιστα πριν κλείσω, στον πιο οικείο μου τόπο, δηλαδή στη λογοτεχνία, συγκεκριμένα: στην ποίηση. Γράφει, μέσα σε όλα, η Μοχάντι: «η ιστορία και η μνήμη υφαίνονται μέσα από πολλά διαφορετικά γραμματειακά γένη: μυθοπλαστικά κείμενα, προφορική ιστορία, ποίηση, αλλά και μαρτυρικές αφηγήσεις – εν ολίγοις, όχι μόνο μέσα από ό,τι θεωρείται λόγια ή ακαδημαϊκή (αληθινή;) ιστοριογραφία» (123).
Η ποίηση δεν μας βοηθάει απαραίτητα να καταλάβουμε, μπορεί όμως κάλλιστα να μας βοηθήσει να αισθανθούμε και να συν-αισθανθούμε. Θα κλείσω μ’ ένα ποίημα λοιπόν – ένα ποίημα σχετικότατο με αυτά που συζητάμε απόψε εδώ, γραμμένο από μια μαύρη λεσβία φεμινίστρια, την Όντρι Λορντ (η οποία θεώρησα δικαιότατο να έχει τον τελευταίο λόγο), μεταφρασμένο από την Kyoko Kishida και τον Jazra Khaleed, δημοσιευμένο στο 12ο τεύχος του Τεφλόν (2015). Ένα ποίημα με τίτλο «Η επανάσταση είναι μια μορφή κοινωνικής αλλαγής»:
Όταν ο αφέντης είναι απασχολημένος
να κατασκευάζει αράπηδες
δεν έχει μεγάλη
σημασία
τι απόχρωση
είσαι.
Αν του τελειώσει ένα
συγκεκριμένο χρώμα
μπορεί πάντα να μεταπηδήσει
στο μέγεθος
και όταν ξεμπερδέψει
με τους μεγαλόσωμους
θα το γυρίσει
στο φύλο
που είναι
τελικά
η αρχή όλων.
*Η Γιώτα Τεμπρίδου είναι διδακτόρισσα φιλοσοφίας, συγγράφισσα
- Ελληνική απόδοση του «Canción sin miedo» της Vivir Quintana από θηλυκότητες της Ανοιχτής Ορχήστρας, που ακούγεται εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=UPD1XvT2Too&ab_channel=%CE%91%CE%BD%CE%BF%CE%B9%CF%87%CF%84%CE%AE%CE%9F%CF%81%CF%87%CE%AE%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%7COpenOrchestraGreece [↩]
- Απολύτως απαραίτητη εξήγηση: Η παρουσίαση αυτή ήταν να γίνει αρχικά στο Αριστοτέλειο και, όταν αποφασίσαμε να τη μεταφέρουμε στο Στέκι μεταναστ(ρι)ών, (χάρηκα μεν, αλλά) συνειδητοποίησα πως έπρεπε να προσαρμόσω το κείμενο που είχα ήδη ετοιμάσει. Στον επόμενο τόνο το ξανασκέφτηκα και αποφάσισα να μην το πειράξω, όχι γιατί βαριόμουν να κάνω την αλλαγή, αλλά επειδή το Αριστοτέλειο παραμένει στην καρδιά της πόλης και ό,τι γίνεται εκεί έχει συχνά τον τρόπο να μας επηρεάσει όλες. [↩]
- https://viewpointmag.com/2017/02/03/beyond-lean-in-for-a-feminism-of-the-99-and-a-militant-international-strike-on-march-8/. [↩]
