Φονιάς! Πιάστε τον! Πιάστε τον! Πιάστε τον άθλιο που μας μολύνει!1
Alessandro Manzoni, Οι λογοδοσμένοι2
Μετάφραση: Ευδοκία Ελευθερίου, Πηγή: Quodlibet.it
Μια από τις πιο απάνθρωπες συνέπειες του πανικού που με κάθε μέσο επιδιώκεται να διασπαρεί στην Ιταλία επ’ ευκαιρία της λεγόμενης επιδημίας του κορωνοϊού βρίσκεται στην ίδια την ιδέα της μετάδοσης [της μολυσματικής ασθένειας], στην οποία ερείδονται και τα εξαιρετικά μέτρα έκτακτης ανάγκης που υιοθετήθηκαν από την κυβέρνηση. Η ιδέα, που ήταν ξένη στην ιπποκρατική ιατρική, βρίσκει τον πρώτο ανεπίγνωστο πρόδρομό της κατά την διάρκεια επιδημιών που, ανάμεσα στα 1500 και 1600, ερήμωσαν μερικές ιταλικές πόλεις. Πρόκειται για την φιγούρα του εκούσιου μεταδότη3, που απαθανατίστηκε από τον Manzoni [Μαντσόνι] τόσο στο μυθιστόρημά του όσο και στο δοκίμιό του Ιστορία του Μνημείου Αισχρότητας4. Μια μιλανέζικη «φωνή» για την πανώλη του 1576 περιγράφει ως εξής τους εκούσιους μεταδότες, προσκαλώντας τους πολίτες να τους καταγγέλλουν:
«Έχοντας έλθει εις γνώσιν του κυβερνήτη η είδηση ότι ορισμένα άτομα, με σκοτεινό ζήλο αγαθοεργίας και προκειμένου να προκαλέσουν φόβο και τρόμο στο λαό και τους κατοίκους αυτής της πόλης του Μιλάνου και να τους προτρέψουν σε ταραχές, επιχρίουν με υλικά, που θεωρούνται λοιμογόνα και μολυσματικά, τις θύρες και τις αλυσίδες των σπιτιών και τις γωνίες των κτιρίων στις διασταυρώσεις των δρόμων των συνοικιών της εν λόγω πόλης καθώς και άλλους τόπους του Κράτους, προς τον σκοπό της μετάδοσης πανώλης στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο, γεγονός από το οποίο προκύπτουν πολλές αθέμιτες συνέπειες και μια όχι ευκαταφρόνητη αλλοίωση στα πλήθη, ιδιαίτερα σε εκείνους που εύκολα πείθονται να πιστεύουν τέτοια πράγματα, [ο κυβερνήτης] εξαγγέλλει ότι σε κάθε άτομο, οποιασδήποτε κατηγορίας, κατάστασης, βαθμού, συνθήκης, που μέσα στις επόμενες σαράντα ημέρες θα αποκαλύψει το άτομο ή τα άτομα που έχουν ευνοήσει ή υποβοηθήσει μια τέτοια αισχρή θρασύτητα ή έχουν γνώση αυτής, θα του δοθούν πεντακόσια σκούδα…»
Τηρουμένων των αναλογιών, τα πρόσφατα μέτρα (που προωθήθηκαν από την κυβέρνηση με νομοθετικά διατάγματα που θα θέλαμε να ελπίζουμε – αλλά πρόκειται για μια αυταπάτη – ότι δεν έχουν επικυρωθεί από το Κοινοβούλιο ως νόμοι υπό τους συγκεκριμένους προβλεπόμενους όρους) μετατρέπουν εκ των πραγμάτων κάθε άτομο σε δυνητικό [εκούσιο] μεταδότη της νόσου5, ακριβώς όπως οι διατάξεις σχετικά με την τρομοκρατία θεωρούσαν de facto et de jure6 κάθε πολίτη ως δυνητικό τρομοκράτη. Η αναλογία είναι τόσο καθαρή ώστε ο δυνητικός μεταδότης που δεν τηρεί τις οδηγίες τιμωρείται με φυλάκιση. Ιδιαιτέρως απωθητική είναι η φιγούρα του υγιούς ή πρώιμου φορέα, που μολύνει πλήθος ατόμων χωρίς να υπάρχει δυνατότητα να προστατευθεί κανείς από αυτόν, όπως ήταν παλαιότερα δυνατόν με τον εκούσιο μεταδότη.
Ακόμη πιο θλιβεροί και από τους περιορισμούς της ελευθερίας που εμπεριέχονται στα μέτρα είναι, κατά τη γνώμη μου, ο εκφυλισμός και οι αλλοιώσεις των ανθρώπινων σχέσεων, που μπορούν να προκύψουν από αυτά. Τον άλλο άνθρωπο, όποιος κι αν είναι, ακόμη και ένα αγαπημένο πρόσωπο, δεν πρέπει ούτε να τον πλησιάζουμε ούτε να τον αγγίζουμε και πρέπει αντίθετα να θέσουμε ανάμεσα σε εκείνον και σε εμάς μια απόσταση που σύμφωνα με ορισμένους θα πρέπει να είναι ενός μέτρου, αλλά σύμφωνα με τις τελευταίες υποδείξεις των λεγόμενων ειδικών θα έπρεπε να είναι 4,5 μέτρων (έχουν ενδιαφέρον αυτά τα 50 εκατοστά!). Ο πλησίον7 έχει καταργηθεί. Είναι δυνατόν, με δεδομένη την κρίσιμη έλλειψη αξιοπιστίας των κυβερνόντων μας, ότι αυτά τα μέτρα υπαγορεύτηκαν σε αυτούς που τα έλαβαν από τον ίδιο φόβο που αποσκοπούσαν να προκαλέσουν, αλλά είναι δύσκολο να μην σκεφθούμε ότι η κατάσταση που αυτά δημιουργούν είναι ακριβώς εκείνη την οποία διάφοροι κυβερνώντες έχουν πλειστάκις επιδιώξει να επιτύχουν: να κλείσουν επιτέλους τα πανεπιστήμια και τα σχολεία και να γίνονται τα μαθήματα μόνο διαδικτυακά, να πάψουν οι συναθροίσεις που προγραμματίζονται προκειμένου να συζητηθούν πολιτικά ή πολιτισμικά ζητήματα και να ανταλλάσσονται μόνο ψηφιακά μηνύματα και, οπουδήποτε είναι αυτό εφικτό, να υποκαθίσταται κάθε επαφή – κάθε μεταδοτικότητα8 – ανάμεσα στα ανθρώπινα πλάσματα από τις μηχανές.
Μόλυνση (Contagio): Ο όρος στα ιταλικά σημαίνει την μετάδοση μολυσματικής νόσου και, κατ’ επέκταση, (την ίδια την) μόλυνση (ως διεργασία), (την ίδια την) μολυσματική νόσο (ως κατάσταση), καθώς και την επιδημία (επιδημική εξάπλωση μιας μολυσματικής νόσου). Σημαίνει όμως επίσης και εν γένει (και ουδέτερα) την επαφή, το άγγιγμα. Η σημείωση, και όσες ακολουθούν, είναι της μεταφράστριας.
1 L’ untore! Dagli! Dagli! Dagli all’ untore!
Untore: αυτός που εκουσίως μεταδίδει μια μολυσματική νόσο χρίοντας με μολυσματικά υλικά μέρη και αντικείμενα του πλαισίου ζωής άλλων ανθρώπων (παραφράσαμε με την λέξη «φονιάς» την πρώτη κραυγή και εγγύτερα στην κυριολεξία την δεύτερη: «τον άθλιο που μολύνει») Η φράση, παροιμιώδης, προερχόμενη από το μυθιστόρημα του Manzoni (Μαντσόνι), Οι Λογοδοσμένοι (Promessi Sposi), που εκτυλίσσεται την εποχή της πανώλης του 1576 στην υπό ισπανική κατοχή Λομβαρδία, παρέμεινε σε χρήση στην ιταλική γλώσσα δηλώνοντας την προτροπή σε καταγγελία και καταδίωξη υποτιθέμενων (και προφανώς αδίκως στοχοποιούμενων ως) εκούσιων δραστών μιας εγκληματικής ενέργειας (όπως αυτή, ή κατ’ αναλογία, της εκούσιας μετάδοσης. Με δεδομένο ότι ο, Renzo, ο ήρωας της ιστορίας του Manzoni, που, ενώ αυτός απλώς έψαχνε για την αγαπημένη του από την οποία τον είχαν χωρίσει, κατηγορήθηκε άδικα από μία γυναίκα του πλήθους ως “untore”, ως εκούσιος μεταδότης, με αποτέλεσμα να προκληθεί καταδίωξή του από το ερεθισμένο πλήθος, η έκφραση σημαίνει εφεξής την άδικη κατηγορία, τον στιγματισμό, την άδικη (και παράλογη) ενοχοποίηση ενός ατόμου για ένα συλλογικό κακό, την «μεταδοτική» μανιώδη οργή του πλήθους εναντίον στοχοποιούμενων αθώων.
2 Promessi Sposi
3 Untore
4 Storia della colonna infame. Ο τίτλος του δοκιμίου του Μαντσόνι αναφέρεται σε μνημείο που στήθηκε στο Μιλάνο το 1630 από την κυβέρνηση του Μιλάνου κατά την διάρκεια της ισπανικής ηγεμονίας, εις μνήμη της δίκης και καταδίκης του (υποτιθέμενου-θεωρούμενου) εκούσιου μεταδότη (untore) πανώλης Gian Giacomo Mora (ο οποίος βασανίστηκε προκειμένου να καταδώσει και άλλους υποτιθέμενους συνεργούς μεταδότες και στη συνέχεια καταδικάστηκε σε θάνατο). Το μνημείο (που αργότερα κατεδαφίστηκε) στήθηκε προς τον σκοπό του στιγματισμού τέτοιων ατόμων δια της κατ’ αυτόν τον τρόπο καταστροφής της υπόληψής τους. Χάρη στο περίφημο δοκίμιο του Μαντσόνι, το Μνημείο Αισχρότητας πέρασε στην ιστορία ως σύμβολο της προκατάληψης και της ανισότητας του ισπανικού συστήματος δικαίου της εποχής.
Υπογραμμίζεται η έμφαση στην ταξικότητα από μέρους του συγγραφέα του μυθιστορήματος και του δοκιμίου, αφού στιγματίζονται σε αυτά οι κοινωνικές ανισότητες και αδικίες εις βάρος φτωχών και αδυνάτων έναντι των οποίων στρέφονταν οι υποψίες, οι κατηγορίες, οι στοχοποιήσεις.
5 Untore
6 Ως επιβεβαιωμένο πραγματικό γεγονός και με νομική επικύρωση της πραγματικότητάς του.
7 Η έκφραση «πλησίον», χριστιανικής προέλευσης, αλλά όχι μόνον: «Αγάπα τον πλησίον σου μικρά ελαττούμενος» έλεγε ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, να ανέχεσαι δηλαδή τον πλησίον σου ακόμη και ζημιώνοντας λίγο τον εαυτό σου.
8 Χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα εδώ, στον επίλογο αυτού του σύντομου σχολίου του, η ίδια λέξη contagio που σημαίνει την μετάδοση νόσου, αλλά σημαίνει επίσης και την χωρίς αρνητική σημασιοδότηση επαφή, άγγιγμα – κατ’ επέκταση την όποια μεταδοτικότητα από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω της ανθρώπινης επαφής, προφανώς και στις θετικές, επιθυμητές συνδηλώσεις.