Jack L. Davis, Ένα ελληνικό κράτος υπό διαμόρφωση -Οι απαρχές της μυκηναϊκής Πύλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 276 (μετάφραση: Ευφροσύνη Μαργέλη, επιστημονική επιμέλεια: Γιάννης Λώλος)
Αυτοί, [άνδρες πολλοί κι ανδρείοι Κρήτες από τη μινωική Κνωσό], για εμπόριο και αγαθά με το κατάμαυρό τους πλοίο προς την αμμουδερή την Πύλο και τους Πύλιους έπλεαν
Από τον ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα
Η προϊστορική και πρωτοϊστορική Ελλάδα βρίσκεται, για τους περισσότερους, στην αχλύ του μύθου. Έχουμε, ωστόσο, αρχαιολογικά ευρήματα, που δεν μπορεί παρά να προκαλούν τον θαυμασμό. Δεν αναφέρομαι μόνο στα εξαιρετικής λεπτότητας τέχνεργα -ο αχάτης από τον τάφο του Γρύπα -Πολεμιστή, που ανακαλύφτηκε από την ανασκαφική ομάδα του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι υπό τον Davis, είναι από τα πιο πρόσφατα και τα πιο εντυπωσιακά. Όπως και τα ευρήματα του 2018 από δύο μέχρι τότε άγνωστους μνημειώδεις θολωτούς κυψελοειδείς τάφους.
Ο πλούτος των κοινωνιών, ιδίως της Ύστερης εποχής του χαλκού, εκπλήσσει πραγματικά. Να πω, ως παράδειγμα, πως στους τάφους του κύκλου των Μυκηνών, από τους οποίους πολύ γνωστή και προβεβλημένη είναι η προσωπίδα του Αγαμέμνονα, βρέθηκε μια ποσότητα δεκαπέντε κιλών χρυσού! Η χρηματική της αξία, σε σημερινές τιμές, είναι μεγαλύτερη από ένα εκατομμύριο ευρώ.
Τι είδους κοινωνίες ήταν αυτές; Πώς προέκυψαν; Τι προηγήθηκε και διαμόρφωσε την ακμή τους; Πόσο οι απαρχές τους καθόρισαν την τελική τους καταστροφή;
Το θαυμαστό βιβλίο του Davis -με συμβολή της Sharon Stoker- ισχυρίζεται, αναλύοντας την περίπτωση της Πύλου, πως η εντυπωσιακή μυκηναϊκή πρόοδος στηρίχτηκε καθοριστικά σε ένα «κρητικό μόσχευμα», που τοποθετήθηκε, κάπου κοντά στο 1600 π.Χ., «στον άγριο πληθυσμό της ηπειρωτικής χώρας».
Όπως το θέτει εισαγωγικά, «[σ]την Κρήτη τα πρώτα ανάκτορα εμφανίστηκαν λίγο μετά το 2000 π.Χ. και τα νησιά του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης της Αίγινας στον Σαρωνικό Κόλπο, βρίσκονταν σε τακτική επικοινωνία με τη μινωική Κρήτη. Όμως η ελληνική ηπειρωτική χώρα ήταν νωθρή, και μόλις το 1600 π.Χ. διακρίνουμε τα πρώτα στοιχεία αυτού που θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως μεγαλύτερη κοινωνική και πολιτισμική περίοδο. Διακεκριμένοι μελετητές παραδέχονται ότι πιο πριν η ζωή πρέπει να ήταν πολύ δύσκολη, και αναπόφευκτα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για μια περίοδο όπου οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν απελπιστικά φτωχοί» (σελ. 32).
Η εξέλιξη της ηπειρωτικής Ελλάδας είναι ιδιάζουσα. Σε αντίθεση με την Κρήτη, στην οποία ο πρώτος ανακτορικός πολιτισμός, με σαφή κοινωνική ιεραρχία και πολιτική οργάνωση εμφανίζεται στην αρχή της μεσομινωικής περιόδου, στην Πελοπόννησο έχουμε, ήδη από το 2700 π.χ., τα περίφημα Κτίρια με Διαδρόμους, στο κέντρο σημαντικών οικισμών, οι οποίοι, όμως, δεν κινούνται στη κατεύθυνση ιεραρχικών κοινωνιών. Μοιάζει να συμβαίνει μια κοινωνική υποστροφή, που οδηγεί στην επαναφορά σε κοινωνικές μορφές περισσότερο απλές και εξισωτικές. Στη στροφή προς τη δεύτερη χιλιετία -που πολλοί συνδέουν με την «Έλευση των Ελλήνων»- έχουμε εκτεταμένες καταστροφές και εγκατάλειψη των οικισμών. Τα επόμενα 400 χρόνια -στη μεσοελλαδική περίοδο- χαρακτηρίζονται από σαφή υποχώρηση των κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων. Στην Κρήτη η εκτεταμένη καταστροφή των παλαιών ανακτόρων δεν οδήγησε σε αντίστοιχη υποστροφή, αλλά, χωρίς χρονικό κενό, ακολουθήθηκε από την νεοανακτορική περίοδο της μινωικής «Θαλασσοκρατίας».
Ο Davis συνοψίζει όσα είναι γνωστά για την Πύλο και το Ανάκτορο του Νέστορα, δίνοντάς μας εξαιρετικές πληροφορίες για την κοινωνική και πολιτική εξέλιξη στην μυκηναϊκή πόλη, για την οποία έχουμε τα περισσότερα στοιχεία. Η καταστροφή του επισυμβαίνει την ίδια περίοδο με αυτήν των άλλων σημαντικών μυκηναϊκών άστεων. Μια παρόμοια μοίρα οδήγησε στην έκλειψη του μυκηναϊκού πολιτισμού σε όλη του την επικράτεια.
«Η καταστροφή του Ανακτόρου του Νέστορα , περίπου το 1180 π.Χ., υπήρξε τόσο ολέθρια που ούτε το ίδιο ούτε η κοινότητα γύρω του ανέκαμψαν ποτέ. Κάποιοι έχουν υποστηρίξει ότι καθοριστικός παράγοντας γι’ αυτήν την καταστροφή ήταν εξωτερικοί εισβολείς -Δωριείς Έλληνες ή «Λαοί της Θάλασσας» τους οποίους αναφέρουν τα αιγυπτιακά κείμενα. Άλλοι έχουν υποθέσει ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι της Πύλου εξεγέρθηκαν εναντίον του βασιλιά τους. Ό,τι και να συνέβη, υπάρχουν κάποια γεγονότα που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση: το Κεντρικό Κτίριο καταστράφηκε με τόση αγριότητα που οι πινακίδες με τη Γραμμική Β ψήθηκαν κατά λάθος και τα πιθάρια σε κάποιες αποθήκες έλιωσαν. Πριν από τη καταστροφή η πόλη γύρω από το ανάκτορο εκτεινόταν πολλά μέτρα προς την θάλασσα και προς την άλλη κατεύθυνση του Εγκλιανού κόλπου και ίσως να κατοικούσαν εκεί μέχρι και τρεις χιλιάδες άνθρωποι. Μετά, τα πάντα εγκαταλείφτηκαν» (σελ. 45).
Τα πάντα εγκαταλείφτηκαν, ίσως, όμως, οι μνήμες διατηρήθηκαν στην προφορική ποίηση φτάνοντας μέχρι τον Όμηρο. Όπως και στην ηρωική μυθολογία, που φαίνεται να αναπαράγει την ηχώ γεγονότων και προσώπων από το πολύ μακρινό, πλέον, κατά την αρχαϊκή περίοδο, παρελθόν. Ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Ιάσων, ο Περσέας, ο Βελλερεφόντης, είναι πιθανό πως έρχονται από τη μυκηναϊκή εποχή.
Η μεγάλη καταστροφή στην Πύλο είχε και μια ευεργετική (!) συνέπεια. Το ψήσιμο των πινακίδων έδωσε τα περισσότερα γραπτά τεκμήρια που διαθέτουν οι αρχαιολόγοι. Έτσι έκανε δυνατή την μετάφραση της Γραμμικής Β και οδήγησε στο ασφαλές συμπέρασμα πως επρόκειτο για ελληνική γλώσσα. Το λεξιλόγιό της δε παρέχει την ευκαιρία να κατανοήσουμε πολλά για την κοινωνική συγκρότηση της Πύλου. Υπάρχει wa-nax (άναξ), υπάρχει da-mo (δάμος, δήμος). Όπως και για τους θεούς της -τον Δία, τον Ποσειδώνα, την Ήρα, τον Άρη, τον Διόνυσο, την Αθηνά,…
Τα στοιχεία, επιπλέον, από το Ανάκτορο, αρχιτεκτονικά και εικαστικά -διακοσμητικά, μεταξύ άλλων, δείχνουν πολλά για την κοινωνική ιεραρχία και τις θρησκευτικές τελετές. Είναι εντυπωσιακά πολλά τα όσα οι Μυκηναίοι της Πύλου μοιράζονται με τους Μινωίτες στην θρησκεία και τον πολιτισμό, την ενδυμασία και την τεχνολογία.
Έχουμε να κάνουμε με μια κοινωνία, η οποία, χωρίς αμφιβολία, κυβερνάται από μια εντυπωσιακά πλούσια πολεμική αριστοκρατία, που διαφέντευε έναν αγροτικό πληθυσμό μέσω ενός συστήματος κατοχής -και όχι ιδιοκτησίας- της γης, επιμέρους τμημάτων (onaton), από αξιωματούχους, οι οποίοι ήταν ίσοι και υπό τον Wa-nax. Ο πολεμικός χαρακτήρας της άρχουσας τάξης εμφανίζεται, μεταξύ άλλων, σε πλήθος ζωγραφικών παραστάσεων. Στο Ανάκτορο υπάρχει νωπογραφία, στην οποία «Μυκηναίοι πολεμιστές με περιζώματα και περικνημίδες, τα κεφάλια τους προστατευμένα με χαυλιόδοντες κάπρων, μάχονται με βάρβαρους που φορούν δέρματα ζώων. [Η αμερικανίδα αρχαιολόγος Λανγκ τους αποκαλεί “Ταρζάν”] (σελ. 156). Ενδεικτική είναι επίσης η παράσταση γυναίκας τοξοβόλου, ντυμένης με τα πολύχρωμα και ιδιαίτερα κομψά ρούχα της εποχής.
Από την άλλη, ο πλούτος της ανώτερης τάξης είναι μεγάλος και επιδεικνυόμενος -οι τάφοι αποτελούν την καλύτερη, αλλά κάθε άλλο παρά μοναδική, μαρτυρία. «[Π]ερίτεχνα αγαθά έφταναν από τον μινωικό κόσμο, αλλά [και από πιο εξωτικούς προορισμούς]. Γυάλινες ψήφοι “Nuzi” που πιθανότατα προέρχονταν από το μακρινό βορειοανατολικό Ιράκ, λαζουρίτης από το Αφγανιστάν, κεχριμπάρι από τη Βαλτική, μικροτεχία με την τεχνική του περίκλειστου σμάλτου από την ανατολική Μεσόγειο» (σελ. 223). Αντίστοιχα, μυκηναϊκά προϊόντα βρίσκονται μέχρι και στη Βρετανία!
Το βιβλίο του Davis είναι μοναδικό, μ’ όλο που, ευτυχώς, η σχετική βιβλιογραφία είναι αυξανόμενη. Αξιοποιώντας και μεθόδους της λεγόμενης «Νέας Αρχαιολογίας» και παίρνοντας σοβαρά υπόψη τη συστημική μέθοδο του Μπερτάλανφυ, όπως εφαρμόστηκε στην προϊστορική αρχαιολογία από τον Κόλιν Ρένφριου μας δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα της μυκηναϊκής κοινωνίας. Μάλιστα, αξιοποιώντας στοιχεία από την οθωμανική περίοδο υποστηρίζει πως πολύ λίγα πράγματα, σε ό,τι αφορά τον αγροτικό τομέα είχαν αλλάξει σε 3000 χρόνια. «[Γ]ια πολλά μέρη της Ελλάδας, οι αιώνες πριν από την Επανάσταση του 1821 είναι πολύ περισσότερο προϊστορικοί από ό,τι η Εποχή του Χαλκού» (σελ. 114). Τα βυζαντινά, φράγκικα και οθωμανικά κατάστιχα έχουν πολλά να μας αποκαλύψουν για την βαθιά ελλαδική προϊστορία.
Ο εκμινωισμός της ηπειρωτικής Ελλάδας είναι πιά καλά τεκμηριωμένος. Ο Davis ολοκληρώνει με πολύ πειστικό τρόπο αυτήν την τεκμηρίωση.
***
Τελευταία έχουν αρχίσει να εισάγονται στην αρχαιολογική έρευνα και μέθοδοι της Γενετικής. «Το 2017 στο έγκριτο περιοδικό Nature δημοσιεύτηκε μια μελέτη με τίτλο “Genetic Origins of the Minoans and Mycenaeans” (Η γενετική προέλευση των Μινωιτών και των Μυκηναίων). Ο κύριος συγγραφέας και οι συνάδελφοί του ανακοίνωναν: «Στο παρόν άρθρο αποδεικνύουμε ότι οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι είναι γενετικά παρόμοιοι, προερχόμενοι τουλάχιστον κατά τα τρία τέταρτα από τους πρώτους νεολιθικούς αγρότες της δυτικής Ανατολίας και του Αιγαίου και το εναπομείναν έναν τέταρτο από αρχαίους πληθυσμούς που σχετίζονται με εκείνους του Καυκάσου και του Ιράν [«Ινδοευρωπαίους», Χ.Λ.]». [Επιπλέον], αναφέρεται ότι οι σύγχρονοι Έλληνες σχετίζονται με τους Μυκηναίους…». (σελ. 189). Μελετήθηκαν δείγματα αρχαίου DNA από οστά ή δόντια Μινωιτών (2900-1700 π.Χ.), Μυκηναίων (1700-1200 π.Χ.), σκελετού από το Σπήλαιο Αλεπότρυπα στον Κόλπο του Διρού (περίπου 5.400 π.Χ.) και λειψάνων από τη ΝΔ Ανατολία (2800-1800 π.Χ.) Η μελέτη περιελάμβανε επίσης αρχαία δείγματα από τη Βόρεια Ελλάδα. Όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, «τα αρχαϊκά δείγματα αναλύθηκαν αρχικά για μιτοχονδριακό DNA και στη συνέχεια με τη χρήση 1.200.000 απλών νουκλεοτιδικών πολυμορφισμών».
Τα ευρήματα αυτά είναι, κατά τον Davis, ενδιαφέροντα, αρκεί να είναι προφανές πως ο σχολιασμός τους πρέπει να εκκινεί με σιχτίρισμα των ναζιστών, που, μέσα στη τύφλα τους, είναι «πολύ περήφανοι». Επισημαίνει ότι η έρευνα βασίζεται στο DNA δεκαεννέα μόνο σκελετών της μινωικής και μυκηναϊκής περιόδου. Ακόμη, λοιπόν, κι αν δεν αμφισβητηθεί η συγκεκριμένη εργασία, τα πορίσματά της απαιτούν μεγαλύτερο πληθυσμιακό δείγμα.
