Υπάρχει ένας ελέφαντας στο δωμάτιο της COP30, που βρίσκεται σε εξέλιξη στην πόλη Μπελέμ της Βραζιλίας. Ένα θέμα που έχει αποκλειστεί από την ημερήσια διάταξη, αλλά ενδέχεται να θέσει σε κίνδυνο τα τελικά αποτελέσματά της (ούτως ή αλλέως πενιχρά, αλλά όχι περισσότερο από ό,τι στις 29 COP που προηγήθηκαν). Αυτός ο ελέφαντας είναι ο πόλεμος. Όλοι γνωρίζουν ότι ο πόλεμος και ο αγώνας για το κλίμα είναι ασύμβατα, όμως κανείς δεν τολμά να μιλήσει γι’ αυτό. Το θέμα δεν βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη.
Κανείς δεν το έχει προτείνει. Γιατί; Πολλοί δεν πιστεύουν ότι η κλιματική και περιβαλλοντική κρίση αποτελεί πραγματική απειλή. Άλλοι πιστεύουν ότι είναι αυτό το ζήτημα είναι τόσο περίπλοκο να αντιμετωπιστεί που δεν αξίζει καν τον κόπο να προσπαθήσουμε. Άλλοι πάλι, η πλειοψηφία όσων βρίσκονται εκεί ελπίζουν να επιτύχουν ένα αποτέλεσμα – και όχι για να μποϊκοτάρουν την διεξαγωγή, όπως οι 5.000 και πλέον λομπίστες, εκπρόσωποι της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων και συναφών κλάδων που είναι παρόντες – φοβούνται ότι η ανάδειξη του ζητήματος θα έθετε σε κίνδυνο τα λίγα που μπορούν να επιτευχθούν. Και όμως, πρέπει να συζητηθεί. Για πολλούς λόγους, κάποιοι είναι ασήμαντοι, άλλοι λιγότερο.
Καταρχάς, ο πόλεμος, είτε διεξάγεται είτε όχι, απορροφά μια απίστευτη ποσότητα οικονομικών, τεχνολογικών και ανθρώπινων πόρων που θα μπορούσαν και θα έπρεπε να διατεθούν στον αγώνα για το κλίμα και την προστασία του περιβάλλοντος (και για την ισότητα, η οποία αποτελεί προϋπόθεση).
Το είδαμε αυτό με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία: από το (αποτυχημένο) σχέδιο να διοχετευτεί η «ανάπτυξη» και τα κέρδη στη φροντίδα για το περιβάλλον μέχρι την απόφαση, που πλέον συμμερίζονται όλες οι κυβερνήσεις, να καταστήσουν την παραγωγή όπλων μια μηχανή για τη συσσώρευση κεφαλαίου. Καμία από αυτές τις κυβερνήσεις, είτε γίνει πόλεμος είτε όχι, δεν θα υποχωρήσει ποτέ.
Επίσης, οι εν εξελίξει πόλεμοι αποτελούν ισχυρό παράγοντα για την επανάκαμψη των ορυκτών καυσίμων. Οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επειδή πιέζονται από τις αυτοεπιβαλλόμενες κυρώσεις, επιδίδονται σε έναν αγώνα δρόμου για να ανακαλύψουν ή να αξιοποιήσουν πρόσθετους πόρους με τους οποίους θα αντικαταστήσουν τις προμήθειες φυσικού αερίου και πετρελαίου από τη Ρωσία, και χαιρέτα μας τον πλάτανο όσον αφορά την ενεργειακή μετάβαση.
Ο πόλεμος, εξάλλου, αυξάνει την κατανάλωση καυσίμων και τις σχετικές εκπομπές ρύπων: για τη μετακίνηση ανθρώπων και μέσων, για τη λειτουργία και την παραγωγή συνεχώς νέων όπλων. Και κάθε έκρηξη είναι μια φωτιά που καίει οξυγόνο και παράγει CO2. Ο πόλεμος καταστρέφει όχι μόνο ανθρώπινες ζωές αλλά και κτίρια και κατασκευές, μέχρι να ισοπεδωθούν όλα. Όπως στη Γάζα, αλλά και στο Ντονμπάς. Όλα αυτά θα πρέπει να αντικατασταθούν και να ξαναχτιστούν με μεγαλύτερη σπατάλη πόρων και περισσότερες εκπομπές ρύπων.
Καταστρέφει, επίσης, το έδαφος, τα νερά των ποταμών και τη ζωή των ζώων και των φυτών – τόσο των άγριων όσο και αυτών που καλλιεργούνται ή εκτρέφονται – που κατοικούν σε αυτά, καθιστώντας τα άγονα για χρόνια ή για πάντα και μετατρέποντας σε πηγές εκπομπών ρύπων ό,τι κάποτε ήταν πηγές απορρόφησης του άνθρακα.
Ο πόλεμος εκκολάπτει τις τεχνολογίες της βίας που στρέφονται όχι μόνο κατά της ανθρώπινης ζωής, των κατοικημένων περιοχών, των κτιρίων και των υποδομών, αλλά είναι διαθέσιμες (dual use) να χρησιμοποιηθούν και στον πόλεμο ενάντια στο περιβάλλον και τη φύση.
Αυτή είναι η ιστορία των φυτοφαρμάκων, των αεροσκαφών για τον ψεκασμό τους, των πυραύλων για την πρόκληση βροχής ή την αποτροπή χαλαζιού και άλλων. Αυτά αύριο θα αναπτυχθούν και θα χρησιμοποιηθούν για να αναχαιτίσουν την υπερθέρμανση του πλανήτη μέσω της γεωμηχανικής: «σκληρές» τεχνολογίες, με μη αναστρέψιμες επιπτώσεις, που τις έχει σχεδιάσει και τις διαχειρίζεται κάποιο αυτοαποκαλούμενο «γενικό επιτελείο» του αγώνα για το κλίμα, είτε κρατικό είτε ιδιωτικό. Για να υπονομεύσουν τις «ήπιες» και φιλικές προς τη Γη τεχνολογίες — από τα τρόφιμα μέχρι τις μεταφορές, από τη στέγαση μέχρι την αναγέννηση του εδάφους, από την κοινή φροντίδα ανθρώπων και περιβάλλοντος (one health) μέχρι την προστασία της βιοποικιλότητας — όλα αυτά είναι εφικτά μόνο μέσω της αναδιοργάνωσης της καθημερινής ζωής με τη συμμετοχή όλων.
Ο πόλεμος παράγει πρόσφυγες, εκατομμύρια «μετανάστες», τόσο άμεσα όσο και μέσω της καταστροφής του περιβάλλοντος και της κλιματικής κρίσης την οποία τροφοδοτεί. Ο αγώνας για την προστασία του περιβάλλοντος και του κλίματος επιδιώκει αντ’ αυτού να αποκαταστήσει, σε όσους πλήττονται από αυτές τις διαδικασίες, την δυνατότητα και τα μέσα να παραμείνουν εκεί που βρίσκονται· να ανοικοδομήσουν τις συνθήκες διαβίωσης σε νέα θεμέλια.
Ο πόλεμος οδηγεί στη στρατιωτικοποίηση όχι μόνο των θεσμών, αλλά και της καθημερινής ζωής και της κουλτούρας που την στηρίζει. Και σιγά σιγά — ή ακόμα και ραγδαία — εισβάλλει σε όλους τους χώρους: την πληροφορία, τον πολιτισμό, την έρευνα, το σχολείο, την εργασία, την παραγωγή, τη νοοτροπία και, προφανώς, τη «δημόσια τάξη», σε όλους, δηλαδή, τους χώρους της ελευθερίας.
Όλοι όσοι, κατά το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, ικανοποιήθηκαν με την καθαρά στρατιωτική αντίδραση του ΝΑΤΟ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή της ουκρανικής κυβέρνησης, δεν συνειδητοποίησαν – ούτε τότε και ίσως ούτε και τώρα ακόμη – πόσο πολύ ο ενθουσιασμός τους είχε επηρεάσει τον μετασχηματισμό του «πνεύματος της εποχής»: τη γλώσσα των μέσων ενημέρωσης, την αυτολογοκρισία, την μνησικακία, την προτεραιότητα που δόθηκε στα όπλα πάνω απ’ όλα, την απώλεια ενός ορίζοντα συνύπαρξης, τον κυνισμό μπροστά στους θανάτους τόσο «αμάχων» όσο και στρατιωτών, τόσο «εχθρών» όσο και «φίλων»· και, προφανώς, την αδιαφορία για την τύχη του πλανήτη μας.
Ο πόλεμος προάγει την υποταγή και την υποτέλεια των στρατώνων, ενώ ο αγώνας για το περιβάλλον και το κλίμα παράγει αυτονομία, εφευρετικότητα, πνεύμα συνεργασίας και πρωτοβουλία από τα κάτω: αυτά που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουμε το πολύ δύσκολο μέλλον που μας περιμένει.
Τέλος, ένα θέμα εξαιρετικά επίκαιρο: ο πόλεμος είναι τόσο αιτία όσο και συγκάλυψη (για όσους ήδη τον ασκούσαν σε μεγάλη κλίμακα) της διαφθοράς: καθιστά δυνατή τη συσσώρευση εξουσίας και πλούτου εις βάρος όσων στέλνονται να πεθάνουν στο μέτωπο ή καταδικάζονται να πεθάνουν στα μετόπισθεν.
Τα κόστη, οι τιμές και ο προορισμός των όπλων είναι κρατικά μυστικά που δεν μπορούν να ελεγχθούν (αφού τελικά εξαφανίζονται, καταστρέφονται), όπως και ο αριθμός των θυμάτων και των ζημιών. Όσοι τα διαχειρίζονται και επωφελούνται από αυτά παραμένουν πάντα στα μετόπισθεν, ενώ πεθαίνουν πάντα άλλοι.
Το αντίθετο του αγώνα για την προστασία του περιβάλλοντος. Στην πρώτη γραμμή της οργάνωσής του και της διεξαγωγής του βρίσκονται πάντα οι «υπερασπιστές του περιβάλλοντος». Ο αριθμός των θυμάτων του πολέμου που διεξάγουν οι κυβερνήσεις και οι πολυεθνικές εταιρείες που κερδοσκοπούν καταστρέφοντας το περιβάλλον εναντίον της Μητέρας Γης είναι πλέον αμέτρητος.
Η ανάγνωση της εγκυκλίου Laudato si’* θα έκανε καλό σε όλους όσοι συγκεντρώθηκαν στη Μπελέμ. Αλλά οι αυτόχθονες πληθυσμοί που είναι παρόντες δεν την χρειάζονται. Την γνωρίζουν ήδη. Αυτοί την ενέπνευσαν.
*Η εγκύκλιος Laudato si’ είναι μια εγκύκλιος του Πάπα Φραγκίσκου, που εκδόθηκε το 2015, με θέμα την προστασία του περιβάλλοντος και την «οικολογική κρίση», η οποία συνδέεται στενά με την «κοινωνική κρίση».
